ନେତ୍ତିପ୍ପକରଣ
॥ ନମୋ ତସ୍ସ ଭଗୱତୋ ଅରହତୋ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧସ୍ସ॥
ଖୁଦ୍ଦକନିକାୟେ
ନେତ୍ତିପ୍ପକରଣ
୧. ସଙ୍ଗହୱାରୋ
ୟଂ ଲୋକୋ ପୂଜୟତେ, ସଲୋକପାଲୋ ସଦା ନମସ୍ସତି ଚ।
ତସ୍ସେତ ସାସନୱରଂ, ୱିଦୂହି ଞେୟ୍ୟଂ ନରୱରସ୍ସ॥
ଦ୍ୱାଦସ ପଦାନି ସୁତ୍ତଂ, ତଂ ସବ୍ବଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନଞ୍ଚ ଅତ୍ଥୋ ଚ।
ତଂ ୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ ଉଭୟଂ, କୋ ଅତ୍ଥୋ ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ କତମଂ॥
ସୋଳସହାରା ନେତ୍ତି [ନେତ୍ତୀ (କ॰)] , ପଞ୍ଚନୟା ସାସନସ୍ସ ପରିୟେଟ୍ଠି।
ଅଟ୍ଠାରସମୂଲପଦା, ମହକଚ୍ଚାନେନ [ମହାକଚ୍ଚାନେନ (ସୀ॰)] ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠା॥
ହାରା ବ୍ୟଞ୍ଜନୱିଚୟୋ, ସୁତ୍ତସ୍ସ ନୟା ତୟୋ ଚ ସୁତ୍ତତ୍ଥୋ।
ଉଭୟଂ ପରିଗ୍ଗହୀତଂ, ୱୁଚ୍ଚତି ସୁତ୍ତଂ ୟଥାସୁତ୍ତଂ॥
ୟା ଚେୱ ଦେସନା ୟଞ୍ଚ, ଦେସିତଂ ଉଭୟମେୱ ୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ।
ତତ୍ରାୟମାନୁପୁବ୍ବୀ, ନୱୱିଧସୁତ୍ତନ୍ତପରିୟେଟ୍ଠୀତି॥
ସଙ୍ଗହୱାରୋ।
୨. ଉଦ୍ଦେସୱାରୋ
୧ . ତତ୍ଥ କତମେ ସୋଳସ ହାରା? ଦେସନା ୱିଚୟୋ ୟୁତ୍ତି ପଦଟ୍ଠାନୋ ଲକ୍ଖଣୋ ଚତୁବ୍ୟୂହୋ ଆୱଟ୍ଟୋ ୱିଭତ୍ତି ପରିୱତ୍ତନୋ ୱେୱଚନୋ ପଞ୍ଞତ୍ତି ଓତରଣୋ ସୋଧନୋ ଅଧିଟ୍ଠାନୋ ପରିକ୍ଖାରୋ ସମାରୋପନୋ ଇତି।
ତସ୍ସାନୁଗୀତି
ଦେସନା ୱିଚୟୋ ୟୁତ୍ତି, ପଦଟ୍ଠାନୋ ଚ ଲକ୍ଖଣୋ।
ଚତୁବ୍ୟୂହୋ ଚ ଆୱଟ୍ଟୋ, ୱିଭତ୍ତି ପରିୱତ୍ତନୋ॥
ୱେୱଚନୋ ଚ ପଞ୍ଞତ୍ତି, ଓତରଣୋ ଚ ସୋଧନୋ।
ଅଧିଟ୍ଠାନୋ ପରିକ୍ଖାରୋ, ସମାରୋପନୋ ସୋଳସୋ [ସୋଳସ (ସୀ॰)] ॥
ଏତେ ସୋଳସ ହାରା, ପକିତ୍ତିତା ଅତ୍ଥତୋ ଅସଂକିଣ୍ଣା।
ଏତେସଞ୍ଚେୱ ଭୱତି, ୱିତ୍ଥାରତୟା ନୟୱିଭତ୍ତୀତି॥
୨ . ତତ୍ଥ କତମେ ପଞ୍ଚ ନୟା? ନନ୍ଦିୟାୱଟ୍ଟୋ ତିପୁକ୍ଖଲୋ ସୀହୱିକ୍କୀଳିତୋ ଦିସାଲୋଚନୋ ଅଙ୍କୁସୋ ଇତି।
ତସ୍ସାନୁଗୀତି
ପଠମୋ ନନ୍ଦିୟାୱଟ୍ଟୋ, ଦୁତିୟୋ ଚ ତିପୁକ୍ଖଲୋ।
ସୀହୱିକ୍କୀଳିତୋ ନାମ, ତତିୟୋ ନୟଲଞ୍ଜକୋ [ନୟଲଞ୍ଛକୋ (ସୀ॰)] ॥
ଦିସାଲୋଚନମାହଂସୁ , ଚତୁତ୍ଥଂ ନୟମୁତ୍ତମଂ।
ପଞ୍ଚମୋ ଅଙ୍କୁସୋ ନାମ, ସବ୍ବେ ପଞ୍ଚ ନୟା ଗତାତି॥
୩ . ତତ୍ଥ କତମାନି ଅଟ୍ଠାରସ ମୂଲପଦାନି? ନୱ ପଦାନି କୁସଲାନି ନୱ ପଦାନି ଅକୁସଲାନି। ତତ୍ଥ କତମାନି ନୱ ପଦାନି ଅକୁସଲାନି, ତଣ୍ହା ଅୱିଜ୍ଜା ଲୋଭୋ ଦୋସୋ ମୋହୋ ସୁଭସଞ୍ଞା ସୁଖସଞ୍ଞା ନିଚ୍ଚସଞ୍ଞା ଅତ୍ତସଞ୍ଞାତି, ଇମାନି ନୱ ପଦାନି ଅକୁସଲାନି, ୟତ୍ଥ ସବ୍ବୋ ଅକୁସଲପକ୍ଖୋ ସଙ୍ଗହଂ ସମୋସରଣଂ ଗଚ୍ଛତି।
ତତ୍ଥ କତମାନି ନୱ ପଦାନି କୁସଲାନି? ସମଥୋ ୱିପସ୍ସନା ଅଲୋଭୋ ଅଦୋସୋ ଅମୋହୋ ଅସୁଭସଞ୍ଞା ଦୁକ୍ଖସଞ୍ଞା ଅନିଚ୍ଚସଞ୍ଞା ଅନତ୍ତସଞ୍ଞାତି, ଇମାନି ନୱ ପଦାନି କୁସଲାନି, ୟତ୍ଥ ସବ୍ବୋ କୁସଲପକ୍ଖୋ ସଙ୍ଗହଂ ସମୋସରଣଂ ଗଚ୍ଛତି।
ତତ୍ରିଦଂ ଉଦ୍ଦାନଂ
ତଣ୍ହା ଚ ଅୱିଜ୍ଜାପି ଚ, ଲୋଭୋ ଦୋସୋ ତଥେୱ ମୋହୋ ଚ।
ଚତୁରୋ ଚ ୱିପଲ୍ଲାସା, କିଲେସଭୂମୀ ନୱ ପଦାନି॥
ସମଥୋ ଚ ୱିପସ୍ସନା ଚ, କୁସଲାନି ଚ ୟାନି ତୀଣି ମୂଲାନି।
ଚତୁରୋ ସତିପଟ୍ଠାନା, ଇନ୍ଦ୍ରିୟଭୂମୀ ନୱ ପଦାନି॥
ନୱହି ଚ ପଦେହି କୁସଲା, ନୱହି ଚ ୟୁଜ୍ଜନ୍ତି ଅକୁସଲପକ୍ଖା।
ଏତେ ଖୋ ମୂଲପଦା, ଭୱନ୍ତି ଅଟ୍ଠାରସ ପଦାନୀତି॥
ଉଦ୍ଦେସୱାରୋ।
୩. ନିଦ୍ଦେସୱାରୋ
୪ . ତତ୍ଥ ସଙ୍ଖେପତୋ ନେତ୍ତି କିତ୍ତିତା।
ହାରସଙ୍ଖେପୋ
ଅସ୍ସାଦାଦୀନୱତା , ନିସ୍ସରଣମ୍ପି ଚ ଫଲଂ ଉପାୟୋ ଚ।
ଆଣତ୍ତୀ ଚ ଭଗୱତୋ, ୟୋଗୀନଂ ଦେସନାହାରୋ ॥
ୟଂ ପୁଚ୍ଛିତଞ୍ଚ ୱିସ୍ସଜ୍ଜିତଞ୍ଚ, ସୁତ୍ତସ୍ସ ୟା ଚ ଅନୁଗୀତି।
ସୁତ୍ତସ୍ସ ୟୋ ପୱିଚୟୋ, ହାରୋ ୱିଚୟୋ ତି ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠୋ॥
ସବ୍ବେସଂ ହାରାନଂ, ୟା ଭୂମୀ ୟୋ ଚ ଗୋଚରୋ ତେସଂ।
ୟୁତ୍ତାୟୁତ୍ତପରିକ୍ଖା, ହାରୋ ୟୁତ୍ତୀ ତି ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠୋ॥
ଧମ୍ମଂ ଦେସେତି ଜିନୋ, ତସ୍ସ ଚ ଧମ୍ମସ୍ସ ୟଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ।
ଇତି ୟାୱ ସବ୍ବଧମ୍ମା, ଏସୋ ହାରୋ ପଦଟ୍ଠାନୋ ॥
ୱୁତ୍ତମ୍ହି ଏକଧମ୍ମେ, ୟେ ଧମ୍ମା ଏକଲକ୍ଖଣା କେଚି।
ୱୁତ୍ତା ଭୱନ୍ତି ସବ୍ବେ, ସୋ ହାରୋ ଲକ୍ଖଣୋ ନାମ॥
ନେରୁତ୍ତମଧିପ୍ପାୟୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମଥ ଦେସନାନିଦାନଞ୍ଚ।
ପୁବ୍ବାପରାନୁସନ୍ଧୀ, ଏସୋ ହାରୋ ଚତୁବ୍ୟୂହୋ ॥
ଏକମ୍ହି ପଦଟ୍ଠାନେ, ପରିୟେସତି ସେସକଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ।
ଆୱଟ୍ଟତି ପଟିପକ୍ଖେ, ଆୱଟ୍ଟୋ ନାମ ସୋ ହାରୋ॥
ଧମ୍ମଞ୍ଚ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଭୂମିଞ୍ଚ ୱିଭଜ୍ଜତେ ଅୟଂ ହାରୋ।
ସାଧାରଣେ ଅସାଧାରଣେ ଚ ନେୟ୍ୟୋ ୱିଭତ୍ତୀ ତି॥
କୁସଲାକୁସଲେ ଧମ୍ମେ, ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠେ ଭାୱିତେ ପହୀନେ ଚ।
ପରିୱତ୍ତତି ପଟିପକ୍ଖେ, ହାରୋ ପରିୱତ୍ତନୋ ନାମ॥
ୱେୱଚନାନି ବହୂନି ତୁ, ସୁତ୍ତେ ୱୁତ୍ତାନି ଏକଧମ୍ମସ୍ସ।
ୟୋ ଜାନାତି ସୁତ୍ତୱିଦୂ, ୱେୱଚନୋ ନାମ ସୋ ହାରୋ॥
ଏକଂ ଭଗୱା ଧମ୍ମଂ, ପଞ୍ଞତ୍ତୀହି ୱିୱିଧାହି ଦେସେତି।
ସୋ ଆକାରୋ ଞେୟ୍ୟୋ, ପଞ୍ଞତ୍ତୀ ନାମ ହାରୋତି॥
ୟୋ ଚ ପଟିଚ୍ଚୁପ୍ପାଦୋ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟଖନ୍ଧା ଚ ଧାତୁ ଆୟତନା।
ଏତେହି ଓତରତି ୟୋ, ଓତରଣୋ ନାମ ସୋ ହାରୋ॥
ୱିସ୍ସଜ୍ଜିତମ୍ହି ପଞ୍ହେ, ଗାଥାୟଂ ପୁଚ୍ଛିତାୟମାରବ୍ଭ।
ସୁଦ୍ଧାସୁଦ୍ଧପରିକ୍ଖା, ହାରୋ ସୋ ସୋଧନୋ ନାମ॥
ଏକତ୍ତତାୟ ଧମ୍ମା, ୟେପି ଚ ୱେମତ୍ତତାୟ ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠା।
ତେନ ୱିକପ୍ପୟିତବ୍ବା, ଏସୋ ହାରୋ ଅଧିଟ୍ଠାନୋ ॥
ୟେ ଧମ୍ମା ୟଂ ଧମ୍ମଂ, ଜନୟନ୍ତିପ୍ପଚ୍ଚୟା ପରମ୍ପରତୋ।
ହେତୁମୱକଡ୍ଢୟିତ୍ୱା, ଏସୋ ହାରୋ ପରିକ୍ଖାରୋ ॥
ୟେ ଧମ୍ମା ୟଂ ମୂଲା, ୟେ ଚେକତ୍ଥା ପକାସିତା ମୁନିନା।
ତେ ସମରୋପୟିତବ୍ବା, ଏସ ସମାରୋପନୋ ହାରୋ॥
ନୟସଙ୍ଖେପୋ
ତଣ୍ହଞ୍ଚ ଅୱିଜ୍ଜମ୍ପି ଚ, ସମଥେନ ୱିପସ୍ସନା ୟୋ ନେତି।
ସଚ୍ଚେହି ୟୋଜୟିତ୍ୱା, ଅୟଂ ନୟୋ ନନ୍ଦିୟାୱଟ୍ଟୋ ॥
ୟୋ ଅକୁସଲେ ସମୂଲେହି, ନେତି କୁସଲେ ଚ କୁସଲମୂଲେହି।
ଭୂତଂ ତଥଂ ଅୱିତଥଂ, ତିପୁକ୍ଖଲଂ ତଂ ନୟଂ ଆହୁ॥
ୟୋ ନେତି ୱିପଲ୍ଲାସେହି, କିଲେସେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ସଦ୍ଧମ୍ମେ।
ଏତଂ ନୟଂ ନୟୱିଦୂ, ସୀହୱିକ୍କୀଳିତଂ ଆହୁ॥
ୱେୟ୍ୟାକରଣେସୁ ହି ୟେ, କୁସଲାକୁସଲା ତହିଂ ତହିଂ ୱୁତ୍ତା।
ମନସା ୱୋଲୋକୟତେ, ତଂ ଖୁ ଦିସାଲୋଚନଂ ଆହୁ॥
ଓଲୋକେତ୍ୱା ଦିସଲୋଚନେନ, ଉକ୍ଖିପିୟ ୟଂ ସମାନେତି।
ସବ୍ବେ କୁସଲାକୁସଲେ, ଅୟଂ ନୟୋ ଅଙ୍କୁସୋ ନାମ॥
ସୋଳସ ହାରା ପଠମଂ, ଦିସଲୋଚନତୋ [ଦିସଲୋଚନେନ (କ॰)] ଦିସା ୱିଲୋକେତ୍ୱା।
ସଙ୍ଖିପିୟ ଅଙ୍କୁସେନ ହି, ନୟେହି ତୀହି ନିଦ୍ଦିସେ ସୁତ୍ତଂ॥
ଦ୍ୱାଦସପଦ
ଅକ୍ଖରଂ ପଦଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ, ନିରୁତ୍ତି ତଥେୱ ନିଦ୍ଦେସୋ।
ଆକାରଛଟ୍ଠୱଚନଂ, ଏତ୍ତାୱ ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ ସବ୍ବଂ॥
ସଙ୍କାସନା ପକାସନା, ୱିୱରଣା ୱିଭଜନୁତ୍ତାନୀକମ୍ମପଞ୍ଞତ୍ତି।
ଏତେହି ଛହି ପଦେହି, ଅତ୍ଥୋ କମ୍ମଞ୍ଚ ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠଂ॥
ତୀଣି ଚ ନୟା ଅନୂନା, ଅତ୍ଥସ୍ସ ଚ ଛପ୍ପଦାନି ଗଣିତାନି।
ନୱହି ପଦେହି ଭଗୱତୋ, ୱଚନସ୍ସତ୍ଥୋ ସମାୟୁତ୍ତୋ॥
ଅତ୍ଥସ୍ସ ନୱପ୍ପଦାନି, ବ୍ୟଞ୍ଜନପରିୟେଟ୍ଠିୟା ଚତୁବ୍ବୀସ।
ଉଭୟଂ ସଙ୍କଲୟିତ୍ୱା [ସଙ୍ଖେପୟତୋ (କ॰)] , ତେତ୍ତିଂସା ଏତ୍ତିକା ନେତ୍ତୀତି॥
ନିଦ୍ଦେସୱାରୋ।
୪. ପଟିନିଦ୍ଦେସୱାରୋ
୧. ଦେସନାହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୫ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଦେସନାହାରୋ? ‘‘ଅସ୍ସାଦାଦୀନୱତା’’ତି ଗାଥା ଅୟଂ ଦେସନାହାରୋ। କିଂ ଦେସୟତି? ଅସ୍ସାଦଂ ଆଦୀନୱଂ ନିସ୍ସରଣଂ ଫଲଂ ଉପାୟଂ ଆଣତ୍ତିଂ। ଧମ୍ମଂ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଦେସେସ୍ସାମି ଆଦିକଲ୍ୟାଣଂ ମଜ୍ଝେକଲ୍ୟାଣଂ ପରିୟୋସାନକଲ୍ୟାଣଂ ସାତ୍ଥଂ ସବ୍ୟଞ୍ଜନଂ କେୱଲପରିପୁଣ୍ଣଂ ପରିସୁଦ୍ଧଂ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ପକାସେସ୍ସାମୀତି।
‘‘କାମଂ [କାମମାଦିକା ଇମା ଛ ଗାଥା ସୁ॰ ନି॰ ୭୭୨ ପସ୍ସିତବ୍ବା] କାମୟମାନସ୍ସ, ତସ୍ସ ଚେତଂ ସମିଜ୍ଝତି।
ଅଦ୍ଧା ପୀତିମନୋ ହୋତି, ଲଦ୍ଧା ମଚ୍ଚୋ ୟଦିଚ୍ଛତୀ’’ତି॥
ଅୟଂ ଅସ୍ସାଦୋ।
ତତ୍ଥ କତମୋ ଆଦୀନୱୋ?
‘‘ତସ୍ସ ଚେ କାମୟାନସ୍ସ, ଛନ୍ଦଜାତସ୍ସ ଜନ୍ତୁନୋ।
ତେ କାମା ପରିହାୟନ୍ତି, ସଲ୍ଲୱିଦ୍ଧୋୱ ରୁପ୍ପତୀ’’ତି॥
ଅୟଂ ଆଦୀନୱୋ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ନିସ୍ସରଣଂ?
‘‘ୟୋ କାମେ ପରିୱଜ୍ଜେତି, ସପ୍ପସ୍ସେୱ ପଦା ସିରୋ।
ସୋମଂ ୱିସତ୍ତିକଂ ଲୋକେ, ସତୋ ସମତିୱତ୍ତତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିସ୍ସରଣଂ।
ତତ୍ଥ କତମୋ ଅସ୍ସାଦୋ?
‘‘ଖେତ୍ତଂ ୱତ୍ଥୁଂ ହିରଞ୍ଞଂ ୱା, ଗୱାସ୍ସଂ ଦାସପୋରିସଂ।
ଥିୟୋ ବନ୍ଧୂ ପୁଥୂ କାମେ, ୟୋ ନରୋ ଅନୁଗିଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
ଅୟଂ ଅସ୍ସାଦୋ।
ତତ୍ଥ କତମୋ ଆଦୀନୱୋ?
‘‘ଅବଲା ନଂ ବଲୀୟନ୍ତି, ମଦ୍ଦନ୍ତେ ନଂ ପରିସ୍ସୟା।
ତତୋ ନଂ ଦୁକ୍ଖମନ୍ୱେତି, ନାୱଂ ଭିନ୍ନମିୱୋଦକ’’ନ୍ତି॥
ଅୟଂ ଆଦୀନୱୋ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ନିସ୍ସରଣଂ?
‘‘ତସ୍ମା ଜନ୍ତୁ ସଦା ସତୋ, କାମାନି ପରିୱଜ୍ଜୟେ।
ତେ ପହାୟ ତରେ ଓଘଂ, ନାୱଂ ସିତ୍ୱାୱ ପାରଗୂ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିସ୍ସରଣଂ।
‘‘ଧମ୍ମୋ ହୱେ ରକ୍ଖତି ଧମ୍ମଚାରିଂ, ଛତ୍ତଂ ମହନ୍ତଂ ୟଥ ୱସ୍ସକାଲେ।
ଏସାନିସଂସୋ ଧମ୍ମେ ସୁଚିଣ୍ଣେ, ନ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି ଧମ୍ମଚାରୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଫଲଂ।
ତତ୍ଥ କତମୋ ଉପାୟୋ?
‘‘ସବ୍ବେ ସଙ୍ଖାରା ଅନିଚ୍ଚା’’ତି…ପେ॰…
‘‘ସବ୍ବେ ସଙ୍ଖାରା [ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୭୭] ଦୁକ୍ଖା’’ତି…ପେ॰…
‘‘ସବ୍ବେ ଧମ୍ମା ଅନତ୍ତା’’ତି, ୟଦା ପଞ୍ଞାୟ ପସ୍ସତି।
ଅଥ ନିବ୍ବିନ୍ଦତି ଦୁକ୍ଖେ, ଏସ ମଗ୍ଗୋ ୱିସୁଦ୍ଧିୟା’’ତି॥
ଅୟଂ ଉପାୟୋ।
‘‘ଚକ୍ଖୁମା [ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୪୩] ୱିସମାନୀୱ, ୱିଜ୍ଜମାନେ ପରକ୍କମେ।
ପଣ୍ଡିତୋ ଜୀୱଲୋକସ୍ମିଂ, ପାପାନି ପରିୱଜ୍ଜୟେ’’ତି॥
ଅୟଂ ଆଣତ୍ତି।
‘‘‘ସୁଞ୍ଞତୋ ଲୋକଂ ଅୱେକ୍ଖସ୍ସୁ,
ମୋଘରାଜା’ତି ଆଣତ୍ତି, ‘ସଦା ସତୋ’ତି ଉପାୟୋ।
‘ଅତ୍ତାନୁଦିଟ୍ଠିଂ ଊହଚ୍ଚ [ଉହଚ୍ଚ (କ॰) ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୧୧୨୫] , ଏୱଂ ମଚ୍ଚୁତରୋ ସିୟା’’’॥
ଇଦଂ ଫଲଂ।
୬ . ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ନିସ୍ସରଣଂ ଦେସୟତି, ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଆଦୀନୱଞ୍ଚ ନିସ୍ସରଣଞ୍ଚ ଦେସୟତି, ନେୟ୍ୟସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଅସ୍ସାଦଞ୍ଚ ଆଦୀନୱଞ୍ଚ ନିସ୍ସରଣଞ୍ଚ ଦେସୟତି।
ତତ୍ଥ ଚତସ୍ସୋ ପଟିପଦା, ଚତ୍ତାରୋ ପୁଗ୍ଗଲା। ତଣ୍ହାଚରିତୋ ମନ୍ଦୋ ସତିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ନିୟ୍ୟାତି ସତିପଟ୍ଠାନେହି ନିସ୍ସୟେହି। ତଣ୍ହାଚରିତୋ ଉଦତ୍ତୋ [ଉଦତ୍ଥୋ (ସୀ॰) ଉ + ଆ + ଦା + ତ] ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ନିୟ୍ୟାତି ଝାନେହି ନିସ୍ସୟେହି। ଦିଟ୍ଠିଚରିତୋ ମନ୍ଦୋ ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ସୁଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ନିୟ୍ୟାତି ସମ୍ମପ୍ପଧାନେହି ନିସ୍ସୟେହି। ଦିଟ୍ଠିଚରିତୋ ଉଦତ୍ତୋ ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ସୁଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ନିୟ୍ୟାତି ସଚ୍ଚେହି ନିସ୍ସୟେହି।
ଉଭୋ ତଣ୍ହାଚରିତା ସମଥପୁବ୍ବଙ୍ଗମାୟ ୱିପସ୍ସନା ନିୟ୍ୟନ୍ତି ରାଗୱିରାଗାୟ ଚେତୋୱିମୁତ୍ତିୟା। ଉଭୋ ଦିଟ୍ଠିଚରିତା ୱିପସ୍ସନାପୁବ୍ବଙ୍ଗମେ ସମଥେନ ନିୟ୍ୟନ୍ତି ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗାୟ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତିୟା।
ତତ୍ଥ ୟେ ସମଥପୁବ୍ବଙ୍ଗମାହି ପଟିପଦାହି ନିୟ୍ୟନ୍ତି, ତେ ନନ୍ଦିୟାୱଟ୍ଟେନ ନୟେନ ହାତବ୍ବା, ୟେ ୱିପସ୍ସନାପୁବ୍ବଙ୍ଗମାହି ପଟିପଦାହି ନିୟ୍ୟନ୍ତି, ତେ ସୀହୱିକ୍କୀଳିତେନ ନୟେନ ହାତବ୍ବା।
୭ . ସ୍ୱାୟଂ ହାରୋ କତ୍ଥ ସମ୍ଭୱତି, ୟସ୍ସ ସତ୍ଥା ୱା ଧମ୍ମଂ ଦେସୟତି ଅଞ୍ଞତରୋ ୱା ଗରୁଟ୍ଠାନୀୟୋ ସବ୍ରହ୍ମଚାରୀ, ସୋ ତଂ ଧମ୍ମଂ ସୁତ୍ୱା ସଦ୍ଧଂ ପଟିଲଭତି। ତତ୍ଥ ୟା ୱୀମଂସା ଉସ୍ସାହନା ତୁଲନା ଉପପରିକ୍ଖା, ଅୟଂ ସୁତମୟୀ ପଞ୍ଞା। ତଥା ସୁତେନ ନିସ୍ସୟେନ ୟା ୱୀମଂସା ତୁଲନା ଉପପରିକ୍ଖା ମନସାନୁପେକ୍ଖଣା, ଅୟଂ ଚିନ୍ତାମୟୀ ପଞ୍ଞା। ଇମାହି ଦ୍ୱୀହି ପଞ୍ଞାହି ମନସିକାରସମ୍ପୟୁତ୍ତସ୍ସ ୟଂ ଞାଣଂ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି ଦସ୍ସନଭୂମିୟଂ ୱା ଭାୱନାଭୂମିୟଂ ୱା, ଅୟଂ ଭାୱନାମୟୀ ପଞ୍ଞା।
୮ . ପରତୋଘୋସା ସୁତମୟୀ ପଞ୍ଞା। ପଚ୍ଚତ୍ତସମୁଟ୍ଠିତା ୟୋନିସୋ ମନସିକାରା ଚିନ୍ତାମୟୀ ପଞ୍ଞା। ୟଂ ପରତୋ ଚ ଘୋସେନ ପଚ୍ଚତ୍ତସମୁଟ୍ଠିତେନ ଚ ୟୋନିସୋମନସିକାରେନ ଞାଣଂ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି, ଅୟଂ ଭାୱନାମୟୀ ପଞ୍ଞା। ୟସ୍ସ ଇମା ଦ୍ୱେ ପଞ୍ଞା ଅତ୍ଥି ସୁତମୟୀ ଚିନ୍ତାମୟୀ ଚ, ଅୟଂ ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୂ। ୟସ୍ସ ସୁତମୟୀ ପଞ୍ଞା ଅତ୍ଥି, ଚିନ୍ତାମୟୀ ନତ୍ଥି, ଅୟଂ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୂ [ୱିପଚ୍ଚିତଞ୍ଞୂ (ସୀ॰)] । ୟସ୍ସ ନେୱ ସୁତମୟୀ ପଞ୍ଞା ଅତ୍ଥି ନ ଚିନ୍ତାମୟୀ, ଅୟଂ ନେୟ୍ୟୋ।
୯ . ସାୟଂ ଧମ୍ମଦେସନା କିଂ ଦେସୟତି? ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି ଦୁକ୍ଖଂ ସମୁଦୟଂ ନିରୋଧଂ ମଗ୍ଗଂ। ଆଦୀନୱୋ ଚ ଫଲଞ୍ଚ ଦୁକ୍ଖଂ, ଅସ୍ସାଦୋ ସମୁଦୟୋ, ନିସ୍ସରଣଂ ନିରୋଧୋ, ଉପାୟୋ ଆଣତ୍ତି ଚ ମଗ୍ଗୋ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ଇଦଂ ଧମ୍ମଚକ୍କଂ।
ୟଥାହ ଭଗୱା – ‘‘ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖ’’ନ୍ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ବାରାଣସିୟଂ ଇସିପତନେ ମିଗଦାୟେ ଅନୁତ୍ତରଂ ଧମ୍ମଚକ୍କଂ ପୱତ୍ତିତଂ ଅପ୍ପଟିୱତ୍ତିୟଂ ସମଣେନ ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣେନ ୱା ଦେୱେନ ୱା ମାରେନ ୱା ବ୍ରହ୍ମୁନା ୱା କେନଚି ୱା ଲୋକସ୍ମିଂ, ସବ୍ବଂ ଧମ୍ମଚକ୍କଂ।
ତତ୍ଥ ଅପରିମାଣା ପଦା, ଅପରିମାଣା ଅକ୍ଖରା, ଅପରିମାଣା ବ୍ୟଞ୍ଜନା, ଅପରିମାଣା ଆକାରା ନେରୁତ୍ତା ନିଦ୍ଦେସା। ଏତସ୍ସେୱ ଅତ୍ଥସ୍ସ ସଙ୍କାସନା ପକାସନା ୱିୱରଣା ୱିଭଜନା ଉତ୍ତାନୀକମ୍ମଂ [ଉତ୍ତାନିକମ୍ମଂ (କ॰)] ପଞ୍ଞତ୍ତି, ଇତିପିଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ ଅରିୟସଚ୍ଚଂ।
‘‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ବାରାଣସିୟଂ ଇସିପତନେ ମିଗଦାୟେ ଅନୁତ୍ତରଂ ଧମ୍ମଚକ୍କଂ ପୱତ୍ତିତଂ…ପେ॰… ‘‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰… ‘‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ବାରାଣସିୟଂ ଇସିପତନେ ମିଗଦାୟେ ଅନୁତ୍ତରଂ ଧମ୍ମଚକ୍କଂ ପୱତ୍ତିତଂ ଅପ୍ପଟିୱତ୍ତିୟଂ ସମଣେନ ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣେନ ୱା ଦେୱେନ ୱା ମାରେନ ୱା ବ୍ରହ୍ମୁନା ୱା କେନଚି ୱା ଲୋକସ୍ମିଂ।
ତତ୍ଥ ଅପରିମାଣା ପଦା, ଅପରିମାଣା ଅକ୍ଖରା, ଅପରିମାଣା ବ୍ୟଞ୍ଜନା, ଅପରିମାଣା ଆକାରା ନେରୁତ୍ତା ନିଦ୍ଦେସା। ଏତସ୍ସେୱ ଅତ୍ଥସ୍ସ ସଙ୍କାସନା ପକାସନା ୱିୱରଣା ୱିଭଜନା ଉତ୍ତାନୀକମ୍ମଂ ପଞ୍ଞତ୍ତି ଇତିପିଦଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା ଅରିୟସଚ୍ଚଂ।
ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଅକ୍ଖରେହି ସଙ୍କାସେତି, ପଦେହି ପକାସେତି, ବ୍ୟଞ୍ଜନେହି ୱିୱରତି, ଆକାରେହି ୱିଭଜତି, ନିରୁତ୍ତୀହି ଉତ୍ତାନୀକରୋତି [ଉତ୍ତାନିଂ କରୋତି (କ॰)] , ନିଦ୍ଦେସେହି ପଞ୍ଞପେତି। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଅକ୍ଖରେହି ଚ ପଦେହି ଚ ଉଗ୍ଘଟେତି [ଉଗ୍ଘାଟେତି (ସୀ॰)] , ବ୍ୟଞ୍ଜନେହି ଚ ଆକାରେହି ଚ ୱିପଞ୍ଚୟତି, ନିରୁତ୍ତୀହି ଚ ନିଦ୍ଦେସେହି ଚ ୱିତ୍ଥାରେତି। ତତ୍ଥ ଉଗ୍ଘଟନା [ଉଗ୍ଘାଟନା (ସୀ॰)] ଆଦି, ୱିପଞ୍ଚନା ମଜ୍ଝେ, ୱିତ୍ଥାରଣା ପରିୟୋସାନଂ। ସୋୟଂ ଧମ୍ମୱିନୟୋ ଉଗ୍ଘଟୀୟନ୍ତୋ ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୂପୁଗ୍ଗଲଂ ୱିନେତି, ତେନ ନଂ ଆହୁ ‘‘ଆଦିକଲ୍ୟାଣୋ’’ତି। ୱିପଞ୍ଚୀୟନ୍ତୋ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୂପୁଗ୍ଗଲଂ ୱିନେତି, ତେନ ନଂ ଆହୁ ‘‘ମଜ୍ଝେକଲ୍ୟାଣୋ’’ତି। ୱିତ୍ଥାରୀୟନ୍ତୋ ନେୟ୍ୟଂ ପୁଗ୍ଗଲଂ ୱିନେତି, ତେନ ନଂ ଆହୁ ‘‘ପରିୟୋସାନକଲ୍ୟାଣୋ’’ତି।
୧୦ . ତତ୍ଥ ଛପ୍ପଦାନି ଅତ୍ଥୋ ସଙ୍କାସନା ପକାସନା ୱିୱରଣା ୱିଭଜନା ଉତ୍ତାନୀକମ୍ମଂ ପଞ୍ଞତ୍ତି, ଇମାନି ଛପ୍ପଦାନି ଅତ୍ଥୋ। ଛପ୍ପଦାନି ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ ଅକ୍ଖରଂ ପଦଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ ଆକାରୋ ନିରୁତ୍ତି ନିଦ୍ଦେସୋ, ଇମାନି ଛପ୍ପଦାନି ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଧମ୍ମଂ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଦେସେସ୍ସାମି ଆଦିକଲ୍ୟାଣଂ ମଜ୍ଝେକଲ୍ୟାଣଂ ପରିୟୋସାନକଲ୍ୟାଣଂ ସାତ୍ଥଂ ସବ୍ୟଞ୍ଜନ’’ନ୍ତି।
କେୱଲ ନ୍ତି ଲୋକୁତ୍ତରଂ, ନ ମିସ୍ସଂ ଲୋକିୟେହି ଧମ୍ମେହି। ପରିପୁଣ୍ଣ ନ୍ତି ପରିପୂରଂ ଅନୂନଂ ଅନତିରେକଂ। ପରିସୁଦ୍ଧ ନ୍ତି ନିମ୍ମଲଂ ସବ୍ବମଲାପଗତଂ ପରିୟୋଦାତଂ ଉପଟ୍ଠିତଂ ସବ୍ବୱିସେସାନଂ, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ତଥାଗତପଦଂଇତିପି ତଥାଗତନିସେୱିତଂଇତିପି ତଥାଗତାରଞ୍ଜିତଂଇତିପି, ଅତୋଚେତଂ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ପଞ୍ଞାୟତି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘କେୱଲପରିପୁଣ୍ଣଂ ପରିସୁଦ୍ଧଂ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ପକାସେସ୍ସାମୀ’’ତି।
କେସଂ ଅୟଂ ଧମ୍ମଦେସନା, ୟୋଗୀନଂ। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ –
‘‘ଅସ୍ସାଦାଦୀନୱତା, ନିସ୍ସରଣମ୍ପି ଚ ଫଲଂ ଉପାୟୋ ଚ।
ଆଣତ୍ତୀ ଚ ଭଗୱତୋ, ୟୋଗୀନଂ ଦେସନାହାରୋ’’ତି॥
ନିୟୁତ୍ତୋ ଦେସନାହାରୋ।
୨. ୱିଚୟହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୧୧ . ତତ୍ଥ କତମୋ ୱିଚୟୋ ହାରୋ? ‘‘ୟଂ ପୁଚ୍ଛିତଞ୍ଚ ୱିସ୍ସଜ୍ଜିତଞ୍ଚା’’ତି ଗାଥା, ଅୟଂ ୱିଚୟୋ ହାରୋ।
କିଂ ୱିଚିନତି? ପଦଂ ୱିଚିନତି, ପଞ୍ହଂ ୱିଚିନତି, ୱିସଜ୍ଜନଂ [ୱିସ୍ସଜ୍ଜନଂ (ସୀ॰ କ॰)] ୱିଚିନତି, ପୁବ୍ବାପରଂ ୱିଚିନତି, ଅସ୍ସାଦଂ ୱିଚିନତି, ଆଦୀନୱଂ ୱିଚିନତି, ନିସ୍ସରଣଂ ୱିଚିନତି, ଫଲଂ ୱିଚିନତି, ଉପାୟଂ ୱିଚିନତି, ଆଣତ୍ତିଂ ୱିଚିନତି, ଅନୁଗୀତିଂ ୱିଚିନତି, ସବ୍ବେ ନୱ ସୁତ୍ତନ୍ତେ ୱିଚିନତି। ୟଥା କିଂ ଭୱେ, ୟଥା ଆୟସ୍ମା ଅଜିତୋ ପାରାୟନେ ଭଗୱନ୍ତଂ ପଞ୍ହଂ ପୁଚ୍ଛତି –
‘‘କେନସ୍ସୁ [ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୧୦୩୮] ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ, [ଇଚ୍ଚାୟସ୍ମା ଅଜିତୋ,]
କେନସ୍ସୁ ନପ୍ପକାସତି।
କିସ୍ସାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂସି, କିଂ ସୁ ତସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି॥
ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ପଦାନି ପୁଚ୍ଛିତାନି, ସୋ ଏକୋ ପଞ୍ହୋ। କସ୍ମା? ଏକୱତ୍ଥୁ ପରିଗ୍ଗହା, ଏୱଞ୍ହି ଆହ ‘‘କେନସ୍ସୁ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ’’ତି ଲୋକାଧିଟ୍ଠାନଂ ପୁଚ୍ଛତି, ‘‘କେନସ୍ସୁ ନପ୍ପକାସତୀ’’ତି ଲୋକସ୍ସ ଅପ୍ପକାସନଂ ପୁଚ୍ଛତି, ‘‘କିସ୍ସାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂସୀ’’ତି ଲୋକସ୍ସ ଅଭିଲେପନଂ ପୁଚ୍ଛତି, ‘‘କିଂସୁ ତସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି ତସ୍ସେୱ ଲୋକସ୍ସ ମହାଭୟଂ ପୁଚ୍ଛତି। ଲୋକୋ ତିୱିଧୋ କିଲେସଲୋକୋ ଭୱଲୋକୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଲୋକୋ।
‘‘ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ, [ଅଜିତାତି ଭଗୱା,]
ୱିୱିଚ୍ଛା [ୱେୱିଚ୍ଛା (ସୁ॰ ନି॰ ୧୦୩୯)] ପମାଦା ନପ୍ପକାସତି।
ଜପ୍ପାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂମି, ଦୁକ୍ଖମସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି॥
ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ପଦାନି ଇମେହି ଚତୂହି ପଦେହି ୱିସଜ୍ଜିତାନି ପଠମଂ ପଠମେନ, ଦୁତିୟଂ ଦୁତିୟେନ, ତତିୟଂ ତତିୟେନ, ଚତୁତ୍ଥଂ ଚତୁତ୍ଥେନ।
‘‘କେନସ୍ସୁ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ’’ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ’’ତି ୱିସଜ୍ଜନା। ନୀୱରଣେହି ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ, ଅୱିଜ୍ଜାନୀୱରଣା ହି ସବ୍ବେ ସତ୍ତା। ୟଥାହ ଭଗୱା ‘‘ସବ୍ବସତ୍ତାନଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସବ୍ବପାଣାନଂ ସବ୍ବଭୂତାନଂ ପରିୟାୟତୋ ଏକମେୱ ନୀୱରଣଂ ୱଦାମି ୟଦିଦଂ ଅୱିଜ୍ଜା, ଅୱିଜ୍ଜାନୀୱରଣା ହି ସବ୍ବେ ସତ୍ତା। ସବ୍ବସୋୱ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନିରୋଧା ଚାଗା ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗା ନତ୍ଥି ସତ୍ତାନଂ ନୀୱରଣନ୍ତି ୱଦାମୀ’’ତି। ତେନ ଚ ପଠମସ୍ସ ପଦସ୍ସ ୱିସଜ୍ଜନା ୟୁତ୍ତା।
‘‘କେନସ୍ସୁ ନପ୍ପକାସତୀ’’ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ୱିୱିଚ୍ଛା ପମାଦା ନପ୍ପକାସତୀ’’ତି ୱିସଜ୍ଜନା। ୟୋ ପୁଗ୍ଗଲୋ ନୀୱରଣେହି ନିୱୁତୋ, ସୋ ୱିୱିଚ୍ଛତି। ୱିୱିଚ୍ଛା ନାମ ୱୁଚ୍ଚତି ୱିଚିକିଚ୍ଛା। ସୋ ୱିଚିକିଚ୍ଛନ୍ତୋ ନାଭିସଦ୍ଦହତି, ନ ଅଭିସଦ୍ଦହନ୍ତୋ ୱୀରିୟଂ ନାରଭତି ଅକୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ପହାନାୟ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ସଚ୍ଛିକିରିୟାୟ। ସୋ ଇଧପ୍ପମାଦମନୁୟୁତ୍ତୋ ୱିହରତି ପମତ୍ତୋ, ସୁକ୍କେ ଧମ୍ମେ ନ ଉପ୍ପାଦିୟତି, ତସ୍ସ ତେ ଅନୁପ୍ପାଦିୟମାନା ନପ୍ପକାସନ୍ତି, ୟଥାହ ଭଗୱା –
‘‘ଦୂରେ ସନ୍ତୋ ପକାସନ୍ତି [ପକାସେନ୍ତି ଧ॰ ପ॰ ୩୦୪] , ହିମୱନ୍ତୋୱ ପବ୍ବତୋ।
ଅସନ୍ତେତ୍ଥ ନ ଦିସ୍ସନ୍ତି, ରତ୍ତିଂ ଖିତ୍ତା [ରତ୍ତି ଖିତ୍ତା (ସୀ॰), ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୩୦୪] ୟଥା ସରା।
ତେ ଗୁଣେହି ପକାସନ୍ତି, କିତ୍ତିୟା ଚ ୟସେନ ଚା’’ତି॥
ତେନ ଚ ଦୁତିୟସ୍ସ ପଦସ୍ସ ୱିସଜ୍ଜନା ୟୁତ୍ତା।
‘‘କିସ୍ସାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂସୀ’’ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ଜପ୍ପାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂମୀ’’ତି ୱିସଜ୍ଜନା। ଜପ୍ପା ନାମ ୱୁଚ୍ଚତି ତଣ୍ହା। ସା କଥଂ ଅଭିଲିମ୍ପତି? ୟଥାହ ଭଗୱା –
‘‘ରତ୍ତୋ ଅତ୍ଥଂ ନ ଜାନାତି, ରତ୍ତୋ ଧମ୍ମଂ ନ ପସ୍ସତି।
ଅନ୍ଧନ୍ତମଂ [ଅନ୍ଧତମଂ (କ॰)] ତଦା ହୋତି, ୟଂ ରାଗୋ ସହତେ ନର’’ନ୍ତି॥
ସାୟଂ ତଣ୍ହା ଆସତ୍ତିବହୁଲସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ‘‘ଏୱଂ ଅଭିଜପ୍ପା’’ତି କରିତ୍ୱା ତତ୍ଥ ଲୋକୋ ଅଭିଲିତ୍ତୋ ନାମ ଭୱତି, ତେନ ଚ ତତିୟସ୍ସ ପଦସ୍ସ ୱିସଜ୍ଜନା ୟୁତ୍ତା।
‘‘କିଂ ସୁ ତସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ଦୁକ୍ଖମସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି ୱିସଜ୍ଜନା। ଦୁୱିଧଂ ଦୁକ୍ଖଂ – କାୟିକଞ୍ଚ ଚେତସିକଞ୍ଚ। ୟଂ କାୟିକଂ ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ, ୟଂ ଚେତସିକଂ ଇଦଂ ଦୋମନସ୍ସଂ। ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ହି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ଉବ୍ବିଜ୍ଜନ୍ତି, ନତ୍ଥି ଭୟଂ ଦୁକ୍ଖେନ ସମସମଂ, କୁତୋ ୱା ପନ ତସ୍ସ ଉତ୍ତରିତରଂ? ତିସ୍ସୋ ଦୁକ୍ଖତା – ଦୁକ୍ଖଦୁକ୍ଖତା ସଙ୍ଖାରଦୁକ୍ଖତା ୱିପରିଣାମଦୁକ୍ଖତା। ତତ୍ଥ ଲୋକୋ ଓଧସୋ କଦାଚି କରହଚି ଦୁକ୍ଖଦୁକ୍ଖତାୟ ମୁଚ୍ଚତି। ତଥା ୱିପରିଣାମଦୁକ୍ଖତାୟ। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ହୋନ୍ତି ଲୋକେ ଅପ୍ପାବାଧାପି ଦୀଘାୟୁକାପି। ସଙ୍ଖାରଦୁକ୍ଖତାୟ ପନ ଲୋକୋ ଅନୁପାଦିସେସାୟ ନିବ୍ବାନଧାତୁୟା ମୁଚ୍ଚତି, ତସ୍ମା ସଙ୍ଖାରଦୁକ୍ଖତା ଦୁକ୍ଖଂ ଲୋକସ୍ସାତି କତ୍ୱା ଦୁକ୍ଖମସ୍ସ ମହବ୍ଭୟନ୍ତି। ତେନ ଚ ଚତୁତ୍ଥସ୍ସ ପଦସ୍ସ ୱିସଜ୍ଜନା ୟୁତ୍ତା। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ’’ତି।
ସୱନ୍ତି ସବ୍ବଧି ସୋତା, [ଇଚ୍ଚାୟସ୍ମା ଅଜିତୋ,]
ସୋତାନଂ କିଂ ନିୱାରଣଂ।
ସୋତାନଂ ସଂୱରଂ ବ୍ରୂହି, କେନ ସୋତା ପିଧୀୟରେ [ପିଥୀୟରେ (ସୀ॰), ପିଧିୟ୍ୟରେ (କ॰), ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୧୦୪୦] ॥
ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ପଦାନି ପୁଚ୍ଛିତାନି। ତେ ଦ୍ୱେ ପଞ୍ହା। କସ୍ମା? ଇମେହି ବତ୍ୱାଧିୱଚନେନ ପୁଚ୍ଛିତା। ଏୱଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ଲୋକସ୍ସ ଏୱଂ ସଂକିଲିଟ୍ଠସ୍ସ କିଂ ଲୋକସ୍ସ ୱୋଦାନଂ ୱୁଟ୍ଠାନମିତି, ଏୱଞ୍ହି ଆହ।
ସୱନ୍ତି ସବ୍ବଧି ସୋତା ତି। ଅସମାହିତସ୍ସ ସୱନ୍ତି ଅଭିଜ୍ଝାବ୍ୟାପାଦପ୍ପମାଦବହୁଲସ୍ସ। ତତ୍ଥ ୟା ଅଭିଜ୍ଝା ଅୟଂ ଲୋଭୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ, ୟୋ ବ୍ୟାପାଦୋ ଅୟଂ ଦୋସୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ, ୟୋ ପମାଦୋ ଅୟଂ ମୋହୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ। ତସ୍ସେୱଂ ଅସମାହିତସ୍ସ ଛସୁ ଆୟତନେସୁ ତଣ୍ହା ସୱନ୍ତି ରୂପତଣ୍ହା ସଦ୍ଦତଣ୍ହା ଗନ୍ଧତଣ୍ହା ରସତଣ୍ହା ଫୋଟ୍ଠବ୍ବତଣ୍ହା ଧମ୍ମତଣ୍ହା, ୟଥାହ ଭଗୱା –
‘‘ସୱତୀ’’ ତି ଚ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଛନ୍ନେତଂ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକାନଂ ଆୟତନାନଂ ଅଧିୱଚନଂ। ଚକ୍ଖୁ ସୱତି ମନାପିକେସୁ ରୂପେସୁ, ଅମନାପିକେସୁ [ଅମନାପିୟେସୁ (କ॰)] ପଟିହଞ୍ଞତୀତି। ସୋତଂ…ପେ॰… ଘାନଂ… ଜିୱ୍ହା… କାୟୋ… ମନୋ ସୱତି ମନାପିକେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଅମନାପିକେସୁ ପଟିହଞ୍ଞତୀତି। ଇତି ସବ୍ବା ଚ ସୱତି, ସବ୍ବଥା ଚ ସୱତି। ତେନାହ ‘‘ସୱନ୍ତି ସବ୍ବଧି ସୋତା’’ତି।
‘‘ସୋତାନଂ କିଂ ନିୱାରଣ’’ନ୍ତି ପରିୟୁଟ୍ଠାନୱିଘାତଂ ପୁଚ୍ଛତି, ଇଦଂ ୱୋଦାନଂ। ‘‘ସୋତାନଂ ସଂୱରଂ ବ୍ରୂହି, କେନ ସୋତା ପିଧୀୟରେ’’ତି ଅନୁସୟସମୁଗ୍ଘାତଂ ପୁଚ୍ଛତି, ଇଦଂ ୱୁଟ୍ଠାନଂ।
ତତ୍ଥ ୱିସଜ୍ଜନା –
‘‘ୟାନି ସୋତାନି ଲୋକସ୍ମିଂ, [ଅଜିତାତି ଭଗୱା,]
ସତି ତେସଂ ନିୱାରଣଂ।
ସୋତାନଂ ସଂୱରଂ ବ୍ରୂମି, ପଞ୍ଞାୟେତେ ପିଧୀୟରେ’’ତି॥
କାୟଗତାୟ ସତିୟା ଭାୱିତାୟ ବହୁଲୀକତାୟ ଚକ୍ଖୁ ନାୱିଞ୍ଛତି ମନାପିକେସୁ ରୂପେସୁ, ଅମନାପିକେସୁ ନ ପଟିହଞ୍ଞତି, ସୋତଂ…ପେ॰… ଘାନଂ… ଜିୱ୍ହା… କାୟୋ… ମନୋ ନାୱିଞ୍ଛତି ମନାପିକେସୁ ଧମ୍ମେସୁ, ଅମନାପିକେସୁ ନ ପଟିହଞ୍ଞତି। କେନ କାରଣେନ? ସଂୱୁତନିୱାରିତତ୍ତା ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନଂ । କେନ ତେ ସଂୱୁତନିୱାରିତା? ସତିଆରକ୍ଖେନ। ତେନାହ ଭଗୱା – ‘‘ସତି ତେସଂ ନିୱାରଣ’’ନ୍ତି।
ପଞ୍ଞାୟ ଅନୁସୟା ପହୀୟନ୍ତି, ଅନୁସୟେସୁ ପହୀନେସୁ ପରିୟୁଟ୍ଠାନା ପହୀୟନ୍ତି। କିସ୍ସ [ତସ୍ସ (ସୀ॰)] , ଅନୁସୟସ୍ସ ପହୀନତ୍ତା? ତଂ ୟଥା ଖନ୍ଧୱନ୍ତସ୍ସ ରୁକ୍ଖସ୍ସ ଅନୱସେସମୂଲୁଦ୍ଧରଣେ କତେ ପୁପ୍ଫଫଲପଲ୍ଲୱଙ୍କୁରସନ୍ତତି ସମୁଚ୍ଛିନ୍ନା ଭୱତି। ଏୱଂ ଅନୁସୟେସୁ ପହୀନେସୁ ପରିୟୁଟ୍ଠାନସନ୍ତତି ସମୁଚ୍ଛିନ୍ନା ଭୱତି ପିଦହିତା ପଟିଚ୍ଛନ୍ନା। କେନ? ପଞ୍ଞାୟ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ପଞ୍ଞାୟେତେ ପିଧୀୟରେ’’ତି।
‘‘ପଞ୍ଞା ଚେୱ ସତି ଚ, [ଇଚ୍ଚାୟସ୍ମା ଅଜିତୋ,]
ନାମରୂପଞ୍ଚ ମାରିସ।
ଏତଂ ମେ ପୁଟ୍ଠୋ ପବ୍ରୂହି, କତ୍ଥେତଂ ଉପରୁଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
‘‘ୟମେତଂ ପଞ୍ହଂ ଅପୁଚ୍ଛି [ମଂ ପୁଚ୍ଛି (କ॰), ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୧୦୪୩] , ଅଜିତ ତଂ ୱଦାମି ତେ।
ୟତ୍ଥ ନାମଞ୍ଚ ରୂପଞ୍ଚ, ଅସେସଂ ଉପରୁଜ୍ଝତି।
ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ନିରୋଧେନ, ଏତ୍ଥେତଂ ଉପରୁଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
ଅୟଂ ପଞ୍ହେ [ପଞ୍ହୋ (ସୀ॰ କ॰) ନେତ୍ତିୱିଭାୱନୀ ପସ୍ସିତବ୍ବା] ଅନୁସନ୍ଧିଂ ପୁଚ୍ଛତି। ଅନୁସନ୍ଧିଂ ପୁଚ୍ଛନ୍ତୋ କିଂ ପୁଚ୍ଛତି? ଅନୁପାଦିସେସଂ ନିବ୍ବାନଧାତୁଂ। ତୀଣି ଚ ସଚ୍ଚାନି ସଙ୍ଖତାନି ନିରୋଧଧମ୍ମାନି ଦୁକ୍ଖଂ ସମୁଦୟୋ ମଗ୍ଗୋ, ନିରୋଧୋ ଅସଙ୍ଖତୋ। ତତ୍ଥ ସମୁଦୟୋ ଦ୍ୱୀସୁ ଭୂମୀସୁ ପହୀୟତି ଦସ୍ସନଭୂମିୟା ଚ ଭାୱନାଭୂମିୟା ଚ। ଦସ୍ସନେନ ତୀଣି ସଂୟୋଜନାନି ପହୀୟନ୍ତି ସକ୍କାୟଦିଟ୍ଠି ୱିଚିକିଚ୍ଛା ସୀଲବ୍ବତପରାମାସୋ, ଭାୱନାୟ ସତ୍ତ ସଂୟୋଜନାନି ପହୀୟନ୍ତି କାମଚ୍ଛନ୍ଦୋ ବ୍ୟାପାଦୋ ରୂପରାଗୋ ଅରୂପରାଗୋ ମାନୋ ଉଦ୍ଧଚ୍ଚଂ ଅୱିଜ୍ଜାୱସେସା [ଅୱିଜ୍ଜା ଚ ନିରୱସେସା (ସୀ॰ କ॰)] । ତେଧାତୁକେ ଇମାନି ଦସ ସଂୟୋଜନାନି ପଞ୍ଚୋରମ୍ଭାଗିୟାନି ପଞ୍ଚୁଦ୍ଧମ୍ଭାଗିୟାନି।
୧୨ . ତତ୍ଥ ତୀଣି ସଂୟୋଜନାନି ସକ୍କାୟଦିଟ୍ଠି ୱିଚିକିଚ୍ଛା ସୀଲବ୍ବତପରାମାସୋ ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଅଧିଟ୍ଠାୟ ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ସତ୍ତ ସଂୟୋଜନାନି କାମଚ୍ଛନ୍ଦୋ ବ୍ୟାପାଦୋ ରୂପରାଗୋ ଅରୂପରାଗୋ ମାନୋ ଉଦ୍ଧଚ୍ଚଂ ଅୱିଜ୍ଜାୱସେସା ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଅଧିଟ୍ଠାୟ ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ୟଂ ପନ ଏୱଂ ଜାନାତି ‘‘ଖୀଣା ମେ ଜାତୀ’’ତି, ଇଦଂ ଖୟେ ଞାଣଂ। ‘‘ନାପରଂ ଇତ୍ଥତ୍ତାୟା’’ତି ପଜାନାତି, ଇଦଂ ଅନୁପ୍ପାଦେ ଞାଣଂ। ଇମାନି ଦ୍ୱେ ଞାଣାନି ଅଞ୍ଞାତାୱିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ୟଞ୍ଚ ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ, ଇମାନି ଅଗ୍ଗଫଲଂ ଅରହତ୍ତଂ ପାପୁଣନ୍ତସ୍ସ ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି, ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ ଖୟେ ଞାଣଂ ୟଞ୍ଚ ଅନୁପ୍ପାଦେ ଞାଣଂ, ଇମାନି ଦ୍ୱେ ଞାଣାନି ଏକପଞ୍ଞା।
ଅପି ଚ ଆରମ୍ମଣସଙ୍କେତେନ ଦ୍ୱେ ନାମାନି ଲବ୍ଭନ୍ତି, ‘‘ଖୀଣା ମେ ଜାତୀ’’ତି ପଜାନନ୍ତସ୍ସ ଖୟେ ଞାଣନ୍ତି ନାମଂ ଲଭତି, ‘‘ନାପରଂ ଇତ୍ଥତ୍ତାୟା’’ତି ପଜାନନ୍ତସ୍ସ ଅନୁପ୍ପାଦେ ଞାଣନ୍ତି ନାମଂ ଲଭତି। ସା ପଜାନନଟ୍ଠେନ ପଞ୍ଞା, ୟଥାଦିଟ୍ଠଂ ଅପିଲାପନଟ୍ଠେନ ସତି।
୧୩ . ତତ୍ଥ ୟେ ପଞ୍ଚୁପାଦାନକ୍ଖନ୍ଧା, ଇଦଂ ନାମରୂପଂ। ତତ୍ଥ ୟେ ଫସ୍ସପଞ୍ଚମକା ଧମ୍ମା, ଇଦଂ ନାମଂ। ୟାନି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ରୂପାନି, ଇଦଂ ରୂପଂ। ତଦୁଭୟଂ ନାମରୂପଂ ୱିଞ୍ଞାଣସମ୍ପୟୁତ୍ତଂ ତସ୍ସ ନିରୋଧଂ ଭଗୱନ୍ତଂ ପୁଚ୍ଛନ୍ତୋ ଆୟସ୍ମା ଅଜିତୋ ପାରାୟନେ ଏୱମାହ –
‘‘ପଞ୍ଞା ଚେୱ ସତି ଚ, ନାମରୂପଞ୍ଚ ମାରିସ।
ଏତଂ ମେ ପୁଟ୍ଠୋ ପବ୍ରୂହି, କତ୍ଥେତଂ ଉପରୁଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
ତତ୍ଥ ସତି ଚ ପଞ୍ଞା ଚ ଚତ୍ତାରି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ସତି ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ, ପଞ୍ଞା ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ। ୟା ଇମେସୁ ଚତୂସୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେସୁ ସଦ୍ଦହନା ଓକପ୍ପନା, ଇଦଂ ସଦ୍ଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ତତ୍ଥ ୟା ସଦ୍ଧାଧିପତେୟ୍ୟା ଚିତ୍ତେକଗ୍ଗତା, ଅୟଂ ଛନ୍ଦସମାଧି। ସମାହିତେ ଚିତ୍ତେ କିଲେସାନଂ ୱିକ୍ଖମ୍ଭନତାୟ ପଟିସଙ୍ଖାନବଲେନ ୱା ଭାୱନାବଲେନ ୱା, ଇଦଂ ପହାନଂ। ତତ୍ଥ ୟେ ଅସ୍ସାସପସ୍ସାସା ୱିତକ୍କୱିଚାରା ସଞ୍ଞାୱେଦୟିତା ସରସଙ୍କପ୍ପା, ଇମେ ସଙ୍ଖାରା। ଇତି ପୁରିମକୋ ଚ ଛନ୍ଦସମାଧି, କିଲେସୱିକ୍ଖମ୍ଭନତାୟ ଚ ପହାନଂ ଇମେ ଚ ସଙ୍ଖାରା, ତଦୁଭୟଂ ଛନ୍ଦସମାଧିପ୍ପଧାନସଙ୍ଖାରସମନ୍ନାଗତଂ ଇଦ୍ଧିପାଦଂ ଭାୱେତି ୱିୱେକନିସ୍ସିତଂ ୱିରାଗନିସ୍ସିତଂ ନିରୋଧନିସ୍ସିତଂ ୱୋସ୍ସଗ୍ଗପରିଣାମିଂ। ତତ୍ଥ ୟା ୱୀରିୟାଧିପତେୟ୍ୟା ଚିତ୍ତେକଗ୍ଗତା, ଅୟଂ ୱୀରିୟସମାଧି…ପେ॰… ତତ୍ଥ ୟା ଚିତ୍ତାଧିପତେୟ୍ୟା ଚିତ୍ତେକଗ୍ଗତା, ଅୟଂ ଚିତ୍ତସମାଧି…ପେ॰… ତତ୍ଥ ୟା ୱୀମଂସାଧିପତେୟ୍ୟା ଚିତ୍ତେକଗ୍ଗତା, ଅୟଂ ୱୀମଂସାସମାଧି। ସମାହିତେ ଚିତ୍ତେ କିଲେସାନଂ ୱିକ୍ଖମ୍ଭନତାୟ ପଟିସଙ୍ଖାନବଲେନ ୱା ଭାୱନାବଲେନ ୱା, ଇଦଂ ପହାନଂ। ତତ୍ଥ ୟେ ଅସ୍ସାସପସ୍ସାସା ୱିତକ୍କୱିଚାରା ସଞ୍ଞାୱେଦୟିତା ସରସଙ୍କପ୍ପା, ଇମେ ସଙ୍ଖାରା। ଇତି ପୁରିମକୋ ଚ ୱୀମଂସାସମାଧି, କିଲେସୱିକ୍ଖମ୍ଭନତାୟ ଚ ପହାନଂ ଇମେ ଚ ସଙ୍ଖାରା, ତଦୁଭୟଂ ୱୀମଂସାସମାଧିପ୍ପଧାନସଙ୍ଖାରସମନ୍ନାଗତଂ ଇଦ୍ଧିପାଦଂ ଭାୱେତି ୱିୱେକନିସ୍ସିତଂ ୱିରାଗନିସ୍ସିତଂ ନିରୋଧନିସ୍ସିତଂ ୱୋସ୍ସଗ୍ଗପରିଣାମିଂ।
୧୪ . ସବ୍ବୋ ସମାଧି ଞାଣମୂଲକୋ ଞାଣପୁବ୍ବଙ୍ଗମୋ ଞାଣାନୁପରିୱତ୍ତି।
ୟଥା ପୁରେ ତଥା ପଚ୍ଛା, ୟଥା ପଚ୍ଛା ତଥା ପୁରେ।
ୟଥା ଦିୱା ତଥା ରତ୍ତିଂ [ରତ୍ତି (କ॰) ଅୟଂ ଗାଥା ଥେରଗା॰ ୩୯୭ ଦିସ୍ସତି] , ୟଥା ରତ୍ତିଂ ତଥା ଦିୱା॥
ଇତି ୱିୱଟେନ ଚେତସା ଅପରିୟୋନଦ୍ଧେନ ସପ୍ପଭାସଂ ଚିତ୍ତଂ ଭାୱେତି। ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି କୁସଲାନି ଚିତ୍ତସହଭୂନି ଚିତ୍ତେ ଉପ୍ପଜ୍ଜମାନେ ଉପ୍ପଜ୍ଜନ୍ତି, ଚିତ୍ତେ ନିରୁଜ୍ଝମାନେ ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ନାମରୂପଞ୍ଚ ୱିଞ୍ଞାଣହେତୁକଂ ୱିଞ୍ଞାଣପଚ୍ଚୟା ନିବ୍ବତ୍ତଂ, ତସ୍ସ ମଗ୍ଗେନ ହେତୁ ଉପଚ୍ଛିନ୍ନୋ, ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅନାହାରଂ ଅନଭିନନ୍ଦିତଂ ଅପ୍ପଟିସନ୍ଧିକଂ ତଂ ନିରୁଜ୍ଝତି। ନାମରୂପମପି ଅହେତୁ ଅପ୍ପଚ୍ଚୟଂ ପୁନବ୍ଭୱଂ ନ ନିବ୍ବତ୍ତୟତି [ନିବ୍ବତ୍ତିୟତି (କ॰)] । ଏୱଂ ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ନିରୋଧା ପଞ୍ଞା ଚ ସତି ଚ ନାମରୂପଞ୍ଚ ନିରୁଜ୍ଝତି। ତେନାହ ଭଗୱା –
‘‘ୟମେତଂ ପଞ୍ହଂ ଅପୁଚ୍ଛି, ଅଜିତ ତଂ ୱଦାମି ତେ।
ୟତ୍ଥ ନାମଞ୍ଚ ରୂପଞ୍ଚ, ଅସେସଂ ଉପରୁଜ୍ଝତି।
ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ନିରୋଧେନ, ଏତ୍ଥେତଂ ଉପରୁଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
‘‘ୟେ ଚ [ଅୟଂ ଗାଥା ସୁ॰ ନି॰ ୧୦୪୪ ଅଞ୍ଞଥା ଦିସ୍ସତି] ସଙ୍ଖାତଧମ୍ମାସେ, [ଇଚ୍ଚାୟସ୍ମା ଅଜିତୋ]
ୟେ ଚ ସେକ୍ଖା ପୁଥୂ ଇଧ।
ତେସଂ ମେ ନିପକୋ ଇରିୟଂ, ପୁଟ୍ଠୋ ପବ୍ରୂହି ମାରିସା’’ତି॥
୧୫ . ଇମାନି ତୀଣି ପଦାନି ପୁଚ୍ଛିତାନି, ତେ ତୟୋ ପଞ୍ହା। କିସ୍ସ? ସେଖାସେଖୱିପସ୍ସନାପୁବ୍ବଙ୍ଗମପ୍ପହାନୟୋଗେନ, ଏୱଞ୍ହି ଆହ। ‘‘ୟେ ଚ ସଙ୍ଖାତଧମ୍ମାସେ’’ତି ଅରହତ୍ତଂ ପୁଚ୍ଛତି, ‘‘ୟେ ଚ ସେଖା ପୁଥୂ ଇଧା’’ତି ସେଖଂ ପୁଚ୍ଛତି, ‘‘ତେସଂ ମେ ନିପକୋ ଇରିୟଂ, ପୁଟ୍ଠୋ ପବ୍ରୂହି ମାରିସା’’ତି ୱିପସ୍ସନାପୁବ୍ବଙ୍ଗମଂ ପହାନଂ ପୁଚ୍ଛତି।
ତତ୍ଥ ୱିସଜ୍ଜନା –
‘‘କାମେସୁ ନାଭିଗିଜ୍ଝେୟ୍ୟ, [ଅଜିତାତି ଭଗୱା]
ମନସାନାୱିଲୋ ସିୟା।
କୁସଲୋ ସବ୍ବଧମ୍ମାନଂ, ସତୋ ଭିକ୍ଖୁ ପରିବ୍ବଜେ’’ତି॥
ଭଗୱତୋ ସବ୍ବଂ କାୟକମ୍ମଂ ଞାଣପୁବ୍ବଙ୍ଗମଂ ଞାଣାନୁପରିୱତ୍ତି, ସବ୍ବଂ ୱଚୀକମ୍ମଂ ଞାଣପୁବ୍ବଙ୍ଗମଂ ଞାଣାନୁପରିୱତ୍ତି, ସବ୍ବଂ ମନୋକମ୍ମଂ ଞାଣପୁବ୍ବଙ୍ଗମଂ ଞାଣାନୁପରିୱତ୍ତି। ଅତୀତେ ଅଂସେ ଅପ୍ପଟିହତଞାଣଦସ୍ସନଂ, ଅନାଗତେ ଅଂସେ ଅପ୍ପଟିହତଞାଣଦସ୍ସନଂ, ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନେ ଅଂସେ ଅପ୍ପଟିହତଞାଣଦସ୍ସନଂ।
କୋ ଚ ଞାଣଦସ୍ସନସ୍ସ ପଟିଘାତୋ? ୟଂ ଅନିଚ୍ଚେ ଦୁକ୍ଖେ ଅନତ୍ତନି ଚ ଅଞ୍ଞାଣଂ ଅଦସ୍ସନଂ, ଅୟଂ ଞାଣଦସ୍ସନସ୍ସ ପଟିଘାତୋ। ୟଥା ଇଧ ପୁରିସୋ ତାରକରୂପାନି ପସ୍ସେୟ୍ୟ, ନୋ ଚ ଗଣନସଙ୍କେତେନ ଜାନେୟ୍ୟ, ଅୟଂ ଞାଣଦସ୍ସନସ୍ସ ପଟିଘାତୋ।
ଭଗୱତୋ ପନ ଅପ୍ପଟିହତଞାଣଦସ୍ସନଂ, ଅନାୱରଣଞାଣଦସ୍ସନା ହି ବୁଦ୍ଧା ଭଗୱନ୍ତୋ। ତତ୍ଥ ସେଖେନ ଦ୍ୱୀସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଚିତ୍ତଂ ରକ୍ଖିତବ୍ବଂ ଗେଧା ଚ ରଜନୀୟେସୁ ଧମ୍ମେସୁ, ଦୋସା ଚ ପରିୟୁଟ୍ଠାନୀୟେସୁ। ତତ୍ଥ ୟା ଇଚ୍ଛା ମୁଚ୍ଛା ପତ୍ଥନା ପିୟାୟନା କୀଳନା, ତଂ ଭଗୱା ନିୱାରେନ୍ତୋ ଏୱମାହ ‘‘କାମେସୁ ନାଭିଗିଜ୍ଝେୟ୍ୟା’’ତି।
‘‘ମନସାନାୱିଲୋ ସିୟା’’ତି ପରିୟୁଟ୍ଠାନୱିଘାତଂ ଆହ। ତଥା ହି ସେଖୋ ଅଭିଗିଜ୍ଝନ୍ତୋ ଅସମୁପ୍ପନ୍ନଞ୍ଚ କିଲେସଂ ଉପ୍ପାଦେତି, ଉପ୍ପନ୍ନଞ୍ଚ କିଲେସଂ ଫାତିଂ କରୋତି। ୟୋ ପନ ଅନାୱିଲସଙ୍କପ୍ପୋ ଅନଭିଗିଜ୍ଝନ୍ତୋ ୱାୟମତି, ସୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନାନଂ ପାପକାନଂ ଅକୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଅନୁପ୍ପାଦାୟ ଛନ୍ଦଂ ଜନେତି ୱାୟମତି ୱୀରିୟଂ ଆରଭତି ଚିତ୍ତଂ ପଗ୍ଗଣ୍ହାତି ପଦହତି। ସୋ ଉପ୍ପନ୍ନାନଂ ପାପକାନଂ ଅକୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ପହାନାୟ ଛନ୍ଦଂ ଜନେତି ୱାୟମତି ୱୀରିୟଂ ଆରଭତି ଚିତ୍ତଂ ପଗ୍ଗଣ୍ହାତି ପଦହତି। ସୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନାନଂ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଉପ୍ପାଦାୟ ଛନ୍ଦଂ ଜନେତି ୱାୟମତି ୱୀରିୟଂ ଆରଭତି ଚିତ୍ତଂ ପଗ୍ଗଣ୍ହାତି ପଦହତି। ସୋ ଉପ୍ପନ୍ନାନଂ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଠିତିୟା ଅସମ୍ମୋସାୟ ଭିୟ୍ୟୋଭାୱାୟ ୱେପୁଲ୍ଲାୟ ଭାୱନାୟ ପାରିପୂରିୟା ଛନ୍ଦଂ ଜନେତି ୱାୟମତି ୱୀରିୟଂ ଆରଭତି ଚିତ୍ତଂ ପଗ୍ଗଣ୍ହାତି ପଦହତି।
୧୬ . କତମେ [କତମେ ଚ (ଅଟ୍ଠ॰)] ଅନୁପ୍ପନ୍ନା ପାପକା ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା? କାମୱିତକ୍କୋ ବ୍ୟାପାଦୱିତକ୍କୋ ୱିହିଂସାୱିତକ୍କୋ, ଇମେ ଅନୁପ୍ପନ୍ନା ପାପକା ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା। କତମେ ଉପ୍ପନ୍ନା ପାପକା ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା? ଅନୁସୟା ଅକୁସଲମୂଲାନି, ଇମେ ଉପ୍ପନ୍ନା ପାପକା ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା। କତମେ ଅନୁପ୍ପନ୍ନା କୁସଲା ଧମ୍ମା? ୟାନି ସୋତାପନ୍ନସ୍ସ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ଇମେ ଅନୁପ୍ପନ୍ନା କୁସଲା ଧମ୍ମା। କତମେ ଉପ୍ପନ୍ନା କୁସଲା ଧମ୍ମା? ୟାନି ଅଟ୍ଠମକସ୍ସ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ଇମେ ଉପ୍ପନ୍ନା କୁସଲା ଧମ୍ମା।
ୟେନ କାମୱିତକ୍କଂ ୱାରେତି, ଇଦଂ ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ୟେନ ବ୍ୟାପାଦୱିତକ୍କଂ ୱାରେତି, ଇଦଂ ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ୟେନ ୱିହିଂସାୱିତକ୍କଂ ୱାରେତି, ଇଦଂ ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଂ।
ୟେନ ଉପ୍ପନ୍ନୁପ୍ପନ୍ନେ ପାପକେ ଅକୁସଲେ ଧମ୍ମେ ପଜହତି ୱିନୋଦେତି ବ୍ୟନ୍ତୀକରୋତି ଅନଭାୱଂ ଗମେତି ନାଧିୱାସେତି, ଇଦଂ ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ୟା ଇମେସୁ ଚତୂସୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେସୁ ସଦ୍ଦହନା ଓକପ୍ପନା, ଇଦଂ ସଦ୍ଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ।
ତତ୍ଥ ସଦ୍ଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ କତ୍ଥ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ? ଚତୂସୁ ସୋତାପତ୍ତିୟଙ୍ଗେସୁ। ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଂ କତ୍ଥ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ? ଚତୂସୁ ସମ୍ମପ୍ପଧାନେସୁ। ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ କତ୍ଥ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ? ଚତୂସୁ ସତିପଟ୍ଠାନେସୁ। ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ କତ୍ଥ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ? ଚତୂସୁ ଝାନେସୁ। ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ କତ୍ଥ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ? ଚତୂସୁ ଅରିୟସଚ୍ଚେସୁ। ଏୱଂ ସେଖୋ ସବ୍ବେହି କୁସଲେହି ଧମ୍ମେହି ଅପ୍ପମତ୍ତୋ ୱୁତ୍ତୋ ଭଗୱତା ଅନାୱିଲତାୟ ମନସା। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ମନସାନାୱିଲୋସିୟା’’ତି।
୧୭ . ‘‘କୁସଲୋ ସବ୍ବଧମ୍ମାନ’’ନ୍ତି ଲୋକୋ ନାମ ତିୱିଧୋ କିଲେସଲୋକୋ ଭୱଲୋକୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଲୋକୋ। ତତ୍ଥ କିଲେସଲୋକେନ ଭୱଲୋକୋ ସମୁଦାଗଚ୍ଛତି, ସୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ନିବ୍ବତ୍ତେତି, ଇନ୍ଦ୍ରିୟେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ନେୟ୍ୟସ୍ସ ପରିଞ୍ଞା ଭୱତି। ସା ଦୁୱିଧେନ ଉପପରିକ୍ଖିତବ୍ବା ଦସ୍ସନପରିଞ୍ଞାୟ ଚ ଭାୱନାପରିଞ୍ଞାୟ ଚ। ୟଦା ହି ସେଖୋ ଞେୟ୍ୟଂ ପରିଜାନାତି, ତଦା ନିବ୍ବିଦାସହଗତେହି ସଞ୍ଞାମନସିକାରେହି ନେୟ୍ୟଂ ପରିଞ୍ଞାତଂ ଭୱତି। ତସ୍ସ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା କୋସଲ୍ଲଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି – ଦସ୍ସନକୋସଲ୍ଲଞ୍ଚ ଭାୱନାକୋସଲ୍ଲଞ୍ଚ।
ତଂ ଞାଣଂ ପଞ୍ଚୱିଧେନ ୱେଦିତବ୍ବଂଃ ଅଭିଞ୍ଞା ପରିଞ୍ଞା ପହାନଂ ଭାୱନା ସଚ୍ଛିକିରିୟା। ତତ୍ଥ କତମା ଅଭିଞ୍ଞା? ୟଂ ଧମ୍ମାନଂ ସଲକ୍ଖଣେ ଞାଣଂ ଧମ୍ମପଟିସମ୍ଭିଦା ଚ ଅତ୍ଥପଟିସମ୍ଭିଦା ଚ, ଅୟଂ ଅଭିଞ୍ଞା।
ତତ୍ଥ କତମା ପରିଞ୍ଞା? ଏୱଂ ଅଭିଜାନିତ୍ୱା ୟା ପରିଜାନନା ‘‘ଇଦଂ କୁସଲଂ, ଇଦଂ ଅକୁସଲଂ, ଇଦଂ ସାୱଜ୍ଜଂ, ଇଦଂ ଅନୱଜ୍ଜଂ, ଇଦଂ କଣ୍ହଂ, ଇଦଂ ସୁକ୍କଂ, ଇଦଂ ସେୱିତବ୍ବଂ, ଇଦଂ ନ ସେୱିତବ୍ବଂ, ଇମେ ଧମ୍ମା ଏୱଂଗହିତା, ଇଦଂ ଫଲଂ ନିବ୍ବତ୍ତେନ୍ତି [ନିବ୍ବତ୍ତାପେନ୍ତି (କ॰)] , ତେସଂ ଏୱଂଗହିତାନଂ ଅୟଂ ଅତ୍ଥୋ’’ତି, ଅୟଂ ପରିଞ୍ଞା।
ଏୱଂ ପରିଜାନିତ୍ୱା ତୟୋ ଧମ୍ମା ଅୱସିଟ୍ଠା ଭୱନ୍ତି ପହାତବ୍ବା ଭାୱେତବ୍ବା ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା ଚ। ତତ୍ଥ କତମେ ଧମ୍ମା ପହାତବ୍ବା? ୟେ ଅକୁସଲା। ତତ୍ଥ କତମେ ଧମ୍ମା ଭାୱେତବ୍ବା? ୟେ କୁସଲା। ତତ୍ଥ କତମେ ଧମ୍ମା ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା? ୟଂ ଅସଙ୍ଖତଂ। ୟୋ ଏୱଂ ଜାନାତି ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଅତ୍ଥକୁସଲୋ ଧମ୍ମକୁସଲୋ କଲ୍ୟାଣତାକୁସଲୋ ଫଲତାକୁସଲୋ, ଆୟକୁସଲୋ ଅପାୟକୁସଲୋ ଉପାୟକୁସଲୋ ମହତା କୋସଲ୍ଲେନ ସମନ୍ନାଗତୋତି, ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘କୁସଲୋ ସବ୍ବଧମ୍ମାନ’’ନ୍ତି।
‘‘ସତୋ ଭିକ୍ଖୁ ପରିବ୍ବଜେ’’ତି ତେନ ଦିଟ୍ଠଧମ୍ମସୁଖୱିହାରତ୍ଥଂ ଅଭିକ୍କନ୍ତେ ପଟିକ୍କନ୍ତେ ଆଲୋକିତେ ୱିଲୋକିତେ ସମିଞ୍ଜିତେ [ସମ୍ମିଞ୍ଜିତେ (ସୀ॰)] ପସାରିତେ ସଙ୍ଘାଟିପତ୍ତଚୀୱରଧାରଣେ ଅସିତେ ପୀତେ ଖାୟିତେ ସାୟିତେ ଉଚ୍ଚାରପସ୍ସାୱକମ୍ମେ ଗତେ ଠିତେ ନିସିନ୍ନେ ସୁତ୍ତେ ଜାଗରିତେ ଭାସିତେ ତୁଣ୍ହିଭାୱେ ସତେନ ସମ୍ପଜାନେନ ୱିହାତବ୍ବଂ। ଇମା ଦ୍ୱେ ଚରିୟା ଅନୁଞ୍ଞାତା ଭଗୱତା ଏକା ୱିସୁଦ୍ଧାନଂ, ଏକା ୱିସୁଜ୍ଝନ୍ତାନଂ। କେ ୱିସୁଦ୍ଧା? ଅରହନ୍ତୋ। କେ ୱିସୁଜ୍ଝନ୍ତା? ସେକ୍ଖା। କତକିଚ୍ଚାନି ହି ଅରହତୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି। ୟଂ ବୋଜ୍ଝଂ, ତଂ ଚତୁବ୍ବିଧଂ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପରିଞ୍ଞାଭିସମୟେନ ସମୁଦୟସ୍ସ ପହାନାଭିସମୟେନ ମଗ୍ଗସ୍ସ ଭାୱନାଭିସମୟେନ ନିରୋଧସ୍ସ ସଚ୍ଛିକିରିୟାଭିସମୟେନ, ଇଦଂ ଚତୁବ୍ବିଧଂ ବୋଜ୍ଝଂ ୟୋ ଏୱଂ ଜାନାତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ସତୋ ଅଭିକ୍କମତି ସତୋ ପଟିକ୍କମତି ଖୟା ରାଗସ୍ସ ଖୟା ଦୋସସ୍ସ ଖୟା ମୋହସ୍ସ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ସତୋ ଭିକ୍ଖୁ ପରିବ୍ବଜେ’’ତି, ତେନାହ –
‘‘କାମେସୁ ନାଭିଗିଜ୍ଝେୟ୍ୟ, [ଅଜିତାତି ଭଗୱା]
ମନସାନାୱିଲୋ ସିୟା।
କୁସଲୋ ସବ୍ବଧମ୍ମାନଂ, ସତୋ ଭିକ୍ଖୁ ପରିବ୍ବଜେ’’ତି॥
ଏୱଂ ପୁଚ୍ଛିତବ୍ବଂ, ଏୱଂ ୱିସଜ୍ଜିତବ୍ବଂ। ସୁତ୍ତସ୍ସ ଚ ଅନୁଗୀତି ଅତ୍ଥତୋ ଚ ବ୍ୟଞ୍ଜନତୋ ଚ ସମାନେତବ୍ବା [ସମାନୟିତବ୍ବା (ସୀ॰ କ॰)] । ଅତ୍ଥାପଗତଂ ହି ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ ସମ୍ଫପ୍ପଲାପଂ ଭୱତି। ଦୁନ୍ନିକ୍ଖିତ୍ତସ୍ସ ପଦବ୍ୟଞ୍ଜନସ୍ସ ଅତ୍ଥୋପି ଦୁନ୍ନୟୋ ଭୱତି, ତସ୍ମା ଅତ୍ଥବ୍ୟଞ୍ଜନୂପେତଂ ସଙ୍ଗାୟିତବ୍ବଂ। ସୁତ୍ତଞ୍ଚ ପୱିଚିନିତବ୍ବଂ। କିଂ ଇଦଂ ସୁତ୍ତଂ ଆହଚ୍ଚ ୱଚନଂ ଅନୁସନ୍ଧିୱଚନଂ ନୀତତ୍ଥଂ ନେୟ୍ୟତ୍ଥଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ? କୁହିଂ ଇମସ୍ସ ସୁତ୍ତସ୍ସ ସବ୍ବାନି ସଚ୍ଚାନି ପସ୍ସିତବ୍ବାନି, ଆଦିମଜ୍ଝପରିୟୋସାନେତି? ଏୱଂ ସୁତ୍ତଂ ପୱିଚେତବ୍ବଂ। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ – ‘‘ୟଂ ପୁଚ୍ଛିତଞ୍ଚ ୱିସ୍ସଜ୍ଜିତଞ୍ଚ, ସୁତ୍ତସ୍ସ ୟା ଚ ଅନୁଗୀତୀ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୱିଚୟୋ ହାରୋ।
୩. ୟୁତ୍ତିହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୧୮ . ତତ୍ଥ କତମୋ ୟୁତ୍ତିହାରୋ? ‘‘ସବ୍ବେସଂ ହାରାନ’’ନ୍ତି, ଅୟଂ ୟୁତ୍ତିହାରୋ। କିଂ ୟୋଜୟତି [ୟୋଜେତି (ସୀ॰)] ? ଚତ୍ତାରୋ ମହାପଦେସା ବୁଦ୍ଧାପଦେସୋ ସଙ୍ଘାପଦେସୋ ସମ୍ବହୁଲତ୍ଥେରାପଦେସୋ [ସମ୍ପହୁଲ… (କ॰)] ଏକତ୍ଥେରାପଦେସୋ। ଇମେ ଚତ୍ତାରୋ ମହାପଦେସା, ତାନି ପଦବ୍ୟଞ୍ଜନାନି ସୁତ୍ତେ ଓତାରୟିତବ୍ବାନି, ୱିନୟେ ସନ୍ଦସ୍ସୟିତବ୍ବାନି, ଧମ୍ମତାୟଂ ଉପନିକ୍ଖିପିତବ୍ବାନି।
କତମସ୍ମିଂ ସୁତ୍ତେ ଓତାରୟିତବ୍ବାନି? ଚତୂସୁ ଅରିୟସଚ୍ଚେସୁ। କତମସ୍ମିଂ ୱିନୟେ ସନ୍ଦସ୍ସୟିତବ୍ବାନି? ରାଗୱିନୟେ ଦୋସୱିନୟେ ମୋହୱିନୟେ। କତମିସ୍ସଂ [କତମିୟଂ (ସୀ॰)] ଧମ୍ମତାୟଂ ଉପନିକ୍ଖିପିତବ୍ବାନି? ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେ। ୟଦି ଚତୂସୁ ଅରିୟସଚ୍ଚେସୁ ଅୱତରତି, କିଲେସୱିନୟେ ସନ୍ଦିସ୍ସତି , ଧମ୍ମତଞ୍ଚ ନ ୱିଲୋମେତି, ଏୱଂ ଆସୱେ ନ ଜନେତି। ଚତୂହି ମହାପଦେସେହି ୟଂ ୟଂ ୟୁଜ୍ଜତି, ୟେନ ୟେନ ୟୁଜ୍ଜତି, ୟଥା ୟଥା ୟୁଜ୍ଜତି, ତଂ ତଂ ଗହେତବ୍ବଂ।
୧୯ . ପଞ୍ହଂ ପୁଚ୍ଛିତେନ କତି ପଦାନି ପଞ୍ହେତି ପଦସୋ ପରିୟୋଗାହିତବ୍ବଂ ୱିଚେତବ୍ବଂ? ୟଦି ସବ୍ବାନି ପଦାନି ଏକଂ ଅତ୍ଥଂ ଅଭିୱଦନ୍ତି, ଏକୋ ପଞ୍ହୋ। ଅଥ ଚତ୍ତାରି ପଦାନି ଏକଂ ଅତ୍ଥଂ ଅଭିୱଦନ୍ତି, ଏକୋ ପଞ୍ହୋ। ଅଥ ତୀଣି ପଦାନି ଏକଂ ଅତ୍ଥଂ ଅଭିୱଦନ୍ତି, ଏକୋ ପଞ୍ହୋ। ଅଥ ଦ୍ୱେ ପଦାନି ଏକଂ ଅତ୍ଥଂ ଅଭିୱଦନ୍ତି, ଏକୋ ପଞ୍ହୋ। ଅଥ ଏକଂ ପଦଂ ଏକଂ ଅତ୍ଥଂ ଅଭିୱଦତି, ଏକୋ ପଞ୍ହୋ। ତଂ ଉପପରିକ୍ଖମାନେନ ଅଞ୍ଞାତବ୍ବଂ କିଂ ଇମେ ଧମ୍ମା ନାନତ୍ଥା ନାନାବ୍ୟଞ୍ଜନା, ଉଦାହୁ ଇମେସଂ ଧମ୍ମାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନନ୍ତି। ୟଥା କିଂ ଭୱେ? ୟଥା ସା ଦେୱତା ଭଗୱନ୍ତଂ ପଞ୍ହଂ ପୁଚ୍ଛତି।
‘‘କେନସ୍ସୁବ୍ଭାହତୋ [ପସ୍ସ ସ॰ ନି॰ ୧.୬୬] ଲୋକୋ, କେନସ୍ସୁ ପରିୱାରିତୋ।
କେନ ସଲ୍ଲେନ ଓତିଣ୍ଣୋ, କିସ୍ସ ଧୂପାୟିତୋ ସଦା’’ତି॥
ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ପଦାନି ପୁଚ୍ଛିତାନି। ତେ ତୟୋ ପଞ୍ହା କଥଂ ଞାୟତି? ଭଗୱା ହି ଦେୱତାୟ ୱିସଜ୍ଜେତି।
‘‘ମଚ୍ଚୁନାବ୍ଭାହତୋ [ମଚ୍ଚୁନବ୍ଭାହତୋ (କ॰) ଥେରଗା॰ ୪୪୮; ସଂ॰ ନି॰ ୧.୬୬ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ଲୋକୋ, ଜରାୟ ପରିୱାରିତୋ।
ତଣ୍ହାସଲ୍ଲେନ ଓତିଣ୍ଣୋ, ଇଚ୍ଛାଧୂପାୟିତୋ ସଦା’’ତି॥
୨୦ . ତତ୍ଥ ଜରା ଚ ମରଣଞ୍ଚ ଇମାନି ଦ୍ୱେ ସଙ୍ଖତସ୍ସ ସଙ୍ଖତଲକ୍ଖଣାନି। ଜରାୟଂ ଠିତସ୍ସ ଅଞ୍ଞଥତ୍ତଂ, ମରଣଂ ୱୟୋ। ତତ୍ଥ ଜରାୟ ଚ ମରଣସ୍ସ ଚ ଅତ୍ଥତୋ ନାନତ୍ତଂ। କେନ କାରଣେନ, ଗବ୍ଭଗତାପି ହି ମୀୟନ୍ତି, ନ ଚ ତେ ଜିଣ୍ଣା ଭୱନ୍ତି। ଅତ୍ଥି ଚ ଦେୱାନଂ ମରଣଂ, ନ ଚ ତେସଂ ସରୀରାନି ଜୀରନ୍ତି। ସକ୍କତେୱ ଜରାୟ ପଟିକମ୍ମଂ କାତୁଂ, ନ ପନ ସକ୍କତେ ମରଣସ୍ସ ପଟିକମ୍ମଂ କାତୁଂ ଅଞ୍ଞତ୍ରେୱ ଇଦ୍ଧିମନ୍ତାନଂ ଇଦ୍ଧିୱିସୟା। ୟଂ ପନାହ ତଣ୍ହାସଲ୍ଲେନ ଓତିଣ୍ଣୋତି ଦିସ୍ସନ୍ତି ୱୀତରାଗା ଜୀରନ୍ତାପି ମୀୟନ୍ତାପି। ୟଦି ଚ ୟଥା ଜରାମରଣଂ, ଏୱଂ ତଣ୍ହାପି ସିୟା। ଏୱଂ ସନ୍ତେ ସବ୍ବେ ୟୋବ୍ବନଟ୍ଠାପି ୱିଗତତଣ୍ହା ସିୟୁଂ। ୟଥା ଚ ତଣ୍ହା ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ସମୁଦୟୋ, ଏୱଂ ଜରାମରଣମ୍ପି ସିୟା ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ସମୁଦୟୋ, ନ ଚ ସିୟା ତଣ୍ହା ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ସମୁଦୟୋ, ନ ହି ଜରାମରଣଂ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ସମୁଦୟୋ, ତଣ୍ହା ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ସମୁଦୟୋ। ୟଥା ଚ ତଣ୍ହା ମଗ୍ଗୱଜ୍ଝା, ଏୱଂ ଜରାମରଣମ୍ପି ସିୟା ମଗ୍ଗୱଜ୍ଝଂ। ଇମାୟ ୟୁତ୍ତିୟା ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞେହି କାରଣେହି ଗୱେସିତବ୍ବଂ। ୟଦି ଚ ସନ୍ଦିସ୍ସତି ୟୁତ୍ତିସମାରୂଳ୍ହଂ ଅତ୍ଥତୋ ଚ ଅଞ୍ଞତ୍ତଂ, ବ୍ୟଞ୍ଜନତୋପି ଗୱେସିତବ୍ବଂ।
ସଲ୍ଲୋତି ୱା ଧୂପାୟନନ୍ତି ୱା ଇମେସଂ ଧମ୍ମାନଂ ଅତ୍ଥତୋ ଏକତ୍ତଂ। ନ ହି ୟୁଜ୍ଜତି ଇଚ୍ଛାୟ ଚ ତଣ୍ହାୟ ଚ ଅତ୍ଥତୋ ଅଞ୍ଞତ୍ତଂ। ତଣ୍ହାୟ ଅଧିପ୍ପାୟେ ଅପରିପୂରମାନେ ନୱସୁ ଆଘାତୱତ୍ଥୂସୁ କୋଧୋ ଚ ଉପନାହୋ ଚ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି। ଇମାୟ ୟୁତ୍ତିୟା ଜରାୟ ଚ ମରଣସ୍ସ ଚ ତଣ୍ହାୟ ଚ ଅତ୍ଥତୋ ଅଞ୍ଞତ୍ତଂ।
ୟଂ ପନିଦଂ ଭଗୱତା ଦ୍ୱୀହି ନାମେହି ଅଭିଲପିତଂ ଇଚ୍ଛାତିପି ତଣ୍ହାତିପି, ଇଦଂ ଭଗୱତା ବାହିରାନଂ ୱତ୍ଥୂନଂ ଆରମ୍ମଣୱସେନ ଦ୍ୱୀହି ନାମେହି ଅଭିଲପିତଂ ଇଚ୍ଛାତିପି ତଣ୍ହାତିପି, ସବ୍ବା ହି ତଣ୍ହା ଅଜ୍ଝୋସାନଲକ୍ଖଣେନ ଏକଲକ୍ଖଣା। ୟଥା ସବ୍ବୋ ଅଗ୍ଗି ଉଣ୍ହତ୍ତଲକ୍ଖଣେନ ଏକଲକ୍ଖଣୋ, ଅପି ଚ ଉପାଦାନୱସେନ ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞାନି ନାମାନି ଲଭତି, କଟ୍ଠଗ୍ଗୀତିପି ତିଣଗ୍ଗୀତିପି ସକଲିକଗ୍ଗୀତିପି ଗୋମୟଗ୍ଗୀତିପି ଥୁସଗ୍ଗୀତିପି ସଙ୍କାରଗ୍ଗୀତିପି, ସବ୍ବୋ ହି ଅଗ୍ଗି ଉଣ୍ହତ୍ତଲକ୍ଖଣୋୱ। ଏୱଂ ସବ୍ବା ତଣ୍ହା ଅଜ୍ଝୋସାନଲକ୍ଖଣେନ ଏକଲକ୍ଖଣା , ଅପି ତୁ ଆରମ୍ମଣଉପାଦାନୱସେନ ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞେହି ନାମେହି ଅଭିଲପିତା ଇଚ୍ଛାଇତିପି ତଣ୍ହାଇତିପି ସଲ୍ଲୋଇତିପି ଧୂପାୟନାଇତିପି ସରିତାଇତିପି ୱିସତ୍ତିକାଇତିପି ସିନେହୋଇତିପି କିଲମଥୋଇତିପି ଲତାଇତିପି ମଞ୍ଞନାଇତିପି ବନ୍ଧୋଇତିପି ଆସାଇତିପି ପିପାସାଇତିପି ଅଭିନନ୍ଦନାଇତିପି, ଇତି ସବ୍ବା ତଣ୍ହା ଅଜ୍ଝୋସାନଲକ୍ଖଣେନ ଏକଲକ୍ଖଣା। ୟଥା ଚ ୱେୱଚନେ ୱୁତ୍ତା।
‘‘ଆସା ଚ ପିହା ଅଭିନନ୍ଦନା ଚ, ଅନେକଧାତୂସୁ ସରା ପତିଟ୍ଠିତା।
ଅଞ୍ଞାଣମୂଲପ୍ପଭୱା ପଜପ୍ପିତା, ସବ୍ବା ମୟା ବ୍ୟନ୍ତିକତା ସମୂଲକା’’ତି [ସମୂଲିକା (ସୀ॰)] ॥
ତଣ୍ହାୟେତଂ ୱେୱଚନଂ। ୟଥାହ ଭଗୱା – ରୂପେ ତିସ୍ସ ଅୱିଗତରାଗସ୍ସ ଅୱିଗତଚ୍ଛନ୍ଦସ୍ସ ଅୱିଗତପେମସ୍ସ ଅୱିଗତପିପାସସ୍ସ ଅୱିଗତପରିଳାହସ୍ସ। ଏୱଂ ୱେଦନାୟ ସଞ୍ଞାୟ ସଙ୍ଖାରେସୁ ୱିଞ୍ଞାଣେ ଅୱିଗତରାଗସ୍ସ ଅୱିଗତଚ୍ଛନ୍ଦସ୍ସ ଅୱିଗତପେମସ୍ସ ଅୱିଗତପିପାସସ୍ସ ଅୱିଗତପରିଳାହସ୍ସ ସବ୍ବଂ ସୁତ୍ତଂ ୱିତ୍ଥାରେତବ୍ବଂ। ତଣ୍ହାୟେତଂ ୱେୱଚନଂ। ଏୱଂ ୟୁଜ୍ଜତି।
୨୧ . ସବ୍ବୋ ଦୁକ୍ଖୂପଚାରୋ କାମତଣ୍ହାସଙ୍ଖାରମୂଲକୋ, ନ ପନ ୟୁଜ୍ଜତି ସବ୍ବୋ ନିବ୍ବିଦୂପଚାରୋ କାମତଣ୍ହାପରିକ୍ଖାରମୂଲକୋ। ଇମାୟ ୟୁତ୍ତିୟା ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞେହି କାରଣେହି ଗୱେସିତବ୍ବଂ।
ୟଥା ହି [ୟଥାହ (ସୀ॰)] ଭଗୱା ରାଗଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଅସୁଭଂ ଦେସୟତି, ଦୋସଚରିତସ୍ସ ଭଗୱା ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ମେତ୍ତଂ ଦେସୟତି। ମୋହଚରିତସ୍ସ ଭଗୱା ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦଂ ଦେସୟତି। ୟଦି ହି ଭଗୱା ରାଗଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ମେତ୍ତଂ ଚେତୋୱିମୁତ୍ତିଂ ଦେସେୟ୍ୟ। ସୁଖଂ ୱା ପଟିପଦଂ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞଂ ସୁଖଂ ୱା ପଟିପଦଂ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞଂ ୱିପସ୍ସନାପୁବ୍ବଙ୍ଗମଂ ୱା ପହାନଂ ଦେସେୟ୍ୟ, ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଏୱଂ ୟଂ କିଞ୍ଚି ରାଗସ୍ସ ଅନୁଲୋମପ୍ପହାନଂ ଦୋସସ୍ସ ଅନୁଲୋମପ୍ପହାନଂ ମୋହସ୍ସ ଅନୁଲୋମପ୍ପହାନଂ। ସବ୍ବଂ ତଂ ୱିଚୟେନ ହାରେନ ୱିଚିନିତ୍ୱା ୟୁତ୍ତିହାରେନ ୟୋଜେତବ୍ବଂ। ୟାୱତିକା ଞାଣସ୍ସ ଭୂମି।
ମେତ୍ତାୱିହାରିସ୍ସ ସତୋ ବ୍ୟାପାଦୋ ଚିତ୍ତଂ ପରିୟାଦାୟ ଠସ୍ସତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ବ୍ୟାପାଦୋ ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। କରୁଣାୱିହାରିସ୍ସ ସତୋ ୱିହେସା ଚିତ୍ତଂ ପରିୟାଦାୟ ଠସ୍ସତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିହେସା ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ମୁଦିତା ୱିହାରିସ୍ସ ସତୋ ଅରତି ଚିତ୍ତଂ ପରିୟାଦାୟ ଠସ୍ସତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ଅରତି ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଉପେକ୍ଖାୱିହାରିସ୍ସ ସତୋ ରାଗୋ ଚିତ୍ତଂ ପରିୟାଦାୟ ଠସ୍ସତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ରାଗୋ ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଅନିମିତ୍ତୱିହାରିସ୍ସ ସତୋ ନିମିତ୍ତାନୁସାରୀ ତେନ ତେନେୱ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ପୱତ୍ତତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା , ନିମିତ୍ତଂ ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଅସ୍ମୀତି ୱିଗତଂ ଅୟମହମସ୍ମୀତି ନ ସମନୁପସ୍ସାମି। ଅଥ ଚ ପନ ମେ କିସ୍ମୀତି କଥସ୍ମୀତି ୱିଚିକିଚ୍ଛା କଥଂକଥାସଲ୍ଲଂ ଚିତ୍ତଂ ପରିୟାଦାୟ ଠସ୍ସତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିଚିକିଚ୍ଛା କଥଂକଥାସଲ୍ଲଂ ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା।
ୟଥା ୱା ପନ ପଠମଂ ଝାନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ କାମରାଗବ୍ୟାପାଦା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ୱିତକ୍କସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଦୁତିୟଂ ଝାନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ ୱିତକ୍କୱିଚାରସହଗତା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଉପେକ୍ଖାସୁଖସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ତତିୟଂ ଝାନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ ପୀତିସୁଖସହଗତା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ଉପେକ୍ଖାସତିପାରିସୁଦ୍ଧିସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ ଉପେକ୍ଖାସହଗତା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା । ଆକାସାନଞ୍ଚାୟତନସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା।
ଆକାସାନଞ୍ଚାୟତନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ ରୂପସହଗତା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ୱିଞ୍ଞାଣଞ୍ଚାୟତନସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ୱିଞ୍ଞାଣଞ୍ଚାୟତନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ ଆକାସାନଞ୍ଚାୟତନସହଗତା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ଆକିଞ୍ଚଞ୍ଞାୟତନସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା।
ଆକିଞ୍ଚଞ୍ଞାୟତନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ ୱିଞ୍ଞାଣଞ୍ଚାୟତନସହଗତା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ନେୱସଞ୍ଞାନାସଞ୍ଞାୟତନସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ନେୱସଞ୍ଞାନାସଞ୍ଞାୟତନଂ ସମାପନ୍ନସ୍ସ ସତୋ ସଞ୍ଞୂପଚାରା ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। ସଞ୍ଞାୱେଦୟିତନିରୋଧସହଗତା ୱା ସଞ୍ଞାମନସିକାରା ହାନାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, ୱିସେସାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା। କଲ୍ଲତାପରିଚିତଂ ଚିତ୍ତଂ ନ ଚ ଅଭିନୀହାରଂ ଖମତୀତି ନ ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା, କଲ୍ଲତାପରିଚିତଂ ଚିତ୍ତଂ ଅଥ ଚ ଅଭିନୀହାରଂ ଖମତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି ଦେସନା।
ଏୱଂ ସବ୍ବେ ନୱସୁତ୍ତନ୍ତା ୟଥାଧମ୍ମଂ ୟଥାୱିନୟଂ ୟଥାସତ୍ଥୁସାସନଂ ସବ୍ବତୋ ୱିଚୟେନ ହାରେନ ୱିଚିନିତ୍ୱା ୟୁତ୍ତିହାରେନ ୟୋଜେତବ୍ବାତି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ସବ୍ବେସଂ ହାରାନଂ ୟା ଭୂମି ୟୋ ଚ ଗୋଚରୋ ତେସ’’ନ୍ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୟୁତ୍ତି ହାରୋ।
୪. ପଦଟ୍ଠାନହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୨୨ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପଦଟ୍ଠାନୋ ହାରୋ? ‘‘ଧମ୍ମଂ ଦେସେତି ଜିନୋ’’ତି, ଅୟଂ ପଦଟ୍ଠାନୋ ହାରୋ। କିଂ ଦେସେତି? ସବ୍ବଧମ୍ମୟାଥାୱଅସମ୍ପଟିୱେଧଲକ୍ଖଣା ଅୱିଜ୍ଜା, ତସ୍ସା ୱିପଲ୍ଲାସା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅଜ୍ଝୋସାନଲକ୍ଖଣା ତଣ୍ହା, ତସ୍ସା ପିୟରୂପଂ ସାତରୂପଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ପତ୍ଥନଲକ୍ଖଣୋ ଲୋଭୋ, ତସ୍ସ ଅଦିନ୍ନାଦାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ୱଣ୍ଣସଣ୍ଠାନବ୍ୟଞ୍ଜନଗ୍ଗହଣଲକ୍ଖଣା ସୁଭସଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ଇନ୍ଦ୍ରିୟା ସଂୱରୋ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ସାସୱଫସ୍ସଉପଗମନଲକ୍ଖଣା ସୁଖସଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ଅସ୍ସାଦୋ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ସଙ୍ଖତଲକ୍ଖଣାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଅସମନୁପସ୍ସନଲକ୍ଖଣା ନିଚ୍ଚସଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ୱିଞ୍ଞାଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅନିଚ୍ଚସଞ୍ଞାଦୁକ୍ଖସଞ୍ଞାଅସମନୁପସ୍ସନଲକ୍ଖଣା ଅତ୍ତସଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ନାମକାୟୋ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ସବ୍ବଧମ୍ମସମ୍ପଟିୱେଧଲକ୍ଖଣା ୱିଜ୍ଜା, ତସ୍ସା ସବ୍ବଂ ନେୟ୍ୟଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଚିତ୍ତୱିକ୍ଖେପପଟିସଂହରଣଲକ୍ଖଣୋ ସମଥୋ, ତସ୍ସ ଅସୁଭା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଇଚ୍ଛାୱଚରପଟିସଂହରଣଲକ୍ଖଣୋ ଅଲୋଭୋ, ତସ୍ସ ଅଦିନ୍ନାଦାନା ୱେରମଣୀ [ୱେରମଣି (କ॰)] ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅବ୍ୟାପଜ୍ଜଲକ୍ଖଣୋ ଅଦୋସୋ, ତସ୍ସ ପାଣାତିପାତା ୱେରମଣୀ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ୱତ୍ଥୁଅୱିପ୍ପଟିପତ୍ତିଲକ୍ଖଣୋ [ୱତ୍ଥୁଅୱିପ୍ପଟିପାଦାନଲକ୍ଖଣୋ (ସୀ॰ କ॰)] ଅମୋହୋ, ତସ୍ସ ସମ୍ମାପଟିପତ୍ତି ପଦଟ୍ଠାନଂ। ୱିନୀଲକୱିପୁବ୍ବକଗହଣଲକ୍ଖଣା ଅସୁଭସଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ନିବ୍ବିଦା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ସାସୱଫସ୍ସପରିଜାନନଲକ୍ଖଣା ଦୁକ୍ଖସଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ୱେଦନା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ସଙ୍ଖତଲକ୍ଖଣାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ସମନୁପସ୍ସନଲକ୍ଖଣା ଅନିଚ୍ଚସଞ୍ଞା , ତସ୍ସା ଉପ୍ପାଦୱୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ସବ୍ବଧମ୍ମଅଭିନିୱେସଲକ୍ଖଣା ଅନତ୍ତସଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ଧମ୍ମସଞ୍ଞା ପଦଟ୍ଠାନଂ।
ପଞ୍ଚ କାମଗୁଣା କାମରାଗସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ରୂପୀନି ରୂପରାଗସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଛଟ୍ଠାୟତନଂ ଭୱରାଗସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ନିବ୍ବତ୍ତଭୱାନୁପସ୍ସିତା ପଞ୍ଚନ୍ନଂ ଉପାଦାନକ୍ଖନ୍ଧାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପୁବ୍ବେନିୱାସାନୁସ୍ସତିଞାଣଦସ୍ସନସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଓକପ୍ପନଲକ୍ଖଣା ସଦ୍ଧା ଅଧିମୁତ୍ତିପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠାନା ଚ, ଅନାୱିଲଲକ୍ଖଣୋ ପସାଦୋ ସମ୍ପସୀଦନପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠାନୋ ଚ। ଅଭିପତ୍ଥିୟନଲକ୍ଖଣା ସଦ୍ଧା, ତସ୍ସା ଅୱେଚ୍ଚପସାଦୋ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅନାୱିଲଲକ୍ଖଣୋ ପସାଦୋ, ତସ୍ସ ସଦ୍ଧା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଆରମ୍ଭଲକ୍ଖଣଂ ୱୀରିୟଂ, ତସ୍ସ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅପିଲାପନଲକ୍ଖଣା ସତି, ତସ୍ସା ସତିପଟ୍ଠାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଏକଗ୍ଗଲକ୍ଖଣୋ ସମାଧି, ତସ୍ସ ଝାନାନି ପଦଟ୍ଠାନଂ। ପଜାନନଲକ୍ଖଣା ପଞ୍ଞା, ତସ୍ସା ସଚ୍ଚାନି ପଦଟ୍ଠାନଂ।
ଅପରୋ ନୟୋ, ଅସ୍ସାଦମନସିକାରଲକ୍ଖଣୋ ଅୟୋନିସୋମନସିକାରୋ, ତସ୍ସ ଅୱିଜ୍ଜା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ସଚ୍ଚସମ୍ମୋହନଲକ୍ଖଣା ଅୱିଜ୍ଜା, ସା ସଙ୍ଖାରାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ପୁନବ୍ଭୱୱିରୋହଣଲକ୍ଖଣା ସଙ୍ଖାରା, ତେ [ତଂ (କ॰)] ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଓପପଚ୍ଚୟିକନିବ୍ବତ୍ତିଲକ୍ଖଣଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ତଂ ନାମରୂପସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ନାମକାୟରୂପକାୟସଙ୍ଘାତଲକ୍ଖଣଂ ନାମରୂପଂ, ତଂ ଛଳାୟତନସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଇନ୍ଦ୍ରିୟୱୱତ୍ଥାନଲକ୍ଖଣଂ ଛଳାୟତନଂ, ତଂ ଫସ୍ସସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଚକ୍ଖୁରୂପୱିଞ୍ଞାଣସନ୍ନିପାତଲକ୍ଖଣୋ ଫସ୍ସୋ, ସୋ ୱେଦନାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଇଟ୍ଠାନିଟ୍ଠଅନୁଭୱନଲକ୍ଖଣା ୱେଦନା, ସା ତଣ୍ହାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅଜ୍ଝୋସାନଲକ୍ଖଣା ତଣ୍ହା, ସା ଉପାଦାନସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଓପପଚ୍ଚୟିକଂ ଉପାଦାନଂ, ତଂ ଭୱସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ନାମକାୟରୂପକାୟସମ୍ଭୱନଲକ୍ଖଣୋ ଭୱୋ, ସୋ ଜାତିୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଖନ୍ଧପାତୁଭୱନଲକ୍ଖଣା ଜାତି, ସା ଜରାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଉପଧିପରିପାକଲକ୍ଖଣା ଜରା, ସା ମରଣସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଜୀୱିତିନ୍ଦ୍ରିୟୁପଚ୍ଛେଦଲକ୍ଖଣଂ ମରଣଂ, ତଂ ସୋକସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଉସ୍ସୁକ୍କକାରକୋ ସୋକୋ, ସୋ ପରିଦେୱସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ । ଲାଲପ୍ପକାରକୋ ପରିଦେୱୋ, ସୋ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। କାୟସଂପୀଳନଂ ଦୁକ୍ଖଂ, ତଂ ଦୋମନସ୍ସସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଚିତ୍ତସଂପୀଳନଂ ଦୋମନସ୍ସଂ, ତଂ ଉପାୟାସସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଓଦହନକାରକୋ ଉପାୟାସୋ, ସୋ ଭୱସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଇମାନି ଭୱଙ୍ଗାନି ୟଦା ସମଗ୍ଗାନି ନିବ୍ବତ୍ତାନି ଭୱନ୍ତି ସୋ ଭୱୋ, ତଂ ସଂସାରସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ନିୟ୍ୟାନିକଲକ୍ଖଣୋ ମଗ୍ଗୋ, ସୋ ନିରୋଧସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ।
ତିତ୍ଥଞ୍ଞୁତା ପୀତଞ୍ଞୁତାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପୀତଞ୍ଞୁତା ପତ୍ତଞ୍ଞୁତାୟ [ମତ୍ତଞ୍ଞୁତାୟ (ସୀ॰ କ॰)] ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପତ୍ତଞ୍ଞୁତା ଅତ୍ତଞ୍ଞୁତାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଅତ୍ତଞ୍ଞୁତା ପୁବ୍ବେକତପୁଞ୍ଞତାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପୁବ୍ବେକତପୁଞ୍ଞତା ପତିରୂପଦେସୱାସସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପତିରୂପଦେସୱାସୋ ସପ୍ପୁରିସୂପନିସ୍ସୟସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସପ୍ପୁରିସୂପନିସ୍ସୟୋ ଅତ୍ତସମ୍ମାପଣିଧାନସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଅତ୍ତସମ୍ମାପଣିଧାନଂ ସୀଲାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସୀଲାନି ଅୱିପ୍ପଟିସାରସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଅୱିପ୍ପଟିସାରୋ ପାମୋଜ୍ଜସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପାମୋଜ୍ଜଂ ପୀତିୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପୀତି ପସ୍ସଦ୍ଧିୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ, ପସ୍ସଦ୍ଧି ସୁଖସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସୁଖଂ ସମାଧିସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସମାଧି ୟଥାଭୂତଞାଣଦସ୍ସନସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ୟଥାଭୂତଞାଣଦସ୍ସନଂ ନିବ୍ବିଦାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ନିବ୍ବିଦା ୱିରାଗସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ୱିରାଗୋ ୱିମୁତ୍ତିୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ୱିମୁତ୍ତି ୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଏୱଂ ୟୋ କୋଚି ଉପନିସ୍ସୟୋ ୟୋ କୋଚି ପଚ୍ଚୟୋ, ସବ୍ବୋ ସୋ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ଧମ୍ମଂ ଦେସେତି ଜିନୋ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପଦଟ୍ଠାନୋ ହାରୋ।
୫. ଲକ୍ଖଣହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୨୩ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଲକ୍ଖଣୋ ହାରୋ? ‘‘ୱୁତ୍ତମ୍ହି ଏକଧମ୍ମେ’’ତି, ଅୟଂ ଲକ୍ଖଣୋ ହାରୋ। କିଂ ଲକ୍ଖୟତି? ୟେ ଧମ୍ମା ଏକଲକ୍ଖଣା, ତେସଂ ଧମ୍ମାନଂ ଏକସ୍ମିଂ ଧମ୍ମେ ୱୁତ୍ତେ ଅୱସିଟ୍ଠା ଧମ୍ମା ୱୁତ୍ତା ଭୱନ୍ତି। ୟଥା କିଂ ଭୱେ? ୟଥାହ ଭଗୱା –
‘‘ଚକ୍ଖୁଂ , ଭିକ୍ଖୱେ, ଅନୱଟ୍ଠିତଂ ଇତ୍ତରଂ ପରିତ୍ତଂ ପଭଙ୍ଗୁ ପରତୋ ଦୁକ୍ଖଂ ବ୍ୟସନଂ ଚଲନଂ [ଚଲଂ (ସୀ॰)] କୁକ୍କୁଳଂ ସଙ୍ଖାରଂ [ସସଙ୍ଖାରଂ (କ॰)] ୱଧକଂ ଅମିତ୍ତମଜ୍ଝେ। ଇମସ୍ମିଂ ଚକ୍ଖୁସ୍ମିଂ ୱୁତ୍ତେ ଅୱସିଟ୍ଠାନି ଅଜ୍ଝତ୍ତିକାନି ଆୟତନାନି ୱୁତ୍ତାନି ଭୱନ୍ତି। କେନ କାରଣେନ? ସବ୍ବାନି ହି ଛ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକାନି ଆୟତନାନି ୱଧକଟ୍ଠେନ ଏକଲକ୍ଖଣାନି। ୟଥା ଚାହ ଭଗୱା –
‘‘ଅତୀତେ , ରାଧ, ରୂପେ ଅନପେକ୍ଖୋ ହୋହି, ଅନାଗତଂ ରୂପଂ ମା ଅଭିନନ୍ଦି [ଅଭିନନ୍ଦ (କ॰)] , ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନସ୍ସ ରୂପସ୍ସ ନିବ୍ବିଦାୟ ୱିରାଗାୟ ନିରୋଧାୟ ଚାଗାୟ ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗାୟ ପଟିପଜ୍ଜ। ଇମସ୍ମିଂ ରୂପକ୍ଖନ୍ଧେ ୱୁତ୍ତେ ଅୱସିଟ୍ଠା ଖନ୍ଧା ୱୁତ୍ତା ଭୱନ୍ତି। କେନ କାରଣେନ? ସବ୍ବେ ହି ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା ୟମକୋୱାଦସୁତ୍ତେ [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୩.୮୪] ୱଧକଟ୍ଠେନ ଏକଲକ୍ଖଣା ୱୁତ୍ତା। ୟଥା ଚାହ ଭଗୱା –
‘‘ୟେସଞ୍ଚ [ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୯୩] ସୁସମାରଦ୍ଧା, ନିଚ୍ଚଂ କାୟଗତାସତି।
ଅକିଚ୍ଚଂ ତେ ନ ସେୱନ୍ତି, କିଚ୍ଚେ ସାତଚ୍ଚକାରିନୋ’’॥
ଇତି କାୟଗତାୟ ସତିୟା ୱୁତ୍ତାୟ ୱୁତ୍ତା ଭୱନ୍ତି ୱେଦନାଗତା ସତି ଚିତ୍ତଗତା ଧମ୍ମଗତା ଚ। ତଥା ୟଂ କିଞ୍ଚି ଦିଟ୍ଠଂ ୱା ସୁତଂ ୱା ମୁତଂ ୱାତି ୱୁତ୍ତେ ୱୁତ୍ତଂ ଭୱତି ୱିଞ୍ଞାତଂ। ୟଥା ଚାହ ଭଗୱା –
ତସ୍ମାତିହ ତ୍ୱଂ ଭିକ୍ଖୁ କାୟେ କାୟାନୁପସ୍ସୀ ୱିହରାହି ଆତାପୀ ସମ୍ପଜାନୋ ସତିମା ୱିନେୟ୍ୟ ଲୋକେ ଅଭିଜ୍ଝାଦୋମନସ୍ସଂ। ‘‘ଆତାପୀ’’ତି ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଂ, ‘‘ସମ୍ପଜାନୋ’’ ତି ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ, ‘‘ସତିମା’’ ତି ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ, ‘‘ୱିନେୟ୍ୟ ଲୋକେ ଅଭିଜ୍ଝାଦୋମନସ୍ସ’’ ନ୍ତି ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ, ଏୱଂ କାୟେ କାୟାନୁପସ୍ସିନୋ ୱିହରତୋ ଚତ୍ତାରୋ ସତିପଟ୍ଠାନା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। କେନ କାରଣେନ, ଏକଲକ୍ଖଣତ୍ତା ଚତୁନ୍ନଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନଂ।
୨୪ . ଚତୂସୁ ସତିପଟ୍ଠାନେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ଚତ୍ତାରୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଚତୂସୁ ସମ୍ମପ୍ପଧାନେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ଚତ୍ତାରୋ ଇଦ୍ଧିପାଦା ଭାୱିୟମାନେସୁ ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଚତୂସୁ ଇଦ୍ଧିପାଦେସୁ ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ପଞ୍ଚସୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ପଞ୍ଚ ବଲାନି ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ପଞ୍ଚସୁ ବଲେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ସତ୍ତ ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ସତ୍ତସୁ ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛତି, ସବ୍ବେୱ [ସବ୍ବେ ଚ (ସୀ॰ କ॰)] ବୋଧଙ୍ଗମା ଧମ୍ମା ବୋଧିପକ୍ଖିୟା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି । କେନ କାରଣେନ, ସବ୍ବେ ହି ବୋଧଙ୍ଗମା ବୋଧିପକ୍ଖିୟା ନେୟ୍ୟାନିକଲକ୍ଖଣେନ ଏକଲକ୍ଖଣା, ତେ ଏକଲକ୍ଖଣତ୍ତା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି।
ଏୱଂ ଅକୁସଲାପି ଧମ୍ମା ଏକଲକ୍ଖଣତ୍ତା ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଚତୂସୁ ସତିପଟ୍ଠାନେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ୱିପଲ୍ଲାସା ପହୀୟନ୍ତି, ଆହାରା ଚସ୍ସ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଉପାଦାନେହି ଅନୁପାଦାନୋ ଭୱତି, ୟୋଗେହି ଚ ୱିସଂୟୁତ୍ତୋ ଭୱତି, ଗନ୍ଥେହି ଚ ୱିପ୍ପୟୁତ୍ତୋ ଭୱତି, ଆସୱେହି ଚ ଅନାସୱୋ ଭୱତି, ଓଘେହି ଚ ନିତ୍ଥିଣ୍ଣୋ ଭୱତି, ସଲ୍ଲେହି ଚ ୱିସଲ୍ଲୋ ଭୱତି, ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟୋ ଚସ୍ସ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଅଗତିଗମନେହି ନ ଅଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ଏୱଂ ଅକୁସଲାପି ଧମ୍ମା ଏକଲକ୍ଖଣତ୍ତା ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି।
ୟତ୍ଥ ୱା ପନ ରୂପିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଦେସିତଂ, ଦେସିତା ତତ୍ଥେୱ ରୂପଧାତୁ ରୂପକ୍ଖନ୍ଧୋ ରୂପଞ୍ଚାୟତନଂ। ୟତ୍ଥ ୱା ପନ ସୁଖା ୱେଦନା ଦେସିତା, ଦେସିତଂ ତତ୍ଥ ସୁଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସୋମନସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ ଚ ଅରିୟସଚ୍ଚଂ। ୟତ୍ଥ ୱା ପନ ଦୁକ୍ଖା ୱେଦନା ଦେସିତା, ଦେସିତଂ ତତ୍ଥ ଦୁକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଦୋମନସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଦୁକ୍ଖଞ୍ଚ ଅରିୟସଚ୍ଚଂ। ୟତ୍ଥ ୱା ପନ ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖା ୱେଦନା ଦେସିତା, ଦେସିତଂ ତତ୍ଥ ଉପେକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସବ୍ବୋ ଚ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦୋ। କେନ କାରଣେନ, ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖାୟ ହି ୱେଦନାୟ ଅୱିଜ୍ଜା ଅନୁସେତି। ଅୱିଜ୍ଜାପଚ୍ଚୟା ସଙ୍ଖାରା, ସଙ୍ଖାରପଚ୍ଚୟା ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ୱିଞ୍ଞାଣପଚ୍ଚୟା ନାମରୂପଂ, ନାମରୂପପଚ୍ଚୟା ସଳାୟତନଂ, ସଳାୟତନପଚ୍ଚୟା ଫସ୍ସୋ, ଫସ୍ସପଚ୍ଚୟା ୱେଦନା, ୱେଦନାପଚ୍ଚୟା ତଣ୍ହା, ତଣ୍ହାପଚ୍ଚୟା ଉପାଦାନଂ, ଉପାଦାନପଚ୍ଚୟା ଭୱୋ, ଭୱପଚ୍ଚୟା ଜାତି, ଜାତିପଚ୍ଚୟା ଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ସମ୍ଭୱନ୍ତି, ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ସମୁଦୟୋ ହୋତି। ସୋ ଚ ସରାଗସଦୋସସମୋହସଂକିଲେସପକ୍ଖେନ ହାତବ୍ବୋ, ୱୀତରାଗୱୀତଦୋସୱୀତମୋହଅରିୟଧମ୍ମେହି ହାତବ୍ବୋ।
ଏୱଂ ୟେ ଧମ୍ମା ଏକଲକ୍ଖଣା କିଚ୍ଚତୋ ଚ ଲକ୍ଖଣତୋ ଚ ସାମଞ୍ଞତୋ ଚ ଚୁତୂପପାତତୋ ଚ, ତେସଂ ଧମ୍ମାନଂ ଏକସ୍ମିଂ ଧମ୍ମେ ୱୁତ୍ତେ ଅୱସିଟ୍ଠା ଧମ୍ମା ୱୁତ୍ତା ଭୱନ୍ତି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ୱୁତ୍ତମ୍ହି ଏକଧମ୍ମେ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଲକ୍ଖଣୋ ହାରୋ।
୬. ଚତୁବ୍ୟୂହହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୨୫ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଚତୁବ୍ୟୂହୋ ହାରୋ? ‘‘ନେରୁତ୍ତମଧିପ୍ପାୟୋ’’ତି ଅୟଂ। ବ୍ୟଞ୍ଜନେନ ସୁତ୍ତସ୍ସ ନେରୁତ୍ତଞ୍ଚ ଅଧିପ୍ପାୟୋ ଚ ନିଦାନଞ୍ଚ ପୁବ୍ବାପରସନ୍ଧି ଚ ଗୱେସିତବ୍ବୋ । ତତ୍ଥ କତମଂ ନେରୁତ୍ତଂ, ୟା ନିରୁତ୍ତିପଦସଂହିତା, ୟଂ ଧମ୍ମାନଂ ନାମସୋ ଞାଣଂ। ୟଦା ହି ଭିକ୍ଖୁ ଅତ୍ଥସ୍ସ ଚ ନାମଂ ଜାନାତି, ଧମ୍ମସ୍ସ ଚ ନାମଂ ଜାନାତି, ତଥା ତଥା ନଂ ଅଭିନିରୋପେତି। ଅୟଞ୍ଚ ୱୁଚ୍ଚତି ଅତ୍ଥକୁସଲୋ ଧମ୍ମକୁସଲୋ ବ୍ୟଞ୍ଜନକୁସଲୋ ନିରୁତ୍ତିକୁସଲୋ ପୁବ୍ବାପରକୁସଲୋ ଦେସନାକୁସଲୋ ଅତୀତାଧିୱଚନକୁସଲୋ ଅନାଗତାଧିୱଚନକୁସଲୋ ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନାଧିୱଚନକୁସଲୋ ଇତ୍ଥାଧିୱଚନକୁସଲୋ ପୁରିସାଧିୱଚନକୁସଲୋ ନପୁଂସକାଧିୱଚନକୁସଲୋ ଏକାଧିୱଚନକୁସଲୋ ଅନେକାଧିୱଚନକୁସଲୋ, ଏୱଂ ସବ୍ବାନି କାତବ୍ବାନି ଜନପଦନିରୁତ୍ତାନି ସବ୍ବା ଚ ଜନପଦନିରୁତ୍ତିୟୋ। ଅୟଂ ନିରୁତ୍ତିପଦସଂହିତା।
‘‘ଧମ୍ମୋ ହୱେ ରକ୍ଖତି ଧମ୍ମଚାରିଂ, ଛତ୍ତଂ ମହନ୍ତଂ ୟଥ ୱସ୍ସକାଲେ [ୱିୟ ୱସ୍ସକାଲେ ଜା॰ ୧.୧୦.୧୦୩] ।
ଏସାନିସଂସୋ ଧମ୍ମେ ସୁଚିଣ୍ଣେ, ନ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି ଧମ୍ମଚାରୀ’’ତି॥
ଇଧ ଭଗୱତୋ କୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ? ୟେ ଅପାୟେହି ପରିମୁଚ୍ଚିତୁକାମା ଭୱିସ୍ସନ୍ତି, ତେ ଧମ୍ମଚାରିନୋ ଭୱିସ୍ସନ୍ତୀତି ଅୟଂ ଏତ୍ଥ ଭଗୱତୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ।
‘‘ଚୋରୋ ୟଥା ସନ୍ଧିମୁଖେ ଗହୀତୋ, ସକମ୍ମୁନା ହଞ୍ଞତି [ହଞ୍ଞତେ (ସୀ॰)] ବଜ୍ଝତେ ଚ।
ଏୱଂ ଅୟଂ ପେଚ୍ଚ ପଜା ପରତ୍ଥ, ସକମ୍ମୁନା ହଞ୍ଞତି [ହଞ୍ଞତେ (ସୀ॰)] ବଜ୍ଝତେ ଚା’’ତି॥
ଇଧ ଭଗୱତୋ କୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ? ସଞ୍ଚେତନିକାନଂ କତାନଂ କମ୍ମାନଂ ଉପଚିତାନଂ ଦୁକ୍ଖୱେଦନୀୟାନଂ ଅନିଟ୍ଠଂ ଅସାତଂ ୱିପାକଂ ପଚ୍ଚନୁଭୱିସ୍ସତୀତି ଅୟଂ ଏତ୍ଥ ଭଗୱତୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ।
‘‘ସୁଖକାମାନି [ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୧୩୧-୧୩୨] ଭୂତାନି, ୟୋ ଦଣ୍ଡେନ ୱିହିଂସତି।
ଅତ୍ତନୋ ସୁଖମେସାନୋ, ପେଚ୍ଚ ସୋ ନ ଲଭତେ ସୁଖ’’ନ୍ତି॥
ଇଧ ଭଗୱତୋ କୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ? ୟେ ସୁଖେନ ଅତ୍ଥିକା ଭୱିସ୍ସନ୍ତି, ତେ ପାପକମ୍ମଂ [ପାପକଂ କମ୍ମଂ (କ॰)] ନ କରିସ୍ସନ୍ତୀତି ଅୟଂ ଏତ୍ଥ ଭଗୱତୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ।
‘‘ମିଦ୍ଧୀ [ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୩୨୫] ୟଦା ହୋତି ମହଗ୍ଘସୋ ଚ, ନିଦ୍ଦାୟିତା ସମ୍ପରିୱତ୍ତସାୟୀ।
ମହାୱରାହୋୱ ନିୱାପପୁଟ୍ଠୋ, ପୁନପ୍ପୁନଂ ଗବ୍ଭମୁପେତି ମନ୍ଦୋ’’ତି॥
ଇଧ ଭଗୱତୋ କୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ? ୟେ ଜରାମରଣେନ ଅଟ୍ଟିୟିତୁକାମା ଭୱିସ୍ସନ୍ତି, ତେ ଭୱିସ୍ସନ୍ତି ଭୋଜନେ ମତ୍ତଞ୍ଞୁନୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେସୁ ଗୁତ୍ତଦ୍ୱାରା ପୁବ୍ବରତ୍ତାପରରତ୍ତଂ ଜାଗରିୟାନୁୟୋଗମନୁୟୁତ୍ତା ୱିପସ୍ସକା କୁସଲେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ସଗାରୱା ଚ ସବ୍ରହ୍ମଚାରୀସୁ ଥେରେସୁ ନୱେସୁ ମଜ୍ଝିମେସୂତି ଅୟଂ ଏତ୍ଥ ଭଗୱତୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ।
‘‘ଅପ୍ପମାଦୋ ଅମତପଦଂ [ଅମତଂ ପଦଂ (କ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୧] , ପମାଦୋ ମଚ୍ଚୁନୋ ପଦଂ।
ଅପ୍ପମତ୍ତା ନ ମୀୟନ୍ତି, ୟେ ପମତ୍ତା ୟଥା ମତା’’ତି॥
ଇଧ ଭଗୱତୋ କୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ? ୟେ ଅମତପରିୟେସନଂ ପରିୟେସିତୁକାମା ଭୱିସ୍ସନ୍ତି, ତେ ଅପ୍ପମତ୍ତା ୱିହରିସ୍ସନ୍ତୀତି ଅୟଂ ଏତ୍ଥ ଭଗୱତୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ। ଅୟଂ ଅଧିପ୍ପାୟୋ।
୨୭ . ତତ୍ଥ କତମଂ ନିଦାନଂ? ୟଥା ସୋ ଧନିୟୋ ଗୋପାଲକୋ ଭଗୱନ୍ତଂ ଆହ –
‘‘ନନ୍ଦତି ପୁତ୍ତେହି ପୁତ୍ତିମା, ଗୋମା [ଗୋମିକୋ (ସୀ॰), ଗୋପିକୋ (କ॰) ସୁ॰ ନି॰ ୩୩; ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୪୪ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ଗୋହି ତଥେୱ ନନ୍ଦତି।
ଉପଧୀ ହି ନରସ୍ସ ନନ୍ଦନା, ନ ହି ସୋ ନନ୍ଦତି ୟୋ ନିରୂପଧୀ’’ତି॥
ଭଗୱା ଆହ –
‘‘ସୋଚତି ପୁତ୍ତେହି ପୁତ୍ତିମା, ଗୋପିକୋ [ଗୋମିକୋ (ସୀ॰)] ଗୋହି ତଥେୱ ସୋଚତି।
ଉପଧୀ ହି ନରସ୍ସ ସୋଚନା, ନ ହି ସୋ ସୋଚତି ୟୋ ନିରୂପଧୀ’’ତି॥
ଇମିନା ୱତ୍ଥୁନା ଇମିନା ନିଦାନେନ ଏୱଂ ଞାୟତି ‘‘ଇଧ ଭଗୱା ବାହିରଂ ପରିଗ୍ଗହଂ ଉପଧି ଆହା’’ତି। ୟଥା ଚ ମାରୋ ପାପିମା ଗିଜ୍ଝକୂଟା ପବ୍ବତା ପୁଥୁସିଲଂ ପାତେସି, ଭଗୱା ଆହ –
‘‘ସଚେପି କେୱଲଂ ସବ୍ବଂ, ଗିଜ୍ଝକୂଟଂ ଚଲେସ୍ସସି [ଚଲେୟ୍ୟାସି (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୪୭] ।
ନେୱ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତାନଂ, ବୁଦ୍ଧାନଂ ଅତ୍ଥି ଇଞ୍ଜିତଂ॥
ନଭଂ ଫଲେୟ୍ୟପ୍ପଥୱୀ ଚଲେୟ୍ୟ, ସବ୍ବେୱ ପାଣା ଉଦ ସନ୍ତସେୟ୍ୟୁଂ।
ସଲ୍ଲମ୍ପି ଚେ ଉରସି କମ୍ପୟେୟ୍ୟୁଂ [ପକମ୍ପୟେୟ୍ୟୁଂ (ସୀ॰), କପ୍ପୟେୟ୍ୟୁଂ (କ॰)] , ଉପଧୀସୁ ତାଣଂ ନ କରୋନ୍ତି ବୁଦ୍ଧା’’ତି॥
ଇମିନା ୱତ୍ଥୁନା ଇମିନା ନିଦାନେନ ଏୱଂ ଞାୟତି ‘‘ଇଧ ଭଗୱା କାୟଂ ଉପଧିଂ ଆହା’’ତି। ୟଥା ଚାହ –
‘‘ନ ତଂ ଦଳ୍ହଂ ବନ୍ଧନମାହୁ ଧୀରା, ୟଦାୟସଂ ଦାରୁଜପବ୍ବଜଞ୍ଚ [ଦାରୁଜଂ ବବ୍ବଜଞ୍ଚ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୩୪୫] ।
ସାରତ୍ତରତ୍ତା ମଣିକୁଣ୍ଡଲେସୁ, ପୁତ୍ତେସୁ ଦାରେସୁ ଚ ୟା ଅପେକ୍ଖା’’ତି॥
ଇମିନା ୱତ୍ଥୁନା ଇମିନା ନିଦାନେନ ଏୱଂ ଞାୟତି ‘‘ଇଧ ଭଗୱା ବାହିରେସୁ ୱତ୍ଥୂସୁ ତଣ୍ହଂ ଆହା’’ତି। ୟଥା ଚାହ –
‘‘ଏତଂ ଦଳ୍ହଂ ବନ୍ଧନମାହୁ ଧୀରା, ଓହାରିନଂ ସିଥିଲଂ ଦୁପ୍ପମୁଞ୍ଚଂ।
ଏତମ୍ପି ଛେତ୍ୱାନ ପରିବ୍ବଜନ୍ତି, ଅନପେକ୍ଖିନୋ କାମସୁଖଂ ପହାୟା’’ତି॥
ଇମିନା ୱତ୍ଥୁନା ଇମିନା ନିଦାନେନ ଏୱଂ ଞାୟତି ‘‘ଇଧ ଭଗୱା ବାହିରୱତ୍ଥୁକାୟ ତଣ୍ହାୟ ପହାନଂ ଆହା’’ତି। ୟଥା ଚାହ –
‘‘ଆତୁରଂ ଅସୁଚିଂ ପୂତିଂ, ଦୁଗ୍ଗନ୍ଧଂ ଦେହନିସ୍ସିତଂ।
ପଗ୍ଘରନ୍ତଂ ଦିୱା ରତ୍ତିଂ, ବାଲାନଂ ଅଭିନନ୍ଦିତ’’ନ୍ତି॥
ଇମିନା ୱତ୍ଥୁନା ଇମିନା ନିଦାନେନ ଏୱଂ ଞାୟତି ‘‘ଇଧ ଭଗୱା ଅଜ୍ଝତ୍ତିକୱତ୍ଥୁକାୟ ତଣ୍ହାୟ ପହାନଂ ଆହା’’ତି। ୟଥା ଚାହ –
‘‘ଉଚ୍ଛିନ୍ଦ [ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୮୫] ସିନେହମତ୍ତନୋ, କୁମୁଦଂ ସାରଦିକଂୱ ପାଣିନା।
ସନ୍ତିମଗ୍ଗମେୱ ବ୍ରୂହୟ, ନିବ୍ବାନଂ ସୁଗତେନ ଦେସିତ’’ନ୍ତି॥
ଇମିନା ୱତ୍ଥୁନା ଇମିନା ନିଦାନେନ ଏୱଂ ଞାୟତି ‘‘ଇଧ ଭଗୱା ଅଜ୍ଝତ୍ତିକୱତ୍ଥୁକାୟ ତଣ୍ହାୟ ପହାନଂ ଆହା’’ତି। ଇଦଂ ନିଦାନଂ।
ତତ୍ଥ କତମୋ ପୁବ୍ବାପରସନ୍ଧି। ୟଥାହ –
‘‘କାମନ୍ଧା ଜାଲସଞ୍ଛନ୍ନା, ତଣ୍ହାଛଦନଛାଦିତା।
ପମତ୍ତବନ୍ଧନା [ପମତ୍ତବନ୍ଧୁନା ଉଦା॰ ୬୪] ବଦ୍ଧା [ବନ୍ଧା (କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୬୪] , ମଚ୍ଛାୱ କୁମିନାମୁଖେ।
ଜରାମରଣମନ୍ୱେନ୍ତି, ୱଚ୍ଛୋ ଖୀରପକୋୱ ମାତର’’ନ୍ତି॥
ଅୟଂ କାମତଣ୍ହା ୱୁତ୍ତା। ସା କତମେନ ପୁବ୍ବାପରେନ ୟୁଜ୍ଜତି? ୟଥାହ –
‘‘ରତ୍ତୋ ଅତ୍ଥଂ ନ ଜାନାତି, ରତ୍ତୋ ଧମ୍ମଂ ନ ପସ୍ସତି।
ଅନ୍ଧନ୍ତମଂ ତଦା ହୋତି, ୟଂ ରାଗୋ ସହତେ ନର’’ନ୍ତି॥
ଇତି ଅନ୍ଧତାୟ ଚ ସଞ୍ଛନ୍ନତାୟ ଚ ସାୟେୱ ତଣ୍ହା ଅଭିଲପିତା। ୟଞ୍ଚାହ କାମନ୍ଧା ଜାଲସଞ୍ଛନ୍ନା, ତଣ୍ହାଛଦନଛାଦିତାତି। ୟଞ୍ଚାହ ରତ୍ତୋ ଅତ୍ଥଂ ନ ଜାନାତି, ରତ୍ତୋ ଧମ୍ମଂ ନ ପସ୍ସତୀତି, ଇମେହି ପଦେହି ପରିୟୁଟ୍ଠାନେହି ସାୟେୱ ତଣ୍ହା ଅଭିଲପିତା। ୟଂ ଅନ୍ଧକାରଂ, ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ, ୟା ଚ ତଣ୍ହା ପୋନୋଭୱିକା, ୟଞ୍ଚାହ କାମାତି ଇମେ କିଲେସକାମା। ୟଞ୍ଚାହ ଜାଲସଞ୍ଛନ୍ନାତି ତେସଂ ୟେୱ କାମାନଂ ପୟୋଗେନ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ ଦସ୍ସେତି, ତସ୍ମା କିଲେସୱସେନ ଚ ପରିୟୁଟ୍ଠାନୱସେନ ଚ ତଣ୍ହାବନ୍ଧନଂ ୱୁତ୍ତଂ। ୟେ ଏଦିସିକା, ତେ ଜରାମରଣଂ ଅନ୍ୱେନ୍ତି, ଅୟଂ ଭଗୱତା ୟଥାନିକ୍ଖିତ୍ତଗାଥାବଲେନ ଦସ୍ସିତା ଜରାମରଣମନ୍ୱେନ୍ତୀତି।
‘‘ୟସ୍ସ ପପଞ୍ଚା ଠିତୀ ଚ ନତ୍ଥି, ସନ୍ଦାନଂ ପଲିଘଞ୍ଚ [ପଳିଘଞ୍ଚ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୬୭] ୱୀତିୱତ୍ତୋ।
ତଂ ନିତ୍ତଣ୍ହଂ ମୁନିଂ ଚରନ୍ତଂ, ନ ୱିଜାନାତି ସଦେୱକୋପି ଲୋକୋ’’ତି॥
ପପଞ୍ଚା ନାମ ତଣ୍ହାଦିଟ୍ଠିମାନା, ତଦଭିସଙ୍ଖତା ଚ ସଙ୍ଖାରା। ଠିତି ନାମ ଅନୁସୟା। ସନ୍ଦାନଂ ନାମ ତଣ୍ହାୟ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ, ୟାନି ଛତ୍ତିଂସତଣ୍ହାୟ ଜାଲିନିୟା ୱିଚରିତାନି। ପଲିଘୋ ନାମ ମୋହୋ। ୟେ ଚ ପପଞ୍ଚା ସଙ୍ଖାରା ୟା ଚ ଠିତି ୟଂ ସନ୍ଦାନଞ୍ଚ ୟଂ ପଲିଘଞ୍ଚ ୟୋ ଏତଂ ସବ୍ବଂ ସମତିକ୍କନ୍ତୋ, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ନିତ୍ତଣ୍ହୋ ଇତି।
୨୮ . ତତ୍ଥ ପରିୟୁଟ୍ଠାନସଙ୍ଖାରା ଦିଟ୍ଠଧମ୍ମୱେଦନୀୟା ୱା ଉପପଜ୍ଜୱେଦନୀୟା ୱା ଅପରାପରିୟୱେଦନୀୟା ୱା, ଏୱଂ ତଣ୍ହା ତିୱିଧଂ ଫଲଂ ଦେତି ଦିଟ୍ଠେ ୱା ଧମ୍ମେ ଉପପଜ୍ଜେ ୱା ଅପରେ ୱା ପରିୟାୟେ। ଏୱଂ ଭଗୱା ଆହ ‘‘ୟଂ ଲୋଭପକତଂ କମ୍ମଂ କରୋତି କାୟେନ ୱା ୱାଚାୟ ୱା ମନସା ୱା, ତସ୍ସ ୱିପାକଂ ଅନୁଭୋତି ଦିଟ୍ଠେ ୱା ଧମ୍ମେ ଉପପଜ୍ଜେ ୱା ଅପରେ ୱା ପରିୟାୟେ’’ତି। ଇଦଂ ଭଗୱତୋ ପୁବ୍ବାପରେନ ୟୁଜ୍ଜତି। ତତ୍ଥ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ ଦିଟ୍ଠଧମ୍ମୱେଦନୀୟଂ ୱା କମ୍ମଂ ଉପପଜ୍ଜୱେଦନୀୟଂ ୱା କମ୍ମଂ ଅପରାପରିୟାୟୱେଦନୀୟଂ [ଅପରାପରିୟୱେଦନୀୟଂ (ସୀ॰)] ୱା କମ୍ମଂ, ଏୱଂ କମ୍ମଂ ତିଧା ୱିପଚ୍ଚତି ଦିଟ୍ଠେ ୱା ଧମ୍ମେ ଉପପଜ୍ଜେ ୱା ଅପରେ ୱା ପରିୟାୟେ। ୟଥାହ –
‘‘ୟଞ୍ଚେ ବାଲୋ ଇଧ ପାଣାତିପାତୀ ହୋତି…ପେ॰… ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠି ହୋତି, ତସ୍ସ ଦିଟ୍ଠେ ୱା ଧମ୍ମେ ୱିପାକଂ ପଟିସଂୱେଦେତି ଉପପଜ୍ଜେ ୱା ଅପରେ ୱା ପରିୟାୟେ’’ତି। ଇଦଂ ଭଗୱତୋ ପୁବ୍ବାପରେନ ୟୁଜ୍ଜତି। ତତ୍ଥ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ ପଟିସଙ୍ଖାନବଲେନ ପହାତବ୍ବଂ, ସଙ୍ଖାରା ଦସ୍ସନବଲେନ, ଛତ୍ତିଂସ ତଣ୍ହାୱିଚରିତାନି ଭାୱନାବଲେନ ପହାତବ୍ବାନୀତି ଏୱଂ ତଣ୍ହାପି ତିଧା ପହୀୟତି। ୟା ନିତ୍ତଣ୍ହାତା ଅୟଂ ସଉପାଦିସେସା ନିବ୍ବାନଧାତୁ। ଭେଦା କାୟସ୍ସ ଅୟଂ ଅନୁପାଦିସେସା ନିବ୍ବାନଧାତୁ।
ପପଞ୍ଚୋ ନାମ ୱୁଚ୍ଚତି ଅନୁବନ୍ଧୋ। ୟଞ୍ଚାହ ଭଗୱା ‘‘ପପଞ୍ଚେତି ଅତୀତାନାଗତପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନଂ ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ ରୂପଂ ଆରବ୍ଭା’’ତି। ୟଞ୍ଚାହ ଭଗୱା – ‘‘ଅତୀତେ, ରାଧ, ରୂପେ ଅନପେକ୍ଖୋ ହୋହି, ଅନାଗତଂ ରୂପଂ ମା ଅଭିନନ୍ଦି, ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନସ୍ସ ରୂପସ୍ସ ନିବ୍ବିଦାୟ ୱିରାଗାୟ ନିରୋଧାୟ ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗାୟ ପଟିପଜ୍ଜା’’ତି। ଇଦଂ ଭଗୱତୋ ପୁବ୍ବାପରେନ ୟୁଜ୍ଜତି। ୟୋ ଚାପି ପପଞ୍ଚୋ ୟେ ଚ ସଙ୍ଖାରା ୟା ଚ ଅତୀତାନାଗତପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନସ୍ସ ଅଭିନନ୍ଦନା, ଇଦଂ ଏକତ୍ଥଂ। ଅପି ଚ ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞେହି ପଦେହି ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞେହି ଅକ୍ଖରେହି ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞେହି ବ୍ୟଞ୍ଜନେହି ଅପରିମାଣା ଧମ୍ମଦେସନା ୱୁତ୍ତା ଭଗୱତା। ଏୱଂ ସୁତ୍ତେନ ସୁତ୍ତଂ ସଂସନ୍ଦୟିତ୍ୱା ପୁବ୍ବାପରେନ ସଦ୍ଧିଂ ୟୋଜୟିତ୍ୱା ସୁତ୍ତଂ ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠଂ ଭୱତି।
ସୋ ଚାୟଂ [ସ ଚାୟଂ (ସୀ॰)] ପୁବ୍ବାପରୋ ସନ୍ଧି ଚତୁବ୍ବିଧୋ ଅତ୍ଥସନ୍ଧି ବ୍ୟଞ୍ଜନସନ୍ଧି ଦେସନାସନ୍ଧି ନିଦ୍ଦେସସନ୍ଧୀତି।
ତତ୍ଥ ଅତ୍ଥସନ୍ଧି ଛପ୍ପଦାନି ସଙ୍କାସନା ପକାସନା ୱିୱରଣା ୱିଭଜନା ଉତ୍ତାନୀକମ୍ମତା ପଞ୍ଞତ୍ତୀତି।
ବ୍ୟଞ୍ଜନସନ୍ଧି ଛପ୍ପଦାନି ଅକ୍ଖରଂ ପଦଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନଂ ଆକାରୋ ନିରୁତ୍ତି ନିଦ୍ଦେସୋତି।
ଦେସନାସନ୍ଧି ନ ଚ ପଥୱିଂ ନିସ୍ସାୟ ଝାୟତି ଝାୟୀ ଝାୟତି ଚ। ନ ଚ ଆପଂ ନିସ୍ସାୟ ଝାୟତି ଝାୟୀ ଝାୟତି ଚ, ନ ଚ ତେଜଂ ନିସ୍ସାୟ ଝାୟତି ଝାୟୀ ଝାୟତି ଚ, ନ ଚ ୱାୟୁଂ ନିସ୍ସାୟ ଝାୟତି ଝାୟୀ ଝାୟତି ଚ। ନ ଚ ଆକାସାନଞ୍ଚାୟତନଂ ନିସ୍ସାୟ…ପେ॰… ନ ଚ ୱିଞ୍ଞାଣଞ୍ଚାୟତନଂ ନିସ୍ସାୟ…ପେ॰… ନ ଚ ଆକିଞ୍ଚଞ୍ଞାୟତନଂ ନିସ୍ସାୟ…ପେ॰… ନ ଚ ନେୱସଞ୍ଞାନାସଞ୍ଞାୟତନଂ ନିସ୍ସାୟ…ପେ॰… ନ ଚ ଇମଂ ଲୋକଂ ନିସ୍ସାୟ…ପେ॰… ନ ଚ ପରଲୋକଂ ନିସ୍ସାୟ ଝାୟତି ଝାୟୀ ଝାୟତି ଚ। ୟମିଦଂ ଉଭୟମନ୍ତରେନ ଦିଟ୍ଠଂ ସୁତଂ ମୁତଂ ୱିଞ୍ଞାତଂ ପତ୍ତଂ ପରିୟେସିତଂ ୱିତକ୍କିତଂ ୱିଚାରିତଂ ମନସାନୁଚିନ୍ତିତଂ, ତମ୍ପି ନିସ୍ସାୟ ନ ଝାୟତି ଝାୟୀ ଝାୟତି ଚ। ଅୟଂ ସଦେୱକେ ଲୋକେ ସମାରକେ ସବ୍ରହ୍ମକେ ସସ୍ସମଣବ୍ରାହ୍ମଣିୟା ପଜାୟ ସଦେୱମନୁସ୍ସାୟ ଅନିସ୍ସିତେନ ଚିତ୍ତେନ ନ ଞାୟତି ଝାୟନ୍ତୋ।
ୟଥା ମାରୋ ପାପିମା ଗୋଧିକସ୍ସ କୁଲପୁତ୍ତସ୍ସ [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୫୯] ୱିଞ୍ଞାଣଂ ସମନ୍ୱେସନ୍ତୋ ନ ଜାନାତି ନ ପସ୍ସତି। ସୋ ହି ପପଞ୍ଚାତୀତୋ ତଣ୍ହାପହାନେନ ଦିଟ୍ଠିନିସ୍ସୟୋପିସ୍ସ ନତ୍ଥି। ୟଥା ଚ ଗୋଧିକସ୍ସ, ଏୱଂ ୱକ୍କଲିସ୍ସ ସଦେୱକେନ ଲୋକେନ ସମାରକେନ ସବ୍ରହ୍ମକେନ ସସ୍ସମଣବ୍ରାହ୍ମଣିୟା ପଜାୟ ସଦେୱମନୁସ୍ସାୟ ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ନ ଞାୟନ୍ତି ଝାୟମାନା। ଅୟଂ ଦେସନାସନ୍ଧି।
ତତ୍ଥ କତମା ନିଦ୍ଦେସସନ୍ଧି? ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅକୁସଲପକ୍ଖେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା କୁସଲପକ୍ଖେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା କିଲେସେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ୱୋଦାନେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ସଂସାରପ୍ପୱତ୍ତିୟା ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ସଂସାରନିୱତ୍ତିୟା ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ତଣ୍ହାୟ ଚ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ସମଥେନ ଚ ୱିପସ୍ସନାୟ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅହିରିକେନ ଚ ଅନୋତ୍ତପ୍ପେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ହିରିୟା ଚ ଓତ୍ତପ୍ପେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅସତିୟା ଚ ଅସମ୍ପଜଞ୍ଞେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ସତିୟା ଚ ସମ୍ପଜଞ୍ଞେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅୟୋନିୟା ଚ ଅୟୋନିସୋମନସିକାରେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ୟୋନିୟା ଚ ୟୋନିସୋମନସିକାରେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା କୋସଜ୍ଜେନ ଚ ଦୋୱଚସ୍ସେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ୱୀରିୟାରମ୍ଭେନ ଚ ସୋୱଚସ୍ସେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅସ୍ସଦ୍ଧିୟେନ ଚ ପମାଦେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ସଦ୍ଧାୟ ଚ ଅପ୍ପମାଦେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅସଦ୍ଧମ୍ମସ୍ସୱନେନ ଚ ଅସଂୱରଣେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ସଦ୍ଧମ୍ମସ୍ସୱନେନ ଚ ସଂୱରେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅଭିଜ୍ଝାୟ ଚ ବ୍ୟାପାଦେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଅନଭିଜ୍ଝାୟ ଚ ଅବ୍ୟାପାଦେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ନୀୱରଣେହି ଚ ସଂୟୋଜନିୟେହି ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ରାଗୱିରାଗାୟ ଚ ଚେତୋୱିମୁତ୍ତିୟା ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗାୟ ଚ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତିୟା ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ଉଚ୍ଛେଦଦିଟ୍ଠିୟା ଚ ସସ୍ସତଦିଟ୍ଠିୟା ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଅନିସ୍ସିତଚିତ୍ତା ସଉପାଦିସେସାୟ ଚ ଅନୁପାଦିସେସାୟ ଚ ନିବ୍ବାନଧାତୁୟା ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ଅୟଂ ନିଦ୍ଦେସସନ୍ଧି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ନେରୁତ୍ତମଧିପ୍ପାୟୋ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଚତୁବ୍ୟୂହୋ ହାରୋ।
୭. ଆୱଟ୍ଟହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୨୯ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଆୱଟ୍ଟୋ ହାରୋ? ‘‘ଏକମ୍ହି ପଦଟ୍ଠାନେ’’ତି ଅୟଂ।
‘‘ଆରମ୍ଭଥ [ଆରବ୍ଭଥ (ସୀ॰) ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୮୫; ଥେରଗା॰ ୨୫୬ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ନିକ୍କମଥ, ୟୁଞ୍ଜଥ ବୁଦ୍ଧସାସନେ।
ଧୁନାଥ ମଚ୍ଚୁନୋ ସେନଂ, ନଳାଗାରଂୱ କୁଞ୍ଜରୋ’’ତି॥
‘‘ଆରମ୍ଭଥ ନିକ୍କମଥା’’ତି ୱୀରିୟସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ୟୁଞ୍ଜଥ ବୁଦ୍ଧସାସନେ’’ତି ସମାଧିସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ଧୁନାଥ ମଚ୍ଚୁନୋ ସେନଂ, ନଳାଗାରଂୱ କୁଞ୍ଜରୋ’’ତି ପଞ୍ଞାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ଆରମ୍ଭଥ ନିକ୍କମଥା’’ତି ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ୟୁଞ୍ଜଥ ବୁଦ୍ଧସାସନେ’’ତି ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ଧୁନାଥ ମଚ୍ଚୁନୋ ସେନଂ, ନଳାଗାରଂୱ କୁଞ୍ଜରୋ’’ତି ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଇମାନି ପଦଟ୍ଠାନାନି ଦେସନା।
ଅୟୁଞ୍ଜନ୍ତାନଂ ୱା ସତ୍ତାନଂ ୟୋଗେ, ୟୁଞ୍ଜନ୍ତାନଂ ୱା ଆରମ୍ଭୋ।
ତତ୍ଥ ୟେ ନ ୟୁଞ୍ଜନ୍ତି, ତେ ପମାଦମୂଲକା ନ ୟୁଞ୍ଜନ୍ତି। ସୋ ପମାଦୋ ଦୁୱିଧୋ ତଣ୍ହାମୂଲକୋ ଅୱିଜ୍ଜାମୂଲକୋ ଚ। ତତ୍ଥ ଅୱିଜ୍ଜାମୂଲକୋ ୟେନ ଅଞ୍ଞାଣେନ ନିୱୁତୋ ଞେୟ୍ୟଟ୍ଠାନଂ ନପ୍ପଜାନାତି ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା ଉପ୍ପାଦୱୟଧମ୍ମାତି, ଅୟଂ ଅୱିଜ୍ଜାମୂଲକୋ। ୟୋ ତଣ୍ହାମୂଲକୋ, ସୋ ତିୱିଧୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନାନଂ ଭୋଗାନଂ ଉପ୍ପାଦାୟ ପରିୟେସନ୍ତୋ ପମାଦଂ ଆପଜ୍ଜତି, ଉପ୍ପନ୍ନାନଂ ଭୋଗାନଂ ଆରକ୍ଖନିମିତ୍ତଂ ପରିଭୋଗନିମିତ୍ତଞ୍ଚ ପମାଦଂ ଆପଜ୍ଜତି ଅୟଂ ଲୋକେ ଚତୁବ୍ବିଧୋ ପମାଦୋ ଏକୱିଧୋ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ତିୱିଧୋ ତଣ୍ହାୟ। ତତ୍ଥ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନାମକାୟୋ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ତଣ୍ହାୟ ରୂପକାୟୋ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ, ରୂପୀସୁ ଭୱେସୁ ଅଜ୍ଝୋସାନଂ, ଅରୂପୀସୁ ସମ୍ମୋହୋ? ତତ୍ଥ ରୂପକାୟୋ ରୂପକ୍ଖନ୍ଧୋ ନାମକାୟୋ ଚତ୍ତାରୋ ଅରୂପିନୋ ଖନ୍ଧା। ଇମେ ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା କତମେନ ଉପାଦାନେନ ସଉପାଦାନା, ତଣ୍ହାୟ ଚ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ଚ? ତତ୍ଥ ତଣ୍ହା ଦ୍ୱେ ଉପାଦାନାନି କାମୁପାଦାନଞ୍ଚ ସୀଲବ୍ବତୁପାଦାନଞ୍ଚ। ଅୱିଜ୍ଜା ଦ୍ୱେ ଉପାଦାନାନି ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନଞ୍ଚ ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନଞ୍ଚ। ଇମେହି ଚତୂହି ଉପାଦାନେହି ୟେ ସଉପାଦାନା ଖନ୍ଧା, ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ। ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି, ଅୟଂ ସମୁଦୟୋ। ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା ଦୁକ୍ଖଂ। ତେସଂ ଭଗୱା ପରିଞ୍ଞାୟ ପହାନାୟ ଚ ଧମ୍ମଂ ଦେସେତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପରିଞ୍ଞାୟ ସମୁଦୟସ୍ସ ପହାନାୟ।
୩୦ . ତତ୍ଥ ୟୋ ତିୱିଧୋ ତଣ୍ହାମୂଲକୋ ପମାଦୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନାନଂ ଭୋଗାନଂ ଉପ୍ପାଦାୟ ପରିୟେସତି, ଉପ୍ପନ୍ନାନଂ ଭୋଗାନଂ ଆରକ୍ଖଣଞ୍ଚ କରୋତି ପରିଭୋଗନିମିତ୍ତଞ୍ଚ, ତସ୍ସ ସମ୍ପଟିୱେଧେନ ରକ୍ଖଣା ପଟିସଂହରଣା, ଅୟଂ ସମଥୋ।
ସୋ କଥଂ ଭୱତି? ୟଦା ଜାନାତି କାମାନଂ ଅସ୍ସାଦଞ୍ଚ ଅସ୍ସାଦତୋ ଆଦୀନୱଞ୍ଚ ଆଦୀନୱତୋ ନିସ୍ସରଣଞ୍ଚ ନିସ୍ସରଣତୋ ଓକାରଞ୍ଚ ସଂକିଲେସଞ୍ଚ ୱୋଦାନଞ୍ଚ ନେକ୍ଖମ୍ମେ ଚ ଆନିସଂସଂ। ତତ୍ଥ ୟା ୱୀମଂସା ଉପପରିକ୍ଖା ଅୟଂ ୱିପସ୍ସନା। ଇମେ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମଥୋ ଚ ୱିପସ୍ସନା ଚ। ଇମେସୁ ଦ୍ୱୀସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ପହୀୟନ୍ତି ତଣ୍ହା ଚ ଅୱିଜ୍ଜା ଚ, ଇମେସୁ ଦ୍ୱୀସୁ ଧମ୍ମେସୁ ପହୀନେସୁ ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ଉପାଦାନନିରୋଧା ଭୱନିରୋଧୋ, ଭୱନିରୋଧା ଜାତିନିରୋଧୋ, ଜାତିନିରୋଧା ଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ନିରୋଧୋ ହୋତି। ଇତି ପୁରିମକାନି ଚ ଦ୍ୱେ ସଚ୍ଚାନି ଦୁକ୍ଖଂ ସମୁଦୟୋ ଚ, ସମଥୋ ଚ ୱିପସ୍ସନା ଚ ମଗ୍ଗୋ। ଭୱନିରୋଧୋ ନିବ୍ବାନଂ ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଆରମ୍ଭଥ ନିକ୍କମଥା’’ତି।
ୟଥାପି ମୂଲେ ଅନୁପଦ୍ଦୱେ ଦଳ୍ହେ, ଛିନ୍ନୋପି ରୁକ୍ଖୋ ପୁନରେୱ [ପୁନଦେୱ (କ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୩୩୮] ରୂହତି।
ଏୱମ୍ପି ତଣ୍ହାନୁସୟେ ଅନୂହତେ, ନିବ୍ବତ୍ତତୀ ଦୁକ୍ଖମିଦଂ ପୁନପ୍ପୁନଂ॥
ଅୟଂ ତଣ୍ହାନୁସୟୋ। କତମସ୍ସା ତଣ୍ହାୟ? ଭୱତଣ୍ହାୟ। ୟୋ ଏତସ୍ସ ଧମ୍ମସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ ଅୟଂ ଅୱିଜ୍ଜା। ଅୱିଜ୍ଜାପଚ୍ଚୟା ହି ଭୱତଣ୍ହା। ଇମେ ଦ୍ୱେ କିଲେସା ତଣ୍ହା ଚ ଅୱିଜ୍ଜା ଚ। ତାନି ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି ତେହି ଚତୂହି ଉପାଦାନେହି ୟେ ସଉପାଦାନା ଖନ୍ଧା, ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ। ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି ଅୟଂ ସମୁଦୟୋ। ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା ଦୁକ୍ଖଂ। ତେସଂ ଭଗୱା ପରିଞ୍ଞାୟ ଚ ପହାନାୟ ଚ ଧମ୍ମଂ ଦେସେତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପରିଞ୍ଞାୟ ସମୁଦୟସ୍ସ ପହାନାୟ।
ୟେନ ତଣ୍ହାନୁସୟଂ ସମୂହନତି [ସମୂହନ୍ତି (ସୀ॰)] , ଅୟଂ ସମଥୋ। ୟେନ ତଣ୍ହାନୁସୟସ୍ସ ପଚ୍ଚୟଂ ଅୱିଜ୍ଜଂ ୱାରୟତି, ଅୟଂ ୱିପସ୍ସନା। ଇମେ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମଥୋ ଚ ୱିପସ୍ସନା ଚ। ତତ୍ଥ ସମଥସ୍ସ ଫଲଂ ରାଗୱିରାଗା ଚେତୋୱିମୁତ୍ତି, ୱିପସ୍ସନାୟ ଫଲଂ ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗା ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତି। ଇତି ପୁରିମକାନି ଚ ଦ୍ୱେ ସଚ୍ଚାନି ଦୁକ୍ଖଂ ସମୁଦୟୋ ଚ, ସମଥୋ ୱିପସ୍ସନା ଚ ମଗ୍ଗୋ, ଦ୍ୱେ ଚ ୱିମୁତ୍ତିୟୋ ନିରୋଧୋ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ୟଥାପି ମୂଲେ’’ତି।
‘‘ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣଂ, କୁସଲସ୍ସ ଉପସମ୍ପଦା।
ସଚିତ୍ତପରିୟୋଦାପନଂ [ପରିୟୋଦପନଂ (ସୀ॰) ଧ॰ ପ॰ ୧୮୩; ଦୀ॰ ନି॰ ୨.୯୦ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] , ଏତଂ ବୁଦ୍ଧାନ ସାସନ’’ନ୍ତି॥
ସବ୍ବପାପଂ ନାମ ତୀଣି ଦୁଚ୍ଚରିତାନି କାୟଦୁଚ୍ଚରିତଂ ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତଂ ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତଂ, ତେ ଦସ ଅକୁସଲକମ୍ମପଥା ପାଣାତିପାତୋ ଅଦିନ୍ନାଦାନଂ କାମେସୁମିଚ୍ଛାଚାରୋ ମୁସାୱାଦୋ ପିସୁଣା ୱାଚା ଫରୁସା ୱାଚା ସମ୍ଫପ୍ପଲାପୋ ଅଭିଜ୍ଝା ବ୍ୟାପାଦୋ ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠି, ତାନି ଦ୍ୱେ କମ୍ମାନି ଚେତନା ଚେତସିକଞ୍ଚ। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ପାଣାତିପାତୋ ୟା ଚ ପିସୁଣା ୱାଚା ୟା ଚ ଫରୁସା ୱାଚା, ଇଦଂ ଦୋସସମୁଟ୍ଠାନଂ। ୟଞ୍ଚ ଅଦିନ୍ନାଦାନଂ ୟୋ ଚ କାମେସୁମିଚ୍ଛାଚାରୋ ୟୋ ଚ ମୁସାୱାଦୋ, ଇଦଂ ଲୋଭସମୁଟ୍ଠାନଂ, ୟୋ ସମ୍ଫପ୍ପଲାପୋ, ଇଦଂ ମୋହସମୁଟ୍ଠାନଂ। ଇମାନି ସତ୍ତ କାରଣାନି ଚେତନାକମ୍ମଂ। ୟା ଅଭିଜ୍ଝା, ଅୟଂ ଲୋଭୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ। ୟୋ ବ୍ୟାପାଦୋ, ଅୟଂ ଦୋସୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ। ୟା ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠି, ଅୟଂ ମିଚ୍ଛାମଗ୍ଗୋ। ଇମାନି ତୀଣି କାରଣାନି ଚେତସିକକମ୍ମଂ। ତେନାହ ‘‘ଚେତନାକମ୍ମଂ ଚେତସିକକମ୍ମ’’ନ୍ତି।
ଅକୁସଲମୂଲଂ ପୟୋଗଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତଂ ଚତୁବ୍ବିଧଂ ଅଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି ଛନ୍ଦା ଦୋସା ଭୟା ମୋହା। ତତ୍ଥ ୟଂ ଛନ୍ଦା ଅଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ଇଦଂ ଲୋଭସମୁଟ୍ଠାନଂ। ୟଂ ଦୋସା ଅଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ଇଦଂ ଦୋସସମୁଟ୍ଠାନଂ। ୟଂ ଭୟା ଚ ମୋହା ଚ ଅଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ଇଦଂ ମୋହସମୁଟ୍ଠାନଂ। ତତ୍ଥ ଲୋଭୋ ଅସୁଭାୟ ପହୀୟତି। ଦୋସୋ ମେତ୍ତାୟ। ମୋହୋ ପଞ୍ଞାୟ। ତଥା ଲୋଭୋ ଉପେକ୍ଖାୟ ପହୀୟତି। ଦୋସୋ ମେତ୍ତାୟ ଚ କରୁଣାୟ ଚ। ମୋହୋ ମୁଦିତାୟ ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣ’’ନ୍ତି।
୩୧ . ସବ୍ବପାପଂ ନାମ ଅଟ୍ଠ ମିଚ୍ଛତ୍ତାନି ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠି ମିଚ୍ଛାସଙ୍କପ୍ପୋ ମିଚ୍ଛାୱାଚା ମିଚ୍ଛାକମ୍ମନ୍ତୋ ମିଚ୍ଛାଆଜୀୱୋ ମିଚ୍ଛାୱାୟାମୋ ମିଚ୍ଛାସତି ମିଚ୍ଛାସମାଧି, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ସବ୍ବପାପଂ। ଇମେସଂ ଅଟ୍ଠନ୍ନଂ ମିଚ୍ଛତ୍ତାନଂ ୟା ଅକିରିୟା ଅକରଣଂ ଅନଜ୍ଝାଚାରୋ, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣଂ।
ଅଟ୍ଠସୁ ମିଚ୍ଛତ୍ତେସୁ ପହୀନେସୁ ଅଟ୍ଠ ସମ୍ମତ୍ତାନି ସମ୍ପଜ୍ଜନ୍ତି। ଅଟ୍ଠନ୍ନଂ ସମ୍ମତ୍ତାନଂ ୟା କିରିୟା କରଣଂ ସମ୍ପାଦନଂ, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି କୁସଲସ୍ସ ଉପସମ୍ପଦା। ସଚିତ୍ତପରିୟୋଦାପନନ୍ତି ଅତୀତସ୍ସ ମଗ୍ଗସ୍ସ ଭାୱନାକିରିୟଂ ଦସ୍ସୟତି, ଚିତ୍ତେ ପରିୟୋଦାପିତେ [ପରିୟୋଦପିତେ (ସୀ॰ କ॰)] ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା ପରିୟୋଦାପିତା ଭୱନ୍ତି, ଏୱଞ୍ହି ଭଗୱା ଆହ ‘‘ଚେତୋୱିସୁଦ୍ଧତ୍ଥଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତଥାଗତେ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ୱୁସ୍ସତୀ’’ତି। ଦୁୱିଧା ହି ପରିୟୋଦାପନା ନୀୱରଣପ୍ପହାନଞ୍ଚ ଅନୁସୟସମୁଗ୍ଘାତୋ ଚ। ଦ୍ୱେ ପରିୟୋଦାପନଭୂମିୟୋ ଦସ୍ସନଭୂମି ଚ, ଭାୱନାଭୂମି ଚ, ତତ୍ଥ ୟଂ ପଟିୱେଧେନ ପରିୟୋଦାପେତି, ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ। ୟତୋ ପରିୟୋଦାପେତି, ଅୟଂ ସମୁଦୟୋ। ୟେନ ପରିୟୋଦାପେତି, ଅୟଂ ମଗ୍ଗୋ। ୟଂ ପରିୟୋଦାପିତଂ, ଅୟଂ ନିରୋଧୋ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣ’’ନ୍ତି।
‘‘ଧମ୍ମୋ ହୱେ ରକ୍ଖତି ଧମ୍ମଚାରିଂ, ଛତ୍ତଂ ମହନ୍ତଂ ୟଥ ୱସ୍ସକାଲେ।
ଏସାନିସଂସୋ ଧମ୍ମେ ସୁଚିଣ୍ଣେ, ନ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି ଧମ୍ମଚାରୀ’’ତି॥
ଧମ୍ମୋ ନାମ ଦୁୱିଧୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସଂୱରୋ ମଗ୍ଗୋ ଚ। ଦୁଗ୍ଗତି ନାମ ଦୁୱିଧା ଦେୱମନୁସ୍ସେ ୱା ଉପନିଧାୟ ଅପାୟା ଦୁଗ୍ଗତି, ନିବ୍ବାନଂ ୱା ଉପନିଧାୟ ସବ୍ବା ଉପପତ୍ତିୟୋ ଦୁଗ୍ଗତି। ତତ୍ଥ ୟା ସଂୱରସୀଲେ ଅଖଣ୍ଡକାରିତା, ଅୟଂ ଧମ୍ମୋ ସୁଚିଣ୍ଣୋ ଅପାୟେହି ରକ୍ଖତି। ଏୱଂ ଭଗୱା ଆହ – ଦ୍ୱେମା, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୀଲୱତୋ ଗତିୟୋ ଦେୱା ଚ ମନୁସ୍ସା ଚ। ଏୱଞ୍ଚ ନାଳନ୍ଦାୟଂ ନିଗମେ ଅସିବନ୍ଧକପୁତ୍ତୋ ଗାମଣି ଭଗୱନ୍ତଂ ଏତଦୱୋଚ –
‘‘ବ୍ରାହ୍ମଣା, ଭନ୍ତେ, ପଚ୍ଛାଭୂମକା କାମଣ୍ଡଲୁକା ସେୱାଲମାଲିକା ଉଦକୋରୋହକା ଅଗ୍ଗିପରିଚାରକା, ତେ ମତଂ କାଲଙ୍କତଂ ଉୟ୍ୟାପେନ୍ତି ନାମ, ସଞ୍ଞାପେନ୍ତି ନାମ, ସଗ୍ଗଂ ନାମ ଓକ୍କାମେନ୍ତି [ଉଗ୍ଗମେନ୍ତି (ସୀ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୪.୩୫୮] । ଭଗୱା ପନ, ଭନ୍ତେ, ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ପହୋତି ତଥା କାତୁଂ, ୟଥା ସବ୍ବୋ ଲୋକୋ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ସୁଗତିଂ ସଗ୍ଗଂ ଲୋକଂ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟା’’ତି।
‘‘ତେନ ହି, ଗାମଣି, ତଞ୍ଞେୱେତ୍ଥ ପଟିପୁଚ୍ଛିସ୍ସାମି, ୟଥା ତେ ଖମେୟ୍ୟ, ତଥା ନଂ ବ୍ୟାକରେୟ୍ୟାସୀତି।
‘‘ତଂ କିଂ ମଞ୍ଞସି, ଗାମଣି, ଇଧସ୍ସ ପୁରିସୋ ପାଣାତିପାତୀ ଅଦିନ୍ନାଦାୟୀ କାମେସୁମିଚ୍ଛାଚାରୀ ମୁସାୱାଦୀ ପିସୁଣୱାଚୋ ଫରୁସୱାଚୋ ସମ୍ଫପ୍ପଲାପୀ ଅଭିଜ୍ଝାଲୁ ବ୍ୟାପନ୍ନଚିତ୍ତୋ ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିକୋ, ତମେନଂ ମହାଜନକାୟୋ ସଙ୍ଗମ୍ମ ସମାଗମ୍ମ ଆୟାଚେୟ୍ୟ ଥୋମେୟ୍ୟ ପଞ୍ଜଲିକୋ ଅନୁପରିସକ୍କେୟ୍ୟ ‘ଅୟଂ ପୁରିସୋ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ସୁଗତିଂ ସଗ୍ଗଂ ଲୋକଂ ଉପପଜ୍ଜତୂ’ତି। ତଂ କିଂ ମଞ୍ଞସି, ଗାମଣି, ଅପି ନୁ ସୋ ପୁରିସୋ ମହତୋ ଜନକାୟସ୍ସ ଆୟାଚନହେତୁ ୱା ଥୋମନହେତୁୱା ପଞ୍ଜଲିକଂ [ପଞ୍ଜଲିକା ସଂ॰ ନି॰ ୪.୩୫୮] ଅନୁପରିସକ୍କନହେତୁ ୱା କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ସୁଗତିଂ ସଗ୍ଗଂ ଲୋକଂ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟା’’ତି। ‘‘ନୋ ହେତଂ, ଭନ୍ତେ’’।
‘‘ସେୟ୍ୟଥାପି, ଗାମଣି, ପୁରିସୋ ମହତିଂ ପୁଥୁସିଲଂ ଗମ୍ଭୀରେ ଉଦକରହଦେ [ଉଦକଦହେ (କ॰)] ପକ୍ଖିପେୟ୍ୟ, ତମେନଂ ମହାଜନକାୟୋ ସଙ୍ଗମ୍ମ ସମାଗମ୍ମ ଆୟାଚେୟ୍ୟ ଥୋମେୟ୍ୟ ପଞ୍ଜଲିକୋ ଅନୁପରିସକ୍କେୟ୍ୟ ‘ଉମ୍ମୁଜ୍ଜ, ଭୋ, ପୁଥୁସିଲେ, ଉପ୍ଲୱ ଭୋ ପୁଥୁସିଲେ, ଥଲମୁପ୍ଲୱ, ଭୋ ପୁଥୁସିଲେ’ତି। ତଂ କିଂ ମଞ୍ଞସି ଗାମଣି, ଅପି ନୁ ସା ମହତୀ ପୁଥୁସିଲା ମହତୋ ଜନକାୟସ୍ସ ଆୟାଚନହେତୁ ୱା ଥୋମନହେତୁ ୱା ପଞ୍ଜଲିକଂ ଅନୁପରିସକ୍କନହେତୁ ୱା ଉମ୍ମୁଜ୍ଜେୟ୍ୟ ୱା ଉପ୍ଲୱେୟ୍ୟ ୱା ଥଲଂ ୱା ଉପ୍ଲୱେୟ୍ୟା’’ତି। ‘‘ନୋ ହେତଂ , ଭନ୍ତେ’’। ‘‘ଏୱମେୱ ଖୋ, ଗାମଣି, ୟୋ ସୋ ପୁରିସୋ ପାଣାତିପାତୀ…ପେ॰… ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିକୋ, କିଞ୍ଚାପି ନଂ ମହାଜନକାୟୋ ସଙ୍ଗମ୍ମ ସମାଗମ୍ମ ଆୟାଚେୟ୍ୟ ଥୋମେୟ୍ୟ ପଞ୍ଜଲିକୋ ଅନୁପରିସକ୍କେୟ୍ୟ ‘ଅୟଂ ପୁରିସୋ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ସୁଗତିଂ ସଗ୍ଗଂ ଲୋକଂ ଉପପଜ୍ଜତୂ’ତି। ଅଥ ଖୋ ସୋ ପୁରିସୋ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ଅପାୟଂ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ୱିନିପାତଂ ନିରୟଂ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ।
‘‘ତଂ କିଂ ମଞ୍ଞସି, ଗାମଣି, ଇଧସ୍ସ ପୁରିସୋ ପାଣାତିପାତା ପଟିୱିରତୋ ଅଦିନ୍ନାଦାନା ପଟିୱିରତୋ କାମେସୁମିଚ୍ଛାଚାରା ପଟିୱିରତୋ ମୁସାୱାଦା ପଟିୱିରତୋ ପିସୁଣାୟ ୱାଚାୟ ପଟିୱିରତୋ ଫରୁସାୟ ୱାଚାୟ ପଟିୱିରତୋ ସମ୍ଫପ୍ପଲାପା ପଟିୱିରତୋ ଅନଭିଜ୍ଝାଲୁ ଅବ୍ୟାପନ୍ନଚିତ୍ତୋ ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିକୋ, ତମେନଂ ମହାଜନକାୟୋ ସଙ୍ଗମ୍ମ ସମାଗମ୍ମ ଆୟାଚେୟ୍ୟ ଥୋମେୟ୍ୟ ପଞ୍ଜଲିକୋ ଅନୁପରିସକ୍କେୟ୍ୟ ‘ଅୟଂ ପୁରିସୋ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ଅପାୟଂ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ୱିନିପାତଂ ନିରୟଂ ଉପପଜ୍ଜତୂ’ତି। ତଂ କିଂ ମଞ୍ଞସି, ଗାମଣି, ଅପି ନୁ ସୋ ପୁରିସୋ ମହତୋ ଜନକାୟସ୍ସ ଆୟାଚନହେତୁ ୱା ଥୋମନହେତୁ ୱା ପଞ୍ଜଲିକଂ ଅନୁପରିସକ୍କନହେତୁ ୱା କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ଅପାୟଂ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ୱିନିପାତଂ ନିରୟଂ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟା’’ତି। ‘‘ନୋ ହେତଂ, ଭନ୍ତେ’’।
‘‘ସେୟ୍ୟଥାପି, ଗାମଣି, ପୁରିସୋ ସପ୍ପିକୁମ୍ଭଂ ୱା ତେଲକୁମ୍ଭଂ ୱା ଗମ୍ଭୀରେ [ଗମ୍ଭୀରଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୪.୩୫୮] ଉଦକରହଦେ ଓଗାହେତ୍ୱା ଭିନ୍ଦେୟ୍ୟ। ତତ୍ର ୟାସ୍ସ ସକ୍ଖରା ୱା କଠଲା [କଥଲା (କ॰)] , ସା ଅଧୋଗାମୀ ଅସ୍ସ। ୟଞ୍ଚ ଖ୍ୱସ୍ସ ତତ୍ର ସପ୍ପି ୱା ତେଲଂ ୱା, ତଂ ଉଦ୍ଧଂଗାମି ଅସ୍ସ। ତମେନଂ ମହାଜନକାୟୋ ସଙ୍ଗମ୍ମ ସମାଗମ୍ମ ଆୟାଚେୟ୍ୟ ଥୋମେୟ୍ୟ ପଞ୍ଜଲିକୋ ଅନୁପରିସକ୍କେୟ୍ୟ ‘ଓସୀଦ, ଭୋ ସପ୍ପିତେଲ, ସଂସୀଦ, ଭୋ ସପ୍ପିତେଲ, ଅଧୋ ଗଚ୍ଛ [ଅୱଂଗଚ୍ଛ (ସୀ॰ କ॰)] ‘ଭୋ ସପ୍ପିତେଲା’ତି। ତଂ କିଂ ମଞ୍ଞସି ଗାମଣି, ଅପି ନୁ ତଂ ସପ୍ପିତେଲଂ ମହତୋ ଜନକାୟସ୍ସ ଆୟାଚନହେତୁ ୱା ଥୋମନହେତୁ ୱା ପଞ୍ଜଲିକଂ ଅନୁପରିସକ୍କନହେତୁ ୱା ‘ଓସୀଦେୟ୍ୟ ୱା ସଂସୀଦେୟ୍ୟ ୱା ଅଧୋ ୱା ଗଚ୍ଛେୟ୍ୟା’ତି। ‘‘ନୋ ହେତଂ, ଭନ୍ତେ’’।
‘‘ଏୱମେୱ ଖୋ, ଗାମଣି, ୟୋ ସୋ ପୁରିସୋ ପାଣାତିପାତା ପଟିୱିରତୋ…ପେ॰… ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିକୋ, କିଞ୍ଚାପି ନଂ ମହାଜନକାୟୋ ସଙ୍ଗମ୍ମ ସମାଗମ୍ମ ଆୟାଚେୟ୍ୟ ଥୋମେୟ୍ୟ ପଞ୍ଜଲିକୋ ଅନୁପରିସକ୍କେୟ୍ୟ ‘ଅୟଂ ପୁରିସୋ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ଅପାୟଂ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ୱିନିପାତଂ ନିରୟଂ ଉପପଜ୍ଜତୂ’’’ତି। ଅଥ ଖୋ ସୋ ପୁରିସୋ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ସୁଗତିଂ ସଗ୍ଗଂ ଲୋକଂ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ। ଇତି ଧମ୍ମୋ ସୁଚିଣ୍ଣୋ ଅପାୟେହି ରକ୍ଖତି। ତତ୍ଥ ୟା ମଗ୍ଗସ୍ସ ତିକ୍ଖତା ଅଧିମତ୍ତତା, ଅୟଂ ଧମ୍ମୋ ସୁଚିଣ୍ଣୋ ସବ୍ବାହି ଉପପତ୍ତୀହି ରକ୍ଖତି। ଏୱଂ ଭଗୱା ଆହ –
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ [ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୩୨] , ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ।
ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ, ଞତ୍ୱାନ ଉଦୟବ୍ବୟଂ।
ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂ ଭିକ୍ଖୁ, ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହେ’’ତି॥
୩୨ . ତତ୍ଥ ଦୁଗ୍ଗତୀନଂ ହେତୁ ତଣ୍ହା ଚ ଅୱିଜ୍ଜା ଚ, ତାନି ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି, ତେହି ଚତୂହି ଉପାଦାନେହି ୟେ ସଉପାଦାନା ଖନ୍ଧା, ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ। ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି, ଅୟଂ ସମୁଦୟୋ। ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା ଦୁକ୍ଖଂ, ତେସଂ ଭଗୱା ପରିଞ୍ଞାୟ ଚ ପହାନାୟ ଚ ଧମ୍ମଂ ଦେସେତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପରିଞ୍ଞାୟ ସମୁଦୟସ୍ସ ପହାନାୟ। ତତ୍ଥ ତଣ୍ହାୟ ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ରୂପୀନି ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅୱିଜ୍ଜାୟ ମନିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ରୂପୀନି ରକ୍ଖନ୍ତୋ ସମାଧିଂ ଭାୱୟତି, ତଣ୍ହଞ୍ଚ ନିଗ୍ଗଣ୍ହାତି। ମନିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ରକ୍ଖନ୍ତୋ ୱିପସ୍ସନଂ ଭାୱୟତି, ଅୱିଜ୍ଜଞ୍ଚ ନିଗ୍ଗଣ୍ହାତି। ତଣ୍ହାନିଗ୍ଗହେନ ଦ୍ୱେ ଉପାଦାନାନି ପହୀୟନ୍ତି କାମୁପାଦାନଞ୍ଚ ସୀଲବ୍ବତୁପାଦାନଞ୍ଚ। ଅୱିଜ୍ଜାନିଗ୍ଗହେନ ଦ୍ୱେ ଉପାଦାନାନି ପହୀୟନ୍ତି ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନଞ୍ଚ ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନଞ୍ଚ। ଚତୂସୁ ଉପାଦାନେସୁ ପହୀନେସୁ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମଥୋ ଚ ୱିପସ୍ସନା ଚ। ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ବ୍ରହ୍ମଚରିୟନ୍ତି।
ତତ୍ଥ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟସ୍ସ ଫଲଂ ଚତ୍ତାରି ସାମଞ୍ଞଫଲାନି ସୋତାପତ୍ତିଫଲଂ ସକଦାଗାମିଫଲଂ ଅନାଗାମିଫଲଂ ଅରହତ୍ତଂ [ଅରହତ୍ତଫଲଂ (କ॰)] ଅଗ୍ଗଫଲଂ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ବ୍ରହ୍ମଚରିୟସ୍ସ ଫଲାନି [ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଫଲାନୀତି (ସୀ॰)] । ଇତି ପୁରିମକାନି ଚ ଦ୍ୱେ ସଚ୍ଚାନି ଦୁକ୍ଖଂ ସମୁଦୟୋ ଚ। ସମଥୋ ଚ ୱିପସ୍ସନା ଚ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଞ୍ଚ ମଗ୍ଗୋ, ବ୍ରହ୍ମଚରିୟସ୍ସ ଫଲାନି ଚ ତଦାରମ୍ମଣା ଚ ଅସଙ୍ଖତାଧାତୁ ନିରୋଧୋ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଧମ୍ମୋ ହୱେ ରକ୍ଖତୀ’’ତି।
ତତ୍ଥ ୟଂ ପଟିୱେଧେନ ରକ୍ଖତି, ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ। ୟତୋ ରକ୍ଖତି, ଅୟଂ ସମୁଦୟୋ। ୟେନ ରକ୍ଖତି, ଅୟଂ ମଗ୍ଗୋ। ୟଂ ରକ୍ଖତି, ଅୟଂ ନିରୋଧୋ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ଏକମ୍ହି ପଦଟ୍ଠାନେ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଆୱଟ୍ଟୋ ହାରୋ।
୮. ୱିଭତ୍ତିହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୩୩ . ତତ୍ଥ କତମୋ ୱିଭତ୍ତିହାରୋ? ‘‘ଧମ୍ମଞ୍ଚ ପଦଟ୍ଠାନଂ ଭୂମିଞ୍ଚା’’ତି।
ଦ୍ୱେ ସୁତ୍ତାନି ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ। ଦ୍ୱେ ପଟିପଦା ପୁଞ୍ଞଭାଗିୟା ଚ ଫଲଭାଗିୟା ଚ। ଦ୍ୱେ ସୀଲାନି ସଂୱରସୀଲଞ୍ଚ ପହାନସୀଲଞ୍ଚ, ତତ୍ଥ ଭଗୱା ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ପୁଞ୍ଞଭାଗିୟାୟ ପଟିପଦାୟ ଦେସୟତି, ସୋ ସଂୱରସୀଲେ ଠିତୋ ତେନ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟେନ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ଭୱତି, ତତ୍ଥ ଭଗୱା ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଫଲଭାଗିୟାୟ ପଟିପଦାୟ ଦେସୟତି, ସୋ ପହାନସୀଲେ ଠିତୋ ତେନ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟେନ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ଭୱତି।
ତତ୍ଥ କତମଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ? ୱାସନାଭାଗିୟଂ ନାମ ସୁତ୍ତଂ ଦାନକଥା ସୀଲକଥା ସଗ୍ଗକଥା କାମାନଂ ଆଦୀନୱୋ ନେକ୍ଖମ୍ମେ ଆନିସଂସୋତି।
ତତ୍ଥ କତମଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ? ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ନାମ ସୁତ୍ତଂ ୟା ଚତୁସଚ୍ଚପ୍ପକାସନା, ୱାସନାଭାଗିୟେ ସୁତ୍ତେ ନତ୍ଥି ପଜାନନା, ନତ୍ଥି ମଗ୍ଗୋ, ନତ୍ଥି ଫଲଂ। ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟେ ସୁତ୍ତେ ଅତ୍ଥି ପଜାନନା, ଅତ୍ଥି ମଗ୍ଗୋ, ଅତ୍ଥି ଫଲଂ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସୁତ୍ତାନି। ଇମେସଂ ଚତୁନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଦେସନାୟ ଫଲେନ ସୀଲେନ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟେନ ସବ୍ବତୋ ୱିଚୟେନ ହାରେନ ୱିଚିନିତ୍ୱା ୟୁତ୍ତିହାରେନ ୟୋଜୟିତବ୍ବା ୟାୱତିକା ଞାଣସ୍ସ ଭୂମି।
୩୪ . ତତ୍ଥ କତମେ ଧମ୍ମା ସାଧାରଣା? ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ସାଧାରଣା ନାମସାଧାରଣା ୱତ୍ଥୁସାଧାରଣା ଚ। ୟଂ ୱା ପନ କିଞ୍ଚି ଅଞ୍ଞମ୍ପି ଏୱଂ ଜାତିୟଂ, ମିଚ୍ଛତ୍ତନିୟତାନଂ ସତ୍ତାନଂ ଅନିୟତାନଞ୍ଚ ସତ୍ତାନଂ ଦସ୍ସନପ୍ପହାତବ୍ବା କିଲେସା ସାଧାରଣା, ପୁଥୁଜ୍ଜନସ୍ସ ସୋତାପନ୍ନସ୍ସ ଚ କାମରାଗବ୍ୟାପାଦା ସାଧାରଣା, ପୁଥୁଜ୍ଜନସ୍ସ ଅନାଗାମିସ୍ସ ଚ ଉଦ୍ଧଂଭାଗିୟା ସଂୟୋଜନା ସାଧାରଣା, ୟଂ କିଞ୍ଚି ଅରିୟସାୱକୋ ଲୋକିୟଂ ସମାପତ୍ତିଂ ସମାପଜ୍ଜତି, ସବ୍ବା ସା ଅୱୀତରାଗେହି [ଅୱିଗତରାଗେହି (କ॰)] ସାଧାରଣା, ସାଧାରଣା ହି ଧମ୍ମା ଏୱଂ ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞଂ ପରଂ ପରଂ ସକଂ ସକଂ ୱିସୟଂ ନାତିୱତ୍ତନ୍ତି। ୟୋପି ଇମେହି ଧମ୍ମେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ନ ସୋ ତଂ ଧମ୍ମଂ ଉପାତିୱତ୍ତତି। ଇମେ ଧମ୍ମା ସାଧାରଣା।
ତତ୍ଥ କତମେ ଧମ୍ମା ଅସାଧାରଣା? ୟାୱ ଦେସନଂ ଉପାଦାୟ ଗୱେସିତବ୍ବା ସେକ୍ଖାସେକ୍ଖା ଭବ୍ବାଭବ୍ବାତି, ଅଟ୍ଠମକସ୍ସ ସୋତାପନ୍ନସ୍ସ ଚ କାମରାଗବ୍ୟାପାଦା ସାଧାରଣା ଧମ୍ମତା ଅସାଧାରଣା, ଅଟ୍ଠମକସ୍ସ ଅନାଗାମିସ୍ସ ଚ ଉଦ୍ଧମ୍ଭାଗିୟା ସଂୟୋଜନା ସାଧାରଣା ଧମ୍ମତା ଅସାଧାରଣା। ସବ୍ବେସଂ ସେକ୍ଖାନଂ ନାମଂ ସାଧାରଣଂ ଧମ୍ମତା ଅସାଧାରଣା। ସବ୍ବେସଂ ପଟିପନ୍ନକାନଂ ନାମଂ ସାଧାରଣଂ ଧମ୍ମତା ଅସାଧାରଣା। ସବ୍ବେସଂ ସେକ୍ଖାନଂ ସେକ୍ଖସୀଲଂ ସାଧାରଣଂ ଧମ୍ମତା ଅସାଧାରଣା। ଏୱଂ ୱିସେସାନୁପସ୍ସିନା ହୀନୁକ୍କଟ୍ଠମଜ୍ଝିମଂ ଉପାଦାୟ ଗୱେସିତବ୍ବଂ।
ଦସ୍ସନଭୂମି ନିୟାମାୱକ୍କନ୍ତିୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଭାୱନାଭୂମି ଉତ୍ତରିକାନଂ ଫଲାନଂ ପତ୍ତିୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଦୁକ୍ଖା ପଟିପଦା ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞା ସମଥସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସୁଖା ପଟିପଦା ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞା ୱିପସ୍ସନାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଦାନମୟଂ ପୁଞ୍ଞକିରିୟୱତ୍ଥୁ ପରତୋ ଘୋସସ୍ସ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସୀଲମୟଂ ପୁଞ୍ଞକିରିୟୱତ୍ଥୁ ଚିନ୍ତାମୟିୟା ପଞ୍ଞାୟ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଭାୱନାମୟଂ ପୁଞ୍ଞକିରିୟୱତ୍ଥୁ ଭାୱନାମୟିୟା ପଞ୍ଞାୟ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଦାନମୟଂ ପୁଞ୍ଞକିରିୟୱତ୍ଥୁ ପରତୋ ଚ ଘୋସସ୍ସ ସୁତମୟିୟା ଚ ପଞ୍ଞାୟ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ ସୀଲମୟଂ ପୁଞ୍ଞକିରିୟୱତ୍ଥୁ ଚିନ୍ତାମୟିୟା ଚ ପଞ୍ଞାୟ ୟୋନିସୋ ଚ ମନସିକାରସ୍ସ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଭାୱନାମୟଂ ପୁଞ୍ଞକିରିୟୱତ୍ଥୁ ଭାୱନାମୟିୟା ଚ ପଞ୍ଞାୟ ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିୟା ଚ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ପତିରୂପଦେସୱାସୋ ୱିୱେକସ୍ସ ଚ ସମାଧିସ୍ସ ଚ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସପ୍ପୁରିସୂପନିସ୍ସୟୋ ତିଣ୍ଣଞ୍ଚ ଅୱେଚ୍ଚପ୍ପସାଦାନଂ ସମଥସ୍ସ ଚ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଅତ୍ତସମ୍ମାପଣିଧାନଂ ହିରିୟା ଚ ୱିପସ୍ସନାୟ ଚ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଅକୁସଲପରିଚ୍ଚାଗୋ କୁସଲୱୀମଂସାୟ ଚ ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଚ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଧମ୍ମସ୍ୱାକ୍ଖାତତା କୁସଲମୂଲରୋପନାୟ ଚ ଫଲସମାପତ୍ତିୟା ଚ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସଙ୍ଘସୁପ୍ପଟିପନ୍ନତା ସଙ୍ଘସୁଟ୍ଠୁତାୟ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ସତ୍ଥୁସମ୍ପଦା ଅପ୍ପସନ୍ନାନଞ୍ଚ ପସାଦାୟ ପସନ୍ନାନଞ୍ଚ ଭିୟ୍ୟୋଭାୱାୟ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଅପ୍ପଟିହତପାତିମୋକ୍ଖତା ଦୁମ୍ମଙ୍କୂନଞ୍ଚ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ନିଗ୍ଗହାୟ ପେସଲାନଞ୍ଚ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଫାସୁୱିହାରାୟ ସାଧାରଣଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ଧମ୍ମଞ୍ଚ ପଦଟ୍ଠାନ’’ନ୍ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୱିଭତ୍ତି ହାରୋ।
୯. ପରିୱତ୍ତନହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୩୫ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପରିୱତ୍ତନୋ ହାରୋ? ‘‘କୁସଲାକୁସଲେ ଧମ୍ମେ’’ତି। ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିସ୍ସ ପୁରିସପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠି ନିଜ୍ଜିଣ୍ଣା ଭୱତି। ୟେ ଚସ୍ସ ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିପଚ୍ଚୟା ଉପ୍ପଜ୍ଜେୟ୍ୟୁଂ ଅନେକେ [ଅନେକା (କ॰)] ପାପକା ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା, ତେ ଚସ୍ସ ନିଜ୍ଜିଣ୍ଣା ହୋନ୍ତି। ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପଚ୍ଚୟା ଚସ୍ସ ଅନେକେ କୁସଲା ଧମ୍ମା ସମ୍ଭୱନ୍ତି, ତେ ଚସ୍ସ ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପସ୍ସ ପୁରିସପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ମିଚ୍ଛାସଙ୍କପ୍ପୋ ନିଜ୍ଜିଣ୍ଣୋ ଭୱତି। ୟେ ଚସ୍ସ ମିଚ୍ଛାସଙ୍କପ୍ପପଚ୍ଚୟା ଉପ୍ପଜ୍ଜେୟ୍ୟୁଂ ଅନେକେ ପାପକା ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା, ତେ ଚସ୍ସ ନିଜ୍ଜିଣ୍ଣା ହୋନ୍ତି। ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପପଚ୍ଚୟା ଚସ୍ସ ଅନେକେ କୁସଲା ଧମ୍ମା ସମ୍ଭୱନ୍ତି। ତେ ଚସ୍ସ ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଏୱଂ ସମ୍ମାୱାଚସ୍ସ ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତସ୍ସ ସମ୍ମାଆଜୀୱସ୍ସ ସମ୍ମାୱାୟାମସ୍ସ ସମ୍ମାସତିସ୍ସ ସମ୍ମାସମାଧିସ୍ସ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତସ୍ସ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନସ୍ସ ପୁରିସପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ମିଚ୍ଛାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନଂ ନିଜ୍ଜିଣ୍ଣଂ ଭୱତି। ୟେ ଚସ୍ସ ମିଚ୍ଛାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନପଚ୍ଚୟା ଉପ୍ପଜ୍ଜେୟ୍ୟୁଂ ଅନେକେ ପାପକା ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା, ତେ ଚସ୍ସ ନିଜ୍ଜିଣ୍ଣା ହୋନ୍ତି। ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନପଚ୍ଚୟା ଚସ୍ସ ଅନେକେ କୁସଲା ଧମ୍ମା ସମ୍ଭୱନ୍ତି, ତେ ଚସ୍ସ ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି।
୩୬ . ୟସ୍ସ ୱା ପାଣାତିପାତା ପଟିୱିରତସ୍ସ ପାଣାତିପାତୋ ପହୀନୋ ହୋତି। ଅଦିନ୍ନାଦାନା ପଟିୱିରତସ୍ସ ଅଦିନ୍ନାଦାନଂ ପହୀନଂ ହୋତି। ବ୍ରହ୍ମଚାରିସ୍ସ ଅବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ପହୀନଂ ହୋତି। ସଚ୍ଚୱାଦିସ୍ସ ମୁସାୱାଦୋ ପହୀନୋ ହୋତି। ଅପିସୁଣୱାଚସ୍ସ ପିସୁଣା ୱାଚା ପହୀନା ହୋତି। ସଣ୍ହୱାଚସ୍ସ ଫରୁସା ୱାଚା ପହୀନା ହୋତି। କାଲୱାଦିସ୍ସ ସମ୍ଫପ୍ପଲାପୋ ପହୀନୋ ହୋତି। ଅନଭିଜ୍ଝାଲୁସ୍ସ [ଅନଭିଜ୍ଝାମନସ୍ସ (କ॰)] ଅଭିଜ୍ଝା ପହୀନା ହୋତି। ଅବ୍ୟାପନ୍ନଚିତ୍ତସ୍ସ ବ୍ୟାପାଦୋ ପହୀନୋ ହୋତି। ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିସ୍ସ ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠି ପହୀନା ହୋତି।
ୟେ ଚ ଖୋ କେଚି ଅରିୟଂ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକଂ ମଗ୍ଗଂ ଗରହନ୍ତି, ନେସଂ ସନ୍ଦିଟ୍ଠିକା ସହଧମ୍ମିକା ଗାରୟ୍ହା ୱାଦାନୁୱାଦା ଆଗଚ୍ଛନ୍ତି। ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିଞ୍ଚ ତେ ଭୱନ୍ତୋ ଧମ୍ମଂ ଗରହନ୍ତି। ତେନ ହି ୟେ ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିକା, ତେସଂ ଭୱନ୍ତାନଂ ପୁଜ୍ଜା ଚ ପାସଂସା ଚ। ଏୱଂ ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଂ ସମ୍ମାୱାଚଂ ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତଂ ସମ୍ମାଆଜୀୱଂ ସମ୍ମାୱାୟାମଂ ସମ୍ମାସତିଂ ସମ୍ମାସମାଧିଂ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିଂ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନଞ୍ଚ ତେ ଭୱନ୍ତୋ ଧମ୍ମଂ ଗରହନ୍ତି। ତେନ ହି ୟେ ମିଚ୍ଛାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନା, ତେସଂ ଭୱନ୍ତାନଂ ପୁଜ୍ଜା ଚ ପାସଂସା ଚ।
ୟେ ଚ ଖୋ କେଚି ଏୱମାହଂସୁ ‘‘ଭୁଞ୍ଜିତବ୍ବା କାମା, ପରିଭୁଞ୍ଜିତବ୍ବା କାମା, ଆସେୱିତବ୍ବା କାମା, ନିସେୱିତବ୍ବା କାମା, ଭାୱୟିତବ୍ବା କାମା, ବହୁଲୀକାତବ୍ବା କାମା’’ତି। କାମେହି ୱେରମଣୀ ତେସଂ ଅଧମ୍ମୋ।
ୟେ ୱା ପନ କେଚି ଏୱମାହଂସୁ ‘‘ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗୋ ଧମ୍ମୋ’’ତି। ନିୟ୍ୟାନିକୋ ତେସଂ ଧମ୍ମୋ ଅଧମ୍ମୋ। ୟେ ଚ ଖୋ କେଚି ଏୱମାହଂସୁ ‘‘ଦୁକ୍ଖୋ ଧମ୍ମୋ’’ତି। ସୁଖୋ ତେସଂ ଧମ୍ମୋ ଅଧମ୍ମୋ। ୟଥା ୱା ପନ ଭିକ୍ଖୁନୋ ସବ୍ବସଙ୍ଖାରେସୁ ଅସୁଭାନୁପସ୍ସିନୋ ୱିହରତୋ ସୁଭସଞ୍ଞା ପହୀୟନ୍ତି। ଦୁକ୍ଖାନୁପସ୍ସିନୋ ୱିହରତୋ ସୁଖସଞ୍ଞା ପହୀୟନ୍ତି। ଅନିଚ୍ଚାନୁପସ୍ସିନୋ ୱିହରତୋ ନିଚ୍ଚସଞ୍ଞା ପହୀୟନ୍ତି। ଅନତ୍ତାନୁପସ୍ସିନୋ ୱିହରତୋ ଅତ୍ତସଞ୍ଞା ପହୀୟନ୍ତି। ୟଂ ୟଂ ୱା ପନ ଧମ୍ମଂ ରୋଚୟତି ୱା ଉପଗଚ୍ଛତି ୱା, ତସ୍ସ ତସ୍ସ ଧମ୍ମସ୍ସ ୟୋ ପଟିପକ୍ଖୋ, ସ୍ୱସ୍ସ ଅନିଟ୍ଠତୋ ଅଜ୍ଝାପନ୍ନୋ ଭୱତି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘କୁସଲାକୁସଲଧମ୍ମେ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପରିୱତ୍ତନୋ ହାରୋ।
୧୦. ୱେୱଚନହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୩୭ . ତତ୍ଥ କତମୋ ୱେୱଚନୋ ହାରୋ? ‘‘ୱେୱଚନାନି ବହୂନୀ’’ତି। ୟଥା ଏକଂ ଭଗୱା ଧମ୍ମଂ ଅଞ୍ଞମଞ୍ଞେହି ୱେୱଚନେହି ନିଦ୍ଦିସତି। ୟଥାହ ଭଗୱା –
‘‘ଆସା ଚ ପିହା ଅଭିନନ୍ଦନା ଚ, ଅନେକଧାତୂସୁ ସରା ପତିଟ୍ଠିତା।
ଅଞ୍ଞାଣମୂଲପ୍ପଭୱା ପଜପ୍ପିତା, ସବ୍ବା ମୟା ବ୍ୟନ୍ତିକତା ସମୂଲିକା’’ତି॥
ଆସା ନାମ ୱୁଚ୍ଚତି ୟା ଭୱିସ୍ସସ୍ସ ଅତ୍ଥସ୍ସ ଆସୀସନା [ଆସିଂସନା (ସୀ॰)] ଅୱସ୍ସଂ ଆଗମିସ୍ସତୀତି ଆସାସ୍ସ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି। ପିହା ନାମ ୟା ୱତ୍ତମାନସ୍ସ [ୱତ୍ତମାନକସ୍ସ (ସୀ॰)] ଅତ୍ଥସ୍ସ ପତ୍ଥନା, ସେୟ୍ୟତରଂ ୱା ଦିସ୍ୱା ‘‘ଏଦିସୋ ଭୱେୟ୍ୟ’’ନ୍ତି ପିହାସ୍ସ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି। ଅତ୍ଥନିପ୍ଫତ୍ତିପଟିପାଲନା ଅଭିନନ୍ଦନା ନାମ, ପିୟଂ ୱା ଞାତିଂ ଅଭିନନ୍ଦତି, ପିୟଂ ୱା ଧମ୍ମଂ ଅଭିନନ୍ଦତି, ଅପ୍ପଟିକୂଲତୋ ୱା ଅଭିନନ୍ଦତି।
ଅନେକଧାତୂ ତି ଚକ୍ଖୁଧାତୁ ରୂପଧାତୁ ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ସୋତଧାତୁ ସଦ୍ଦଧାତୁ ସୋତୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ଘାନଧାତୁ ଗନ୍ଧଧାତୁ ଘାନୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ଜିୱ୍ହାଧାତୁ ରସଧାତୁ ଜିୱ୍ହାୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ , କାୟଧାତୁ ଫୋଟ୍ଠବ୍ବଧାତୁ କାୟୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ମନୋଧାତୁ ଧମ୍ମଧାତୁ ମନୋୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ।
ସରା ତି କେଚି ରୂପାଧିମୁତ୍ତା କେଚି ସଦ୍ଦାଧିମୁତ୍ତା କେଚି ଗନ୍ଧାଧିମୁତ୍ତା କେଚି ରସାଧିମୁତ୍ତା କେଚି ଫୋଟ୍ଠବ୍ବାଧିମୁତ୍ତା କେଚି ଧମ୍ମାଧିମୁତ୍ତା। ତତ୍ଥ ୟାନି ଛ ଗେହସିତାନି ଦୋମନସ୍ସାନି ୟାନି ଚ ଛ ଗେହସିତାନି ସୋମନସ୍ସାନି ୟାନି ଚ ଛ ନେକ୍ଖମ୍ମସିତାନି ଦୋମନସ୍ସାନି ୟାନି ଚ ଛ ନେକ୍ଖମ୍ମସିତାନି ସୋମନସ୍ସାନି, ଇମାନି ଚତୁୱୀସପଦାନି ତଣ୍ହାପକ୍ଖୋ, ତଣ୍ହାୟ ଏତଂ ୱେୱଚନଂ। ୟା ଛ ଉପେକ୍ଖା ଗେହସିତା, ଅୟଂ ଦିଟ୍ଠିପକ୍ଖୋ।
୩୮ . ସାୟେୱ ପତ୍ଥନାକାରେନ ଧମ୍ମନନ୍ଦୀ ଧମ୍ମପେମଂ ଧମ୍ମଜ୍ଝୋସାନନ୍ତି ତଣ୍ହାୟ ଏତଂ ୱେୱଚନଂ। ଚିତ୍ତଂ ମନୋ ୱିଞ୍ଞାଣନ୍ତି ଚିତ୍ତସ୍ସ ଏତଂ ୱେୱଚନଂ। ମନିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ମନୋଧାତୁ ମନାୟତନଂ ୱିଜାନନାତି ମନସ୍ସେତଂ ୱେୱଚନଂ। ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ପଞ୍ଞାବଲଂ ଅଧିପଞ୍ଞା ସିକ୍ଖା ପଞ୍ଞା ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ ଧମ୍ମୱିଚୟସମ୍ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗୋ ଞାଣଂ ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ତୀରଣା ୱିପସ୍ସନା ଧମ୍ମେ ଞାଣଂ ଅତ୍ଥେ ଞାଣଂ ଅନ୍ୱୟେ ଞାଣଂ ଖୟେ ଞାଣଂ ଅନୁପ୍ପାଦେ ଞାଣଂ ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଅଞ୍ଞାତାୱିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଚକ୍ଖୁ ୱିଜ୍ଜା ବୁଦ୍ଧି ଭୂରି ମେଧା ଆଲୋକୋ, ୟଂ ୱା ପନ ୟଂ କିଞ୍ଚି ଅଞ୍ଞଂପି ଏୱଂ ଜାତିୟଂ, ପଞ୍ଞାୟ ଏତଂ ୱେୱଚନଂ। ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଲୋକୁତ୍ତରାନି, ସବ୍ବା ପଞ୍ଞା। ଅପି ଚ ଆଧିପତେୟ୍ୟଟ୍ଠେନ ସଦ୍ଧା, ଆରମ୍ଭଟ୍ଠେନ ୱୀରିୟଂ, ଅପିଲାପନଟ୍ଠେନ ସତି, ଅୱିକ୍ଖେପଟ୍ଠେନ ସମାଧି, ପଜାନନଟ୍ଠେନ ପଞ୍ଞା।
ୟଥା ଚ ବୁଦ୍ଧାନୁସ୍ସତିୟଂ ୱୁତ୍ତଂ ଇତିପି ସୋ ଭଗୱା ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ୱିଜ୍ଜାଚରଣସମ୍ପନ୍ନୋ ସୁଗତୋ ଲୋକୱିଦୂ ଅନୁତ୍ତରୋ ପୁରିସଦମ୍ମସାରଥି ସତ୍ଥା ଦେୱମନୁସ୍ସାନଂ ବୁଦ୍ଧୋ ଭଗୱା। ବଲନିପ୍ଫତ୍ତିଗତୋ ୱେସାରଜ୍ଜପ୍ପତ୍ତୋ ଅଧିଗତପ୍ପଟିସମ୍ଭିଦୋ ଚତୁୟୋଗୱିପ୍ପହୀନୋ ଅଗତିଗମନୱୀତିୱତ୍ତୋ ଉଦ୍ଧଟସଲ୍ଲୋ ନିରୂଳ୍ହୱଣୋ ମଦ୍ଦିତକଣ୍ଡକୋ ନିବ୍ବାପିତପରିୟୁଟ୍ଠାନୋ [ନିବ୍ବାହିତ … (କ॰)] ବନ୍ଧନାତୀତୋ ଗନ୍ଥୱିନିୱେଠନୋ ଅଜ୍ଝାସୟୱୀତିୱତ୍ତୋ ଭିନ୍ନନ୍ଧକାରୋ ଚକ୍ଖୁମା ଲୋକଧମ୍ମସମତିକ୍କନ୍ତୋ ଅନୁରୋଧୱିରୋଧୱିପ୍ପୟୁତ୍ତୋ ଇଟ୍ଠାନିଟ୍ଠେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଅସଙ୍ଖେପଗତୋ ବନ୍ଧନାତିୱତ୍ତୋ ଠପିତସଙ୍ଗାମୋ ଅଭିକ୍କନ୍ତତରୋ ଉକ୍କାଧରୋ ଆଲୋକକରୋ ପଜ୍ଜୋତକରୋ ତମୋନୁଦୋ ରଣଞ୍ଜହୋ ଅପରିମାଣୱଣ୍ଣୋ ଅପ୍ପମେୟ୍ୟୱଣ୍ଣୋ ଅସଙ୍ଖେୟ୍ୟୱଣ୍ଣୋ ଆଭଂକରୋ ପଭଂକରୋ ଧମ୍ମୋଭାସପଜ୍ଜୋତକରୋତି ଚ ବୁଦ୍ଧା ଭଗୱନ୍ତୋତି ଚ ବୁଦ୍ଧାନୁସ୍ସତିୟା ଏତଂ ୱେୱଚନଂ।
ୟଥା ଚ ଧମ୍ମାନୁସ୍ସତିୟଂ ୱୁତ୍ତଂ ସ୍ୱାକ୍ଖାତୋ ଭଗୱତା ଧମ୍ମୋ ସନ୍ଦିଟ୍ଠିକୋ ଅକାଲିକୋ ଏହିପସ୍ସିକୋ ଓପନେୟ୍ୟିକୋ [ଓପନୟିକୋ (ସୀ॰)] ପଚ୍ଚତ୍ତଂ ୱେଦିତବ୍ବୋ ୱିଞ୍ଞୂହି। ୟଦିଦଂ ମଦନିମ୍ମଦନୋ ପିପାସୱିନୟୋ ଆଲୟସମୁଗ୍ଘାଟୋ ୱଟ୍ଟୂପଚ୍ଛେଦୋ ସୁଞ୍ଞତୋ ଅତିଦୁଲ୍ଲଭୋ ତଣ୍ହକ୍ଖୟୋ ୱିରାଗୋ ନିରୋଧୋ ନିବ୍ବାନଂ।
‘‘ଅସଙ୍ଖତଂ ଅନତଂ [ଅସଙ୍ଖତଂ ନନ୍ତ … (ସୀ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୪.୪୦୯] ଅନାସୱଞ୍ଚ, ସଚ୍ଚଞ୍ଚ ପାରଂ ନିପୁଣଂ ସୁଦୁଦ୍ଦସଂ।
ଅଜଜ୍ଜରଂ ଧୁୱଂ ଅପଲୋକିତଂ [ଅପଲୋକିୟଂ (ସୀ॰ କ॰)] , ଅନିଦସ୍ସନଂ ନିପ୍ପପଞ୍ଚ ସନ୍ତଂ॥
‘‘ଅମତଂ ପଣୀତଞ୍ଚ ସିୱଞ୍ଚ ଖେମଂ, ତଣ୍ହାକ୍ଖୟୋ ଅଚ୍ଛରିୟଞ୍ଚ ଅବ୍ଭୁତଂ।
ଅନୀତିକଂ ଅନୀତିକଧମ୍ମଂ [ନୀତିକଧମ୍ମମେୱ ୱା (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୪.୪୦୯] , ନିବ୍ବାନମେତଂ ସୁଗତେନ ଦେସିତଂ॥
‘‘ଅଜାତଂ ଅଭୂତଂ ଅନୁପଦ୍ଦୱଞ୍ଚ, ଅକତଂ ଅସୋକଞ୍ଚ ଅଥୋ ୱିସୋକଂ।
ଅନୂପସଗ୍ଗଂନୁପସଗ୍ଗଧମ୍ମଂ, ନିବ୍ବାନମେତଂ ସୁଗତେନ ଦେସିତଂ॥
‘‘ଗମ୍ଭୀରଞ୍ଚେୱ ଦୁପ୍ପସ୍ସଂ, ଉତ୍ତରଞ୍ଚ ଅନୁତ୍ତରଂ।
ଅସମଂ ଅପ୍ପଟିସମଂ, ଜେଟ୍ଠଂ ସେଟ୍ଠନ୍ତି ୱୁଚ୍ଚତି॥
‘‘ଲେଣଞ୍ଚ ତାଣଂ ଅରଣଂ ଅନଙ୍ଗଣଂ, ଅକାଚ ମେତଂ ୱିମଲନ୍ତି ୱୁଚ୍ଚତି।
ଦୀପୋ ସୁଖଂ ଅପ୍ପମାଣଂ ପତିଟ୍ଠା, ଅକିଞ୍ଚନଂ ଅପ୍ପପଞ୍ଚନ୍ତି ୱୁତ୍ତ’’ନ୍ତି॥
ଧମ୍ମାନୁସ୍ସତିୟା ଏତଂ ୱେୱଚନଂ।
ୟଥା ଚ ସଙ୍ଘାନୁସ୍ସତିୟଂ ୱୁତ୍ତଂ ସୁପ୍ପଟିପନ୍ନୋ ଉଜୁପ୍ପଟିପନ୍ନୋ ଞାୟପ୍ପଟିପନ୍ନୋ ସାମୀଚିପ୍ପଟିପନ୍ନୋ ୟଦିଦଂ ଚତ୍ତାରି ପୁରିସୟୁଗାନି ଅଟ୍ଠ ପୁରିସପୁଗ୍ଗଲା ଏସ ଭଗୱତୋ ସାୱକସଙ୍ଘୋ ଆହୁନେୟ୍ୟୋ ପାହୁନେୟ୍ୟୋ ଦକ୍ଖିଣେୟ୍ୟୋ ଅଞ୍ଜଲିକରଣୀୟୋ ଅନୁତ୍ତରଂ ପୁଞ୍ଞକ୍ଖେତ୍ତଂ ଲୋକସ୍ସ, ସୀଲସମ୍ପନ୍ନୋ ସମାଧିସମ୍ପନ୍ନୋ ପଞ୍ଞାସମ୍ପନ୍ନୋ ୱିମୁତ୍ତିସମ୍ପନ୍ନୋ ୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନସମ୍ପନ୍ନୋ ସତ୍ତାନଂ ସାରୋ ସତ୍ତାନଂ ମଣ୍ଡୋ ସତ୍ତାନଂ ଉଦ୍ଧାରୋ ସତ୍ତାନଂ ଏସିକା [ଏସିକୋ (କ॰)] ସତ୍ତାନଂ ସୁରଭିପସୂନଂ ପୁଜ୍ଜୋ ଦେୱାନଞ୍ଚ ମନୁସ୍ସାନଞ୍ଚାତି ସଙ୍ଘାନୁସ୍ସତିୟା ଏତଂ ୱେୱଚନଂ।
ୟଥା ଚ ସୀଲାନୁସ୍ସତିୟଂ ୱୁତ୍ତଂ ୟାନି ତାନି ସୀଲାନି ଅଖଣ୍ଡାନି ଅଚ୍ଛିଦ୍ଦାନି ଅସବଲାନି ଅକମ୍ମାସାନି ଅରିୟାନି ଅରିୟକନ୍ତାନି ଭୁଜିସ୍ସାନି ୱିଞ୍ଞୁପ୍ପସତ୍ଥାନି ଅପରାମଟ୍ଠାନି ସମାଧିସଂୱତ୍ତନିକାନି, ଅଲଙ୍କାରୋ ଚ ସୀଲଂ ଉତ୍ତମଙ୍ଗୋପସୋଭଣତାୟ, ନିଧାନଞ୍ଚ ସୀଲଂ ସବ୍ବଦୋଭଗ୍ଗସମତିକ୍କମନଟ୍ଠେନ , ସିପ୍ପଞ୍ଚ ସୀଲଂ ଅକ୍ଖଣୱେଧିତାୟ, ୱେଲା ଚ ସୀଲଂ ଅନତିକ୍କମନଟ୍ଠେନ, ଧଞ୍ଞଞ୍ଚ ସୀଲଂ ଦଲିଦ୍ଦୋପଚ୍ଛେଦନଟ୍ଠେନ [ଦଳିଦ୍ଦୋ… (ସୀ॰)] , ଆଦାସୋ ଚ ସୀଲଂ ଧମ୍ମୱୋଲୋକନତାୟ, ପାସାଦୋ ଚ ସୀଲଂ ୱୋଲୋକନଟ୍ଠେନ, ସବ୍ବଭୂମାନୁପରିୱତ୍ତି ଚ ସୀଲଂ ଅମତପରିୟୋସାନନ୍ତି ସୀଲାନୁସ୍ସତିୟା ଏତଂ ୱେୱଚନଂ।
ୟଥା ଚ ଚାଗାନୁସ୍ସତିୟଂ ୱୁତ୍ତଂ ୟସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅରିୟସାୱକୋ ଅଗାରଂ ଅଜ୍ଝାୱସତି ମୁତ୍ତଚାଗୋ ପୟତପାଣି ୱୋସ୍ସଗ୍ଗରତୋ ୟାଚୟୋଗୋ ଦାନସଂୱିଭାଗରତୋତି ଚାଗାନୁସ୍ସତିୟା ଏତଂ ୱେୱଚନଂ। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ୱେୱଚନାନି ବହୂନୀ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୱେୱଚନୋ ହାରୋ।
୧୧. ପଞ୍ଞତ୍ତିହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୩୯ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପଞ୍ଞତ୍ତିହାରୋ? ‘‘ଏକଂ ଭଗୱା ଧମ୍ମଂ ପଞ୍ଞତ୍ତୀହି ୱିୱିଧାହି ଦେସେତୀ’’ତି।
ୟା ପକତିକଥାୟ ଦେସନା। ଅୟଂ ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି। କା ଚ ପକତିକଥାୟ ଦେସନା, ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ୟଥା ଭଗୱା ଆହ ‘‘ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖ’’ନ୍ତି ଅୟଂ ପଞ୍ଞତ୍ତି ପଞ୍ଚନ୍ନଂ ଖନ୍ଧାନଂ ଛନ୍ନଂ ଧାତୂନଂ ଅଟ୍ଠାରସନ୍ନଂ ଧାତୂନଂ ଦ୍ୱାଦସନ୍ନଂ ଆୟତନାନଂ ଦସନ୍ନଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନଂ ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି।
କବଳୀକାରେ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଆହାରେ ଅତ୍ଥି ରାଗୋ ଅତ୍ଥି ନନ୍ଦୀ [ନନ୍ଦି (ସୀ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୬୪)] ଅତ୍ଥି ତଣ୍ହା, ପତିଟ୍ଠିତଂ ତତ୍ଥ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ୱିରୂଳ୍ହଂ। ୟତ୍ଥ ପତିଟ୍ଠିତଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ୱିରୂଳ୍ହଂ, ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି। ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି, ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି [ବୁଦ୍ଧି (କ॰)] । ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି, ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି। ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି, ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ। ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ, ସସୋକଂ ତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସଦରଂ ସଉପାୟାସନ୍ତି ୱଦାମି।
ଫସ୍ସେ ଚେ…ପେ॰… ମନୋସଞ୍ଚେତନାୟ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଆହାରେ। ୱିଞ୍ଞାଣେ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଆହାରେ ଅତ୍ଥି ରାଗୋ ଅତ୍ଥି ନନ୍ଦୀ ଅତ୍ଥି ତଣ୍ହା, ପତିଟ୍ଠିତଂ ତତ୍ଥ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ୱିରୂଳ୍ହଂ। ୟତ୍ଥ ପତିଟ୍ଠିତଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ୱିରୂଳ୍ହଂ, ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି। ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି , ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି। ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି, ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି। ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି, ଅତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ। ୟତ୍ଥ ଅତ୍ଥି ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ, ସସୋକଂ ତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସଦରଂ ସଉପାୟାସନ୍ତି ୱଦାମି। ଅୟଂ ପଭୱପଞ୍ଞତ୍ତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ଚ ସମୁଦୟସ୍ସ ଚ।
କବଳୀକାରେ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୬୪] , ଆହାରେ ନତ୍ଥି ରାଗୋ ନତ୍ଥି ନନ୍ଦୀ ନତ୍ଥି ତଣ୍ହା, ଅପ୍ପତିଟ୍ଠିତଂ ତତ୍ଥ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅୱିରୂଳ୍ହଂ। ୟତ୍ଥ ଅପ୍ପତିଟ୍ଠିତଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅୱିରୂଳ୍ହଂ, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ, ଅସୋକଂ ତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଦରଂ ଅନୁପାୟାସନ୍ତି ୱଦାମି।
ଫସ୍ସେ ଚେ…ପେ॰… ମନୋସଞ୍ଚେତନାୟ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଆହାରେ। ୱିଞ୍ଞାଣେ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଆହାରେ ନତ୍ଥି ରାଗୋ ନତ୍ଥି ନନ୍ଦୀ ନତ୍ଥି ତଣ୍ହା, ଅପ୍ପତିଟ୍ଠିତଂ ତତ୍ଥ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅୱିରୂଳ୍ହଂ। ୟତ୍ଥ ଅପ୍ପତିଟ୍ଠିତଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅୱିରୂଳ୍ହଂ, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ସଙ୍ଖାରାନଂ ୱୁଦ୍ଧି, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି, ନତ୍ଥି ତତ୍ଥ ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ। ୟତ୍ଥ ନତ୍ଥି ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ, ଅସୋକଂ ତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଦରଂ ଅନୁପାୟାସନ୍ତି ୱଦାମି।
ଅୟଂ ପରିଞ୍ଞାପଞ୍ଞତ୍ତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ, ପହାନପଞ୍ଞତ୍ତି ସମୁଦୟସ୍ସ, ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ସଚ୍ଛିକିରିୟାପଞ୍ଞତ୍ତି ନିରୋଧସ୍ସ।
୪୦ . ସମାଧିଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭାୱେଥ। ଅପ୍ପମତ୍ତୋ ନିପକୋ ସତୋ, ସମାହିତୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। କିଞ୍ଚ ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି? ‘‘ଚକ୍ଖୁ [ଚକ୍ଖୁଂ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୪.୯୯] ଅନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ‘‘ରୂପା ଅନିଚ୍ଚା’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି ‘‘ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ‘‘ଚକ୍ଖୁସମ୍ଫସ୍ସୋ ଅନିଚ୍ଚୋ’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ୟମ୍ପିଦଂ [ୟମିଦଂ (ସୀ॰ କ॰)] ଚକ୍ଖୁସମ୍ଫସ୍ସପଚ୍ଚୟା ଉପ୍ପଜ୍ଜତି ୱେଦୟିତଂ ସୁଖଂ ୱା ଦୁକ୍ଖଂ ୱା ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖଂ ୱା, ତମ୍ପି ଅନିଚ୍ଚନ୍ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି।
ସୋତଂ …ପେ॰… ଘାନଂ…ପେ॰… ଜିୱ୍ହା…ପେ॰… କାୟୋ…ପେ॰… ‘‘ମନୋ ଅନିଚ୍ଚୋ’’ତି [ଅନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି (ସଂ॰ ନି॰ ୪.୧୦୦)] ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ‘‘ଧମ୍ମା ଅନିଚ୍ଚା’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ‘‘ମନୋୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ‘‘ମନୋସମ୍ଫସ୍ସୋ ଅନିଚ୍ଚୋ’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ୟମ୍ପିଦଂ ମନୋସମ୍ଫସ୍ସପଚ୍ଚୟା ଉପ୍ପଜ୍ଜତି ୱେଦୟିତଂ ସୁଖଂ ୱା ଦୁକ୍ଖଂ ୱା ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖଂ ୱା, ତମ୍ପି ଅନିଚ୍ଚନ୍ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି।
ଅୟଂ ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ପରିଞ୍ଞାପଞ୍ଞତ୍ତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ, ପହାନପଞ୍ଞତ୍ତି ସମୁଦୟସ୍ସ, ସଚ୍ଛିକିରିୟାପଞ୍ଞତ୍ତି ନିରୋଧସ୍ସ।
ରୂପଂ , ରାଧ, ୱିକିରଥ ୱିଧମଥ ୱିଦ୍ଧଂସେଥ ୱିକୀଳନିୟଂ [ୱିକୀଳନିକଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୩.୧୬୯] କରୋଥ, ପଞ୍ଞାୟ ତଣ୍ହକ୍ଖୟାୟ ପଟିପଜ୍ଜଥ। ତଣ୍ହକ୍ଖୟା ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟୋ, ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟା ନିବ୍ବାନଂ। ୱେଦନଂ…ପେ॰…। ସଞ୍ଞଂ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରେ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ୱିକିରଥ ୱିଧମଥ ୱିଦ୍ଧଂସେଥ ୱିକୀଳନିୟଂ କରୋଥ, ପଞ୍ଞାୟ ତଣ୍ହକ୍ଖୟାୟ ପଟିପଜ୍ଜଥ। ତଣ୍ହକ୍ଖୟା ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟୋ, ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟା ନିବ୍ବାନଂ।
ଅୟଂ ନିରୋଧପଞ୍ଞତ୍ତି ନିରୋଧସ୍ସ, ନିବ୍ବିଦାପଞ୍ଞତ୍ତି ଅସ୍ସାଦସ୍ସ, ପରିଞ୍ଞାପଞ୍ଞତ୍ତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ, ପହାନପଞ୍ଞତ୍ତି ସମୁଦୟସ୍ସ, ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ସଚ୍ଛିକିରିୟାପଞ୍ଞତ୍ତି ନିରୋଧସ୍ସ।
‘‘ସୋ ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖ’’ନ୍ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି, ‘‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି, ‘‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି ‘‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି।
ଅୟଂ ପଟିୱେଧପଞ୍ଞତ୍ତି ସଚ୍ଚାନଂ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ଦସ୍ସନଭୂମିୟା, ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ସଚ୍ଛିକିରିୟାପଞ୍ଞତ୍ତି ସୋତାପତ୍ତିଫଲସ୍ସ। ‘‘ସୋ ଇମେ ଆସୱା’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି, ‘‘ଅୟଂ ଆସୱସମୁଦୟୋ’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି, ‘‘ଅୟଂ ଆସୱନିରୋଧୋ’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ‘‘ଅୟଂ ଆସୱନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ‘‘ଇମେ ଆସୱା ଅସେସଂ ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତୀ’’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି।
ଅୟଂ ଉପ୍ପାଦପଞ୍ଞତ୍ତି ଖୟେ ଞାଣସ୍ସ, ଓକାସପଞ୍ଞତ୍ତି ଅନୁପ୍ପାଦେ ଞାଣସ୍ସ, ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ପରିଞ୍ଞାପଞ୍ଞତ୍ତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ, ପହାନପଞ୍ଞତ୍ତି ସମୁଦୟସ୍ସ, ଆରମ୍ଭପଞ୍ଞତ୍ତି ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ, ଆସାଟନପଞ୍ଞତ୍ତି ଆସାଟିକାନଂ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ଭାୱନାଭୂମିୟା, ଅଭିନିଘାତପଞ୍ଞତ୍ତି ପାପକାନଂ ଅକୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ।
୪୧ . ଇଦଂ ‘‘ଦୁକ୍ଖ’’ନ୍ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପୁବ୍ବେ ଅନନୁସ୍ସୁତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଚକ୍ଖୁଂ ଉଦପାଦି, ଞାଣଂ ଉଦପାଦି, ପଞ୍ଞା ଉଦପାଦି, ୱିଜ୍ଜା ଉଦପାଦି, ଆଲୋକୋ ଉଦପାଦି। ଅୟଂ ‘‘ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰… ଅୟଂ ‘‘ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰…। ଅୟଂ ‘‘ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପୁବ୍ବେ ଅନନୁସ୍ସୁତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଚକ୍ଖୁଂ ଉଦପାଦି, ଞାଣଂ ଉଦପାଦି, ପଞ୍ଞା ଉଦପାଦି, ୱିଜ୍ଜା ଉଦପାଦି, ଆଲୋକୋ ଉଦପାଦି।
ଅୟଂ ଦେସନାପଞ୍ଞତ୍ତି ସଚ୍ଚାନଂ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ସୁତମୟିୟା ପଞ୍ଞାୟ ସଚ୍ଛିକିରିୟାପଞ୍ଞତ୍ତି ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ, ପୱତ୍ତନାପଞ୍ଞତ୍ତି ଧମ୍ମଚକ୍କସ୍ସ।
‘‘ତଂ ଖୋ ପନିଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ ପରିଞ୍ଞେୟ୍ୟ’’ନ୍ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପୁବ୍ବେ ଅନନୁସ୍ସୁତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଚକ୍ଖୁଂ ଉଦପାଦି, ଞାଣଂ ଉଦପାଦି, ପଞ୍ଞା ଉଦପାଦି, ୱିଜ୍ଜା ଉଦପାଦି, ଆଲୋକୋ ଉଦପାଦି। ‘‘ସୋ ଖୋ ପନାୟଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ ପହାତବ୍ବୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰… ‘‘ସୋ ଖୋ ପନାୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰… ‘‘ସା ଖୋ ପନାୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା ଭାୱେତବ୍ବା’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ ପୁବ୍ବେ ଅନନୁସ୍ସୁତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଚକ୍ଖୁଂ ଉଦପାଦି, ଞାଣଂ ଉଦପାଦି, ପଞ୍ଞା ଉଦପାଦି, ୱିଜ୍ଜା ଉଦପାଦି, ଆଲୋକୋ ଉଦପାଦି।
ଅୟଂ ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ଚିନ୍ତାମୟିୟା ପଞ୍ଞାୟ, ସଚ୍ଛିକିରିୟାପଞ୍ଞତ୍ତି ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ।
‘‘ତଂ ଖୋ ପନିଦଂ ଦୁକ୍ଖଂ ପରିଞ୍ଞାତ’’ନ୍ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପୁବ୍ବେ ଅନନୁସ୍ସୁତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଚକ୍ଖୁଂ ଉଦପାଦି, ଞାଣଂ ଉଦପାଦି, ପଞ୍ଞା ଉଦପାଦି, ୱିଜ୍ଜା ଉଦପାଦି, ଆଲୋକୋ ଉଦପାଦି। ‘‘ସୋ ଖୋ ପନାୟଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ ପହୀନୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰… ‘‘ସୋ ଖୋ ପନାୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ ସଚ୍ଛିକତୋ’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰… ‘‘ସା ଖୋ ପନାୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା ଭାୱିତା’’ତି ମେ, ଭିକ୍ଖୱେ ପୁବ୍ବେ ଅନନୁସ୍ସୁତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଚକ୍ଖୁଂ ଉଦପାଦି, ଞାଣଂ ଉଦପାଦି, ପଞ୍ଞା ଉଦପାଦି, ୱିଜ୍ଜା ଉଦପାଦି, ଆଲୋକୋ ଉଦପାଦି। ଅୟଂ ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ଭାୱନାମୟିୟା ପଞ୍ଞାୟ, ସଚ୍ଛିକିରିୟାପଞ୍ଞତ୍ତି ଅଞ୍ଞାତାୱିନୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ, ପୱତ୍ତନାପଞ୍ଞତ୍ତି ଧମ୍ମଚକ୍କସ୍ସ।
‘‘ତୁଲମତୁଲଞ୍ଚ ସମ୍ଭୱଂ, ଭୱସଙ୍ଖାରମୱସ୍ସଜି ମୁନି।
ଅଜ୍ଝତ୍ତରତୋ ସମାହିତୋ, ଅଭିନ୍ଦି [ଅଭିଦା (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଦୀ॰ ନି॰ ୨.୧୬୯] କୱଚମିୱତ୍ତସମ୍ଭୱ’’ନ୍ତି॥
‘‘ତୁଲ’’ନ୍ତି ସଙ୍ଖାରଧାତୁ। ‘‘ଅତୁଲ’’ନ୍ତି ନିବ୍ବାନଧାତୁ, ‘‘ତୁଲମତୁଲଞ୍ଚ ସମ୍ଭୱ’’ନ୍ତି ଅଭିଞ୍ଞାପଞ୍ଞତ୍ତି ସବ୍ବଧମ୍ମାନଂ। ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ଧମ୍ମପଟିସମ୍ଭିଦାୟ। ‘‘ଭୱସଙ୍ଖାରମୱସ୍ସଜି ମୁନୀ’’ତି ପରିଚ୍ଚାଗପଞ୍ଞତ୍ତି ସମୁଦୟସ୍ସ। ପରିଞ୍ଞାପଞ୍ଞତ୍ତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ। ‘‘ଅଜ୍ଝତ୍ତରତୋ ସମାହିତୋ’’ତି ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି କାୟଗତାୟ ସତିୟା। ଠିତିପଞ୍ଞତ୍ତି ଚିତ୍ତେକଗ୍ଗତାୟ। ‘‘ଅଭିନ୍ଦି କୱଚମିୱତ୍ତସମ୍ଭୱ’’ନ୍ତି ଅଭିନିବ୍ବିଦାପଞ୍ଞତ୍ତି ଚିତ୍ତସ୍ସ, ଉପାଦାନପଞ୍ଞତ୍ତି ସବ୍ବଞ୍ଞୁତାୟ, ପଦାଲନାପଞ୍ଞତ୍ତି ଅୱିଜ୍ଜଣ୍ଡକୋସାନଂ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ତୁଲମତୁଲଞ୍ଚ ସମ୍ଭୱ’’ନ୍ତି।
ୟୋ ଦୁକ୍ଖମଦ୍ଦକ୍ଖି ୟତୋନିଦାନଂ, କାମେସୁ ସୋ ଜନ୍ତୁ କଥଂ ନମେୟ୍ୟ।
କାମା ହି ଲୋକେ ସଙ୍ଗୋତି ଞତ୍ୱା, ତେସଂ ସତୀମା ୱିନୟାୟ ସିକ୍ଖେତି॥
‘‘ୟୋ ଦୁକ୍ଖ’’ନ୍ତି ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପରିଞ୍ଞାପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘ୟତୋନିଦାନ’’ ନ୍ତି ପଭୱପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ ସମୁଦୟସ୍ସ ପହାନପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘ଅଦ୍ଦକ୍ଖୀ’’ ତି ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ ଞାଣଚକ୍ଖୁସ୍ସ ପଟିୱେଧପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘କାମେସୁ ସୋ ଜନ୍ତୁକଥଂ ନମେୟ୍ୟା’’ ତି ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ କାମତଣ୍ହାୟ ଅଭିନିୱେସପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘କାମା ହି ଲୋକେ ସଙ୍ଗୋତି ଞତ୍ୱା’’ ତି ପଚ୍ଚତ୍ଥିକତୋ ଦସ୍ସନପଞ୍ଞତ୍ତି କାମାନଂ। କାମା ହି ଅଙ୍ଗାରକାସୂପମା ମଂସପେସୂପମା ପାୱକକପ୍ପା ପପାତଉରଗୋପମା ଚ। ‘‘ତେସଂ ସତୀମା’’ ତି ଅପଚୟପଞ୍ଞତ୍ତି ପହାନାୟ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି କାୟଗତାୟ ସତିୟା, ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ। ‘‘ୱିନୟାୟ ସିକ୍ଖେ’’ ତି ପଟିୱେଧପଞ୍ଞତ୍ତି ରାଗୱିନୟସ୍ସ ଦୋସୱିନୟସ୍ସ ମୋହୱିନୟସ୍ସ। ‘‘ଜନ୍ତୂ’’ ତି ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ୟୋଗିସ୍ସ। ୟଦା ହି ୟୋଗୀ କାମା ସଙ୍ଗୋତି ପଜାନାତି। ସୋ କାମାନଂ ଅନୁପ୍ପାଦାୟ କୁସଲେ ଧମ୍ମେ ଉପ୍ପାଦୟତି, ସୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନାନଂ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଉପ୍ପାଦାୟ ୱାୟମତି। ଅୟଂ ୱାୟାମପଞ୍ଞତ୍ତି ଅପ୍ପତ୍ତସ୍ସ ପତ୍ତିୟା। ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ଓରମତ୍ତିକାୟ ଅସନ୍ତୁଟ୍ଠିୟା। ତତ୍ଥ ସୋ ଉପ୍ପନ୍ନାନଂ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଠିତିୟା ୱାୟମତୀତି ଅୟଂ ଅପ୍ପମାଦପଞ୍ଞତ୍ତି ଭାୱନାୟ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ, ଆରକ୍ଖପଞ୍ଞତ୍ତି କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ, ଠିତିପଞ୍ଞତ୍ତି ଅଧିଚିତ୍ତସିକ୍ଖାୟ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ୟୋ ଦୁକ୍ଖମଦ୍ଦକ୍ଖି ୟତୋନିଦାନ’’ନ୍ତି।
‘‘ମୋହସମ୍ବନ୍ଧନୋ ଲୋକୋ, ଭବ୍ବରୂପୋୱ ଦିସ୍ସତି।
ଉପଧିବନ୍ଧନୋ [ଉପଧିସମ୍ବନ୍ଧନୋ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୭୦] ବାଲୋ, ତମସା ପରିୱାରିତୋ।
ଅସ୍ସିରୀ ୱିୟ [ସସ୍ସତୋରିୱ (ଉଦା॰ ୭୦)] ଖାୟତି, ପସ୍ସତୋ ନତ୍ଥି କିଞ୍ଚନ’’ନ୍ତି॥
‘‘ମୋହସମ୍ବନ୍ଧନୋ ଲୋକୋ’’ ତି ଦେସନାପଞ୍ଞତ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସାନଂ। ‘‘ଭବ୍ବରୂପୋୱ ଦିସ୍ସତୀ’’ ତି ୱିପରୀତପଞ୍ଞତ୍ତି ଲୋକସ୍ସ। ‘‘ଉପଧିବନ୍ଧନୋ ବାଲୋ’’ତି ପଭୱପଞ୍ଞତ୍ତି ପାପକାନଂ ଇଚ୍ଛାୱଚରାନଂ, କିଚ୍ଚପଞ୍ଞତ୍ତି ପରିୟୁଟ୍ଠାନାନଂ। ବଲୱପଞ୍ଞତ୍ତି କିଲେସାନଂ। ୱିରୂହନାପଞ୍ଞତ୍ତି ସଙ୍ଖାରାନଂ। ‘‘ତମସା ପରିୱାରିତୋ’’ ତି ଦେସନାପଞ୍ଞତ୍ତି ଅୱିଜ୍ଜନ୍ଧକାରସ୍ସ ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘ଅସ୍ସିରୀ ୱିୟ ଖାୟତୀ’’ତି ଦସ୍ସନପଞ୍ଞତ୍ତି ଦିବ୍ବଚକ୍ଖୁସ୍ସ, ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି ପଞ୍ଞାଚକ୍ଖୁସ୍ସ। ‘‘ପସ୍ସତୋ ନତ୍ଥି କିଞ୍ଚନ’’ ନ୍ତି ପଟିୱେଧପଞ୍ଞତ୍ତି ସତ୍ତାନଂ, ରାଗୋ କିଞ୍ଚନଂ ଦୋସୋ କିଞ୍ଚନଂ ମୋହୋ କିଞ୍ଚନଂ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ମୋହସମ୍ବନ୍ଧନୋ ଲୋକୋ’’ତି।
‘‘ଅତ୍ଥି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଜାତଂ ଅଭୂତଂ ଅକତଂ ଅସଙ୍ଖତଂ, ନୋ ଚେତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଭୱିସ୍ସ ଅଜାତଂ ଅଭୂତଂ ଅକତଂ ଅସଙ୍ଖତଂ। ନୟିଧ [ନ ଇଧ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୭୩] ଜାତସ୍ସ ଭୂତସ୍ସ କତସ୍ସ ସଙ୍ଖତସ୍ସ ନିସ୍ସରଣଂ ପଞ୍ଞାୟେଥ। ୟସ୍ମା ଚ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅତ୍ଥି ଅଜାତଂ ଅଭୂତଂ ଅକତଂ ଅସଙ୍ଖତଂ, ତସ୍ମା ଜାତସ୍ସ ଭୂତସ୍ସ କତସ୍ସ ସଙ୍ଖତସ୍ସ ନିସ୍ସରଣଂ ପଞ୍ଞାୟତୀ’’ତି।
‘‘ନୋ ଚେତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଭୱିସ୍ସ ଅଜାତଂ ଅଭୂତଂ ଅକତଂ ଅସଙ୍ଖତ’’ନ୍ତି ଦେସନାପଞ୍ଞତ୍ତି ନିବ୍ବାନସ୍ସ ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘ନୟିଧ ଜାତସ୍ସ ଭୂତସ୍ସ କତସ୍ସ ସଙ୍ଖତସ୍ସ ନିସ୍ସରଣଂ ପଞ୍ଞାୟେଥା’’ତି ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ସଙ୍ଖତସ୍ସ ଉପନୟନପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘ୟସ୍ମା ଚ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅତ୍ଥି ଅଜାତଂ ଅଭୂତଂ ଅକତଂ ଅସଙ୍ଖତ’’ନ୍ତି ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ନିବ୍ବାନସ୍ସ ଜୋତନାପଞ୍ଞତ୍ତି ଚ। ‘‘ତସ୍ମା ଜାତସ୍ସ ଭୂତସ୍ସ କତସ୍ସ ସଙ୍ଖତସ୍ସ ନିସ୍ସରଣଂ ପଞ୍ଞାୟତୀ’’ତି ଅୟଂ ୱେୱଚନପଞ୍ଞତ୍ତି ନିବ୍ବାନସ୍ସ, ନିୟ୍ୟାନିକପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ, ନିସ୍ସରଣପଞ୍ଞତ୍ତି ସଂସାରତୋ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ନୋ ଚେତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଭୱିସ୍ସା’’ତି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ଏକଂ ଭଗୱା ଧମ୍ମଂ, ପଞ୍ଞତ୍ତୀହି ୱିୱିଧାହି ଦେସେତୀ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପଞ୍ଞତ୍ତି ହାରୋ।
୧୨. ଓତରଣହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୪୨ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଓତରଣୋ ହାରୋ? ‘‘ୟୋ ଚ ପଟିଚ୍ଚୁପ୍ପାଦୋ’’ତି।
‘‘ଉଦ୍ଧଂ ଅଧୋ ସବ୍ବଧି ୱିପ୍ପମୁତ୍ତୋ, ଅୟଂ ଅହସ୍ମୀତି [ଅୟମହମସ୍ମୀତି (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୬୧] ଅନାନୁପସ୍ସୀ।
ଏୱଂ ୱିମୁତ୍ତୋ ଉଦତାରି ଓଘଂ, ଅତିଣ୍ଣପୁବ୍ବଂ ଅପୁନବ୍ଭୱାୟା’’ତି॥
‘‘ଉଦ୍ଧ’’ନ୍ତି ରୂପଧାତୁ ଚ ଅରୂପଧାତୁ ଚ। ‘‘ଅଧୋ’’ତି କାମଧାତୁ। ‘‘ସବ୍ବଧି ୱିପ୍ପମୁତ୍ତୋ’’ତି ତେଧାତୁକେ ଅୟଂ ଅସେକ୍ଖାୱିମୁତ୍ତି। ତାନିୟେୱ ଅସେକ୍ଖାନି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ଅସେକ୍ଖାନି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ୱିଜ୍ଜା, ୱିଜ୍ଜୁପ୍ପାଦା ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧୋ, ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧା ସଙ୍ଖାରନିରୋଧୋ, ସଙ୍ଖାରନିରୋଧା ୱିଞ୍ଞାଣନିରୋଧୋ, ୱିଞ୍ଞାଣନିରୋଧା ନାମରୂପନିରୋଧୋ, ନାମରୂପନିରୋଧା ସଳାୟତନନିରୋଧୋ, ସଳାୟତନନିରୋଧା ଫସ୍ସନିରୋଧୋ, ଫସ୍ସନିରୋଧା ୱେଦନାନିରୋଧୋ, ୱେଦନାନିରୋଧା ତଣ୍ହାନିରୋଧୋ, ତଣ୍ହାନିରୋଧା ଉପାଦାନନିରୋଧୋ, ଉପାଦାନନିରୋଧା ଭୱନିରୋଧୋ, ଭୱନିରୋଧା ଜାତିନିରୋଧୋ, ଜାତିନିରୋଧା ଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ନିରୋଧୋ ହୋତି। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ଅସେକ୍ଖାନି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ତୀହି ଖନ୍ଧେହି ସଙ୍ଗହିତାନି – ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧେନ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧେନ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧେନ, ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ଅସେକ୍ଖାନି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନାନି ୟେ ସଙ୍ଖାରା ଅନାସୱା, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା। ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ଅନାସୱଂ, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗଂ। ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା।
‘‘ଅୟଂ ଅହସ୍ମୀତି ଅନାନୁପସ୍ସୀ’’ତି ଅୟଂ ସକ୍କାୟଦିଟ୍ଠିୟା ସମୁଗ୍ଘାତୋ, ସା ସେକ୍ଖାୱିମୁତ୍ତି, ତାନିୟେୱ ସେକ୍ଖାନି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି। ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ସେକ୍ଖାନି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ୱିଜ୍ଜା, ୱିଜ୍ଜୁପ୍ପାଦା ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧୋ, ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧା ସଙ୍ଖାରନିରୋଧୋ, ଏୱଂ ସବ୍ବୋ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦୋ। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିଜ୍ଜା ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିଜ୍ଜା ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନା, ୟେ ସଙ୍ଖାରା ଅନାସୱା, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା, ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ଅନାସୱଂ, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗଂ, ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା।
ସେକ୍ଖାୟ ଚ ୱିମୁତ୍ତିୟା ଅସେକ୍ଖାୟ ଚ ୱିମୁତ୍ତିୟା ୱିମୁତ୍ତୋ ଉଦତାରି ଓଘଂ ଅତିଣ୍ଣପୁବ୍ବଂ ଅପୁନବ୍ଭୱାୟ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଉଦ୍ଧଂ ଅଧୋ’’ତି।
୪୩ . ‘‘ନିସ୍ସିତସ୍ସ [ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୭୪] ଚଲିତଂ, ଅନିସ୍ସିତସ୍ସ ଚଲିତଂ ନତ୍ଥି, ଚଲିତେ ଅସତି ପସ୍ସଦ୍ଧି, ପସ୍ସଦ୍ଧିୟା ସତି ନତି ନ ହୋତି, ନତିୟା ଅସତି ଆଗତିଗତି ନ ହୋତି, ଆଗତିଗତିୟା ଅସତି ଚୁତୂପପାତୋ ନ ହୋତି, ଚୁତୂପପାତେ ଅସତି ନେୱିଧ ନ ହୁରଂ ନ ଉଭୟମନ୍ତରେନ ଏସେୱନ୍ତୋ ଦୁକ୍ଖସ୍ସା’’ତି।
‘‘ନିସ୍ସିତସ୍ସ ଚଲିତ’’ନ୍ତି ନିସ୍ସୟୋ ନାମ ଦୁୱିଧୋ ତଣ୍ହାନିସ୍ସୟୋ ଚ ଦିଟ୍ଠିନିସ୍ସୟୋ ଚ। ତତ୍ଥ ୟା ରତ୍ତସ୍ସ ଚେତନା, ଅୟଂ ତଣ୍ହାନିସ୍ସୟୋ; ୟା ମୂଳ୍ହସ୍ସ ଚେତନା, ଅୟଂ ଦିଟ୍ଠିନିସ୍ସୟୋ। ଚେତନା ପନ ସଙ୍ଖାରା, ସଙ୍ଖାରପଚ୍ଚୟା ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ୱିଞ୍ଞାଣପଚ୍ଚୟା ନାମରୂପଂ, ଏୱଂ ସବ୍ବୋ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦୋ। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ତତ୍ଥ ୟା ରତ୍ତସ୍ସ ୱେଦନା, ଅୟଂ ସୁଖା ୱେଦନା। ୟା ସମ୍ମୂଳ୍ହସ୍ସ ୱେଦନା, ଅୟଂ ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖା ୱେଦନା, ଇମା ଦ୍ୱେ ୱେଦନା ୱେଦନାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ତତ୍ଥ ସୁଖା ୱେଦନା ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସୁଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସୋମନସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ, ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖା ୱେଦନା ଉପେକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନାନି, ୟେ ସଙ୍ଖାରା ସାସୱା ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା। ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ସାସୱଂ ଭୱଙ୍ଗଂ, ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା।
‘‘ଅନିସ୍ସିତସ୍ସ ଚଲିତଂ ନତ୍ଥୀ’’ତି ସମଥୱସେନ ୱା ତଣ୍ହାୟ ଅନିସ୍ସିତୋ ୱିପସ୍ସନାୱସେ ୱା ଦିଟ୍ଠିୟା ଅନିସ୍ସିତୋ। ୟା ୱିପସ୍ସନା ଅୟଂ ୱିଜ୍ଜା, ୱିଜ୍ଜୁପ୍ପାଦା ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧୋ, ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧା ସଙ୍ଖାରନିରୋଧୋ, ସଙ୍ଖାରନିରୋଧା ୱିଞ୍ଞାଣନିରୋଧୋ, ଏୱଂ ସବ୍ବୋ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦୋ। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିପସ୍ସନା ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିପସ୍ସନା ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି – ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ। ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିପସ୍ସନା ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନା, ୟେ ସଙ୍ଖାରା ଅନାସୱା, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା। ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ଅନାସୱଂ, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗଂ। ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା।
‘‘ପସ୍ସଦ୍ଧିୟା ସତୀ’’ତି ଦୁୱିଧା ପସ୍ସଦ୍ଧି କାୟିକା ଚ ଚେତସିକା ଚ। ୟଂ କାୟିକଂ ସୁଖଂ, ଅୟଂ କାୟପସ୍ସଦ୍ଧି। ୟଂ ଚେତସିକଂ ସୁଖଂ, ଅୟଂ ଚେତସିକା ପସ୍ସଦ୍ଧି। ପସ୍ସଦ୍ଧକାୟୋ ସୁଖଂ ୱେଦିୟତି [ୱେଦୟତି (କ॰)] , ସୁଖିନୋ ଚିତ୍ତଂ ସମାଧିୟତି, ସମାହିତୋ ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି, ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନନ୍ତୋ ନିବ୍ବିନ୍ଦତି, ନିବ୍ବିନ୍ଦନ୍ତୋ ୱିରଜ୍ଜତି, ୱିରାଗା ୱିମୁଚ୍ଚତି, ୱିମୁତ୍ତସ୍ମିଂ ‘‘ୱିମୁତ୍ତ’’ମିତି [ୱିମୁତ୍ତମ୍ହୀତି (ସୀ॰ କ॰)] ଞାଣଂ ହୋତି, ‘‘ଖୀଣା ଜାତି, ୱୁସିତଂ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ, କତଂ କରଣୀୟଂ, ନାପରଂ ଇତ୍ଥତ୍ତାୟା’’ତି ପଜାନାତି। ସୋ ନ ନମତି ରୂପେସୁ, ନ ସଦ୍ଦେସୁ, ନ ଗନ୍ଧେସୁ, ନ ରସେସୁ, ନ ଫୋଟ୍ଠବ୍ବେସୁ, ନ ଧମ୍ମେସୁ ଖୟା ରାଗସ୍ସ ଖୟା ଦୋସସ୍ସ ଖୟା ମୋହସ୍ସ ୟେନ ରୂପେନ ତଥାଗତଂ ତିଟ୍ଠନ୍ତଂ ଚରନ୍ତଂ ପଞ୍ଞାପୟମାନୋ ପଞ୍ଞାପେୟ୍ୟ, ତସ୍ସ ରୂପସ୍ସ ଖୟା ୱିରାଗା ନିରୋଧା ଚାଗା ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗା ରୂପସଙ୍ଖୟେ ୱିମୁତ୍ତୋ, ତଥାଗତୋ ଅତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି, ନତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି, ଅତ୍ଥି ନତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି, ନେୱତ୍ଥି ନୋ ନତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି। ଅଥ ଖୋ ଗମ୍ଭୀରୋ ଅପ୍ପମେୟ୍ୟୋ ଅସଙ୍ଖେୟ୍ୟୋ ନିବ୍ବୁତୋତିୟେୱ ସଙ୍ଖଂ ଗଚ୍ଛତି ଖୟା ରାଗସ୍ସ, ଖୟା ଦୋସସ୍ସ, ଖୟା ମୋହସ୍ସ।
ୟାୟ ୱେଦନାୟ…ପେ॰… ୟାୟ ସଞ୍ଞାୟ। ୟେହି ସଙ୍ଖାରେହି। ୟେନ ୱିଞ୍ଞାଣେନ ତଥାଗତଂ ତିଟ୍ଠନ୍ତଂ ଚରନ୍ତଂ ପଞ୍ଞାପୟମାନୋ ପଞ୍ଞାପେୟ୍ୟ, ତସ୍ସ ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ଖୟା ୱିରାଗା ନିରୋଧା ଚାଗା ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗା ୱିଞ୍ଞାଣସଙ୍ଖୟେ ୱିମୁତ୍ତୋ, ତଥାଗତୋ ଅତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି, ନତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି, ଅତ୍ଥି ନତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି, ନେୱତ୍ଥି ନୋ ନତ୍ଥୀତିପି ନ ଉପେତି। ଅଥ ଖୋ ଗମ୍ଭୀରୋ ଅପ୍ପମେୟ୍ୟୋ ଅସଙ୍ଖେୟ୍ୟୋ ନିବ୍ବୁତୋତିୟେୱ ସଙ୍ଖଂ ଗଚ୍ଛତି ଖୟା ରାଗସ୍ସ, ଖୟା ଦୋସସ୍ସ, ଖୟା ମୋହସ୍ସ। ‘‘ଆଗତୀ’’ତି ଇଧାଗତି। ‘‘ଗତୀ’’ତି ପେଚ୍ଚଭୱୋ। ଆଗତିଗତୀପି ନ ଭୱନ୍ତି, ‘‘ନେୱିଧା’’ତି ଛସୁ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକେସୁ ଆୟତନେସୁ। ‘‘ନ ହୁର’’ନ୍ତି ଛସୁ ବାହିରେସୁ ଆୟତନେସୁ। ‘‘ନ ଉଭୟମନ୍ତରେନା’’ତି ଫସ୍ସସମୁଦିତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଅତ୍ତାନଂ ନ ପସ୍ସତି। ‘‘ଏସେୱନ୍ତୋ ଦୁକ୍ଖସ୍ସା’’ତି ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦୋ। ସୋ ଦୁୱିଧୋ ଲୋକିୟୋ ଚ ଲୋକୁତ୍ତରୋ ଚ। ତତ୍ଥ ଲୋକିୟୋ ଅୱିଜ୍ଜାପଚ୍ଚୟା ସଙ୍ଖାରା, ୟାୱ ଜରାମରଣା। ଲୋକୁତ୍ତରୋ ସୀଲୱତୋ ଅୱିପ୍ପଟିସାରୋ ଜାୟତି, ୟାୱ ନାପରଂ ଇତ୍ଥତ୍ତାୟାତି ପଜାନାତି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ନିସ୍ସିତସ୍ସ ଚଲିତଂ ଅନିସ୍ସିତସ୍ସ ଚଲିତଂ ନତ୍ଥି…ପେ॰… ଏସେୱନ୍ତୋ ଦୁକ୍ଖସ୍ସା’’ତି।
‘‘ୟେ କେଚି ସୋକା ପରିଦେୱିତା ୱା, ଦୁକ୍ଖା [ଦୁକ୍ଖଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୭୮] ଚ ଲୋକସ୍ମିମନେକରୂପା।
ପିୟଂ ପଟିଚ୍ଚପ୍ପଭୱନ୍ତି ଏତେ, ପିୟେ ଅସନ୍ତେ ନ ଭୱନ୍ତି ଏତେ॥
ତସ୍ମା ହି ତେ ସୁଖିନୋ ୱୀତସୋକା, ୟେସଂ ପିୟଂ ନତ୍ଥି କୁହିଞ୍ଚି ଲୋକେ।
ତସ୍ମା ଅସୋକଂ ୱିରଜଂ ପତ୍ଥୟାନୋ, ପିୟଂ ନ କୟିରାଥ କୁହିଞ୍ଚି ଲୋକେ’’ତି॥
‘‘ୟେ କେଚି ସୋକା ପରିଦେୱିତା ୱା, ଦୁକ୍ଖା ଚ ଲୋକସ୍ମିମନେକରୂପା ପିୟଂ ପଟିଚ୍ଚପ୍ପଭୱନ୍ତି ଏତେ’’ତି – ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖା ୱେଦନା। ‘‘ପିୟେ ଅସନ୍ତେ ନ ଭୱନ୍ତି ଏତେ’’ତି – ଅୟଂ ସୁଖା ୱେଦନା। ୱେଦନା ୱେଦନାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ୱେଦନାପଚ୍ଚୟା ତଣ୍ହା, ତଣ୍ହାପଚ୍ଚୟା ଉପାଦାନଂ, ଉପାଦାନପଚ୍ଚୟା ଭୱୋ, ଭୱପଚ୍ଚୟା ଜାତି, ଜାତିପଚ୍ଚୟା ଜରାମରଣଂ, ଏୱଂ ସବ୍ବଂ। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ତତ୍ଥ ସୁଖା ୱେଦନା ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି – ସୁଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସୋମନସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ। ଦୁକ୍ଖା ୱେଦନା ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି – ଦୁକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଦୋମନସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ। ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନାନି, ୟେ ସଙ୍ଖାରା ସାସୱା ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା। ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ସାସୱଂ ଭୱଙ୍ଗଂ। ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା।
ତସ୍ମା ହି ତେ ସୁଖିନୋ ୱୀତସୋକା, ୟେସଂ ପିୟଂ ନତ୍ଥି କୁହିଞ୍ଚି ଲୋକେ।
ତସ୍ମା ଅସୋକଂ ୱିରଜଂ ପତ୍ଥୟାନୋ, ପିୟଂ ନ କୟିରାଥ କୁହିଞ୍ଚି ଲୋକେତି॥
ଇଦଂ ତଣ୍ହାପହାନଂ। ତଣ୍ହାନିରୋଧା ଉପାଦାନନିରୋଧୋ, ଉପାଦାନନିରୋଧା ଭୱନିରୋଧୋ, ଏୱଂ ସବ୍ବଂ। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ତଂୟେୱ ତଣ୍ହାପହାନଂ ସମଥୋ। ସୋ ସମଥୋ ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ। ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ସୋୟେୱ ସମଥୋ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ସୋୟେୱ ସମଥୋ ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନୋ, ୟେ ସଙ୍ଖାରା ଅନାସୱା, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା। ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ଅନାସୱଂ, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗଂ। ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ୟେ କେଚି ସୋକା’’ତି।
କାମଂ କାମୟମାନସ୍ସ, ତସ୍ସ ଚେ ତଂ ସମିଜ୍ଝତି।
ଅଦ୍ଧା ପୀତିମନୋ ହୋତି, ଲଦ୍ଧା ମଚ୍ଚୋ ୟଦିଚ୍ଛତି॥
ତସ୍ସ ଚେ କାମୟାନସ୍ସ, ଛନ୍ଦଜାତସ୍ସ ଜନ୍ତୁନୋ।
ତେ କାମା ପରିହାୟନ୍ତି, ସଲ୍ଲୱିଦ୍ଧୋୱ ରୁପ୍ପତି॥
ୟୋ କାମେ ପରିୱଜ୍ଜେତି, ସପ୍ପସ୍ସେୱ [ସବ୍ବସ୍ସେୱ (କ॰) ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୭୭୪] ପଦା ସିରୋ।
ସୋମଂ ୱିସତ୍ତିକଂ ଲୋକେ, ସତୋ ସମତିୱତ୍ତତୀତି॥
ତତ୍ଥ ୟା ପୀତିମନତା, ଅୟଂ ଅନୁନୟୋ। ୟଦାହ ସଲ୍ଲୱିଦ୍ଧୋୱ ରୁପ୍ପତୀତି, ଇଦଂ ପଟିଘଂ। ଅନୁନୟଂ ପଟିଘଞ୍ଚ ପନ ତଣ୍ହାପକ୍ଖୋ, ତଣ୍ହାୟ ଚ ପନ ଦସରୂପୀନି ଆୟତନାନି ପଦଟ୍ଠାନଂ। ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ଦସ ରୂପୀନି ରୂପକାୟୋ ନାମସମ୍ପୟୁତ୍ତୋ, ତଦୁଭୟଂ ନାମରୂପଂ, ନାମରୂପପଚ୍ଚୟା ସଳାୟତନଂ, ସଳାୟତନପଚ୍ଚୟା ଫସ୍ସୋ, ଫସ୍ସପଚ୍ଚୟା ୱେଦନା, ୱେଦନାପଚ୍ଚୟା ତଣ୍ହା, ଏୱଂ ସବ୍ବଂ। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ତଦେୱ ନାମରୂପଂ ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ତଦେୱ ନାମରୂପଂ ଅଟ୍ଠାରସ ଧାତୁୟୋ। ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ରୂପକାୟୋ ଇମାନି ପଞ୍ଚ ରୂପୀନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ୟୋ ନାମକାୟୋ ଇମାନି ପଞ୍ଚ ଅରୂପୀନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ଇମାନି ଦସ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି। ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ତତ୍ଥ ୟଦାହ –
‘‘ୟୋ କାମେ ପରିୱଜ୍ଜେତି, ସପ୍ପସ୍ସେୱ ପଦା ସିରୋ।
ସୋମଂ ୱିସତ୍ତିକଂ ଲୋକେ, ସତୋ ସମତିୱତ୍ତତୀ’’ତି॥
ଅୟଂ ସଉପାଦିସେସା ନିବ୍ବାନଧାତୁ, ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ସଉପାଦିସେସା ନିବ୍ବାନଧାତୁ ୱିଜ୍ଜା, ୱିଜ୍ଜୁପ୍ପାଦା ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧୋ, ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧା ସଙ୍ଖାରନିରୋଧୋ, ଏୱଂ ସବ୍ବଂ। ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିଜ୍ଜା ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିଜ୍ଜା ଦ୍ୱେ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି – ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ। ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ସାୟେୱ ୱିଜ୍ଜା ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନା, ୟେ ସଙ୍ଖାରା ଅନାସୱା, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା। ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ଅନାସୱଂ, ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗଂ। ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘କାମଂ କାମୟମାନସ୍ସା’’ତି।
ଏତ୍ତାୱତା ପଟିଚ୍ଚ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଖନ୍ଧଧାତୁଆୟତନାନି ସମୋସରଣୋତରଣାନି ଭୱନ୍ତି। ଏୱଂ ପଟିଚ୍ଚ ଇନ୍ଦ୍ରିୟଖନ୍ଧଧାତୁଆୟତନାନି ଓତାରେତବ୍ବାନି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ୟୋ ଚ ପଟିଚ୍ଚୁପ୍ପାଦୋ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଓତରଣୋ ହାରୋ।
୧୩. ସୋଧନହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୪୫ . ତତ୍ଥ କତମୋ ସୋଧନୋ ହାରୋ? ‘‘ୱିସ୍ସଜ୍ଜିତମ୍ହି ପଞ୍ହେ’’ତିଗାଥା। ୟଥା ଆୟସ୍ମା ଅଜିତୋ ପାରାୟନେ ଭଗୱନ୍ତଂ ପଞ୍ହଂ ପୁଚ୍ଛତି –
‘‘କେନସ୍ସୁ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ, କେନସ୍ସୁ ନପ୍ପକାସତି।
କିସ୍ସାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂସି, କିଂସୁ ତସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି॥
‘‘ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ, [ଅଜିତାତି ଭଗୱା]
ୱିୱିଚ୍ଛା ପମାଦା ନପ୍ପକାସତି।
ଜପ୍ପାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂମି, ଦୁକ୍ଖମସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି॥
‘‘କେନସ୍ସୁ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ’’ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ’’ତି ଭଗୱା ପଦଂ ସୋଧେତି, ନୋ ଚ ଆରମ୍ଭଂ। ‘‘କେନସ୍ସୁ ନପ୍ପକାସତୀ’’ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ୱିୱିଚ୍ଛା ପମାଦା ନପ୍ପକାସତୀ’’ତି ଭଗୱା ପଦଂ ସୋଧେତି, ନୋ ଚ ଆରମ୍ଭଂ। ‘‘କିସ୍ସାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂସୀ’’ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ଜପ୍ପାଭିଲେପନଂ ବ୍ରୂମୀ’’ତି ଭଗୱା ପଦଂ ସୋଧେତି, ନୋ ଚ ଆରମ୍ଭଂ। ‘‘କିଂସୁ ତସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ଦୁକ୍ଖମସ୍ସ ମହବ୍ଭୟ’’ନ୍ତି ସୁଦ୍ଧୋ ଆରମ୍ଭୋ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଅୱିଜ୍ଜାୟ ନିୱୁତୋ ଲୋକୋ’’ତି।
‘‘ସୱନ୍ତି ସବ୍ବଧି ସୋତା, [ଇଚ୍ଚାୟସ୍ମା ଅଜିତୋ]
ସୋତାନଂ କିଂ ନିୱାରଣଂ।
ସୋତାନଂ ସଂୱରଂ ବ୍ରୂହି, କେନ ସୋତା ପିଧୀୟରେ’’ତି॥
‘‘ୟାନି ସୋତାନି ଲୋକସ୍ମିଂ, [ଅଜିତାତି ଭଗୱା]
ସତି ତେସଂ ନିୱାରଣଂ।
ସୋତାନଂ ସଂୱରଂ ବ୍ରୂମି, ପଞ୍ଞାୟେତେ ପିଧୀୟରେ’’ତି॥
‘‘ସୱନ୍ତି ସବ୍ବଧି ସୋତା, ସୋତାନଂ କିଂ ନିୱାରଣ’’ନ୍ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ୟାନି ସୋତାନି ଲୋକସ୍ମିଂ, ସତି ତେସଂ ନିୱାରଣ’’ନ୍ତି ଭଗୱା ପଦଂ ସୋଧେତି, ନୋ ଚ ଆରମ୍ଭଂ। ‘‘ସୋତାନଂ ସଂୱରଂ ବ୍ରୂହି, କେନ ସୋତା ପିଧୀୟରେ’’ତି ପଞ୍ହେ ‘‘ସୋତାନଂ ସଂୱରଂ ବ୍ରୂମି, ପଞ୍ଞାୟେତେ ପିଧୀୟରେ’’ତି ସୁଦ୍ଧୋ ଆରମ୍ଭୋ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ୟାନି ସୋତାନି ଲୋକସ୍ମି’’ନ୍ତି।
‘‘ପଞ୍ଞା ଚେୱ ସତି ଚ, [ଇଚ୍ଚାୟସ୍ମା ଅଜିତୋ]
ନାମରୂପଞ୍ଚ [ନାମଂ ରୂପଞ୍ଚ (କ॰) ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୧୦୪୨] ମାରିସ।
ଏତଂ ମେ ପୁଟ୍ଠୋ ପବ୍ରୂହି, କତ୍ଥେତଂ ଉପରୁଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
‘‘ୟମେତଂ ପଞ୍ହଂ ଅପୁଚ୍ଛି, ଅଜିତ ତଂ ୱଦାମି ତେ।
ୟତ୍ଥ ନାମଞ୍ଚ ରୂପଞ୍ଚ, ଅସେସଂ ଉପରୁଜ୍ଝତି।
ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ନିରୋଧେନ, ଏତ୍ଥେତଂ ଉପରୁଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
ସୁଦ୍ଧୋ ଆରମ୍ଭୋ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ୟମେତଂ ପଞ୍ହଂ ଅପୁଚ୍ଛୀ’’ତି। ୟତ୍ଥ ଏୱଂ ସୁଦ୍ଧୋ ଆରମ୍ଭୋ, ସୋ ପଞ୍ହୋ ୱିସଜ୍ଜିତୋ ଭୱତି। ୟତ୍ଥ ପନ ଆରମ୍ଭୋ ଅସୁଦ୍ଧୋ, ନ ତାୱ ସୋ ପଞ୍ହୋ ୱିସଜ୍ଜିତୋ ଭୱତି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ୱିସ୍ସଜ୍ଜିତମ୍ହି ପଞ୍ହେ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ସୋଧନୋ ହାରୋ।
୧୪. ଅଧିଟ୍ଠାନହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୪୬ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଅଧିଟ୍ଠାନୋ ହାରୋ? ‘‘ଏକତ୍ତତାୟ ଧମ୍ମା, ୟେପି ଚ ୱେମତ୍ତତାୟ ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠା’’ତି।
ୟେ ତତ୍ଥ ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠା, ତଥା ତେ ଧାରୟିତବ୍ବା।
‘‘ଦୁକ୍ଖ’’ନ୍ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମଂ ଦୁକ୍ଖଂ? ଜାତି ଦୁକ୍ଖା, ଜରା ଦୁକ୍ଖା, ବ୍ୟାଧି ଦୁକ୍ଖୋ, ମରଣଂ ଦୁକ୍ଖଂ, ଅପ୍ପିୟେହି ସମ୍ପୟୋଗୋ ଦୁକ୍ଖୋ, ପିୟେହି ୱିପ୍ପୟୋଗୋ ଦୁକ୍ଖୋ, ୟମ୍ପିଚ୍ଛଂ ନ ଲଭତି ତମ୍ପି ଦୁକ୍ଖଂ, ସଂଖିତ୍ତେନ ପଞ୍ଚୁପାଦାନକ୍ଖନ୍ଧା ଦୁକ୍ଖା, ରୂପା ଦୁକ୍ଖା, ୱେଦନା ଦୁକ୍ଖା, ସଞ୍ଞା ଦୁକ୍ଖା, ସଙ୍ଖାରା ଦୁକ୍ଖା, ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଦୁକ୍ଖଂ। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମୋ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ? ୟାୟଂ ତଣ୍ହା ପୋନୋଭୱିକା [ପୋନୋବ୍ଭୱିକା (କ॰)] ନନ୍ଦୀରାଗସହଗତା ତତ୍ରତତ୍ରାଭିନନ୍ଦିନୀ। ସେୟ୍ୟଥିଦଂ, କାମତଣ୍ହା ଭୱତଣ୍ହା ୱିଭୱତଣ୍ହା। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମୋ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ? ୟୋ ତସ୍ସାୟେୱ ତଣ୍ହାୟ ଅସେସୱିରାଗନିରୋଧୋ ଚାଗୋ ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗୋ ମୁତ୍ତି ଅନାଲୟୋ। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମା ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା? ଅୟମେୱ ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ। ସେୟ୍ୟଥିଦଂ, ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପୋ ସମ୍ମାୱାଚା ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ସମ୍ମାଆଜୀୱୋ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ସମ୍ମାସତି ସମ୍ମାସମାଧି। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ମଗ୍ଗୋ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମୋ ମଗ୍ଗୋ? ନିରୟଗାମୀ ମଗ୍ଗୋ ତିରଚ୍ଛାନୟୋନିଗାମୀ ମଗ୍ଗୋ ପେତ୍ତିୱିସୟଗାମୀ ମଗ୍ଗୋ ଅସୁରୟୋନିୟୋ [ଅସୁରୟୋନିଗାମିୟୋ (ସୀ॰), ଅସୁରୟୋନିଗାମୀନିୟୋ (କ॰)] ମଗ୍ଗୋ ସଗ୍ଗଗାମିୟୋ ମଗ୍ଗୋ ମନୁସ୍ସଗାମୀ ମଗ୍ଗୋ ନିବ୍ବାନଗାମୀ ମଗ୍ଗୋ। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ନିରୋଧୋ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମୋ ନିରୋଧୋ? ପଟିସଙ୍ଖାନିରୋଧୋ ଅପ୍ପଟିସଙ୍ଖାନିରୋଧୋ ଅନୁନୟନିରୋଧୋ ପଟିଘନିରୋଧୋ ମାନନିରୋଧୋ ମକ୍ଖନିରୋଧୋ ପଳାସନିରୋଧୋ ଇସ୍ସାନିରୋଧୋ ମଚ୍ଛରିୟନିରୋଧୋ ସବ୍ବକିଲେସନିରୋଧୋ। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ରୂପ’’ନ୍ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମଂ ରୂପଂ? ଚାତୁମହାଭୂତିକଂ [ଚାତୁମ୍ମହାଭୂତିକଂ (ସୀ॰)] ରୂପଂ ଚତୁନ୍ନଂ ମହାଭୂତାନଂ ଉପାଦାୟ ରୂପସ୍ସ ପଞ୍ଞତ୍ତି। ତତ୍ଥ କତମାନି ଚତ୍ତାରି ମହାଭୂତାନି? ପଥୱୀଧାତୁ [ପଠୱୀଧାତୁ (ସୀ॰)] ଆପୋଧାତୁ ତେଜୋଧାତୁ ୱାୟୋଧାତୁ।
୪୭ . ଦ୍ୱୀହି ଆକାରେହି ଧାତୁୟୋ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି ସଙ୍ଖେପେନ ଚ ୱିତ୍ଥାରେନ ଚ। କଥଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ଧାତୁୟୋ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି? ୱୀସତିୟା ଆକାରେହି ପଥୱୀଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି, ଦ୍ୱାଦସହି ଆକାରେହି ଆପୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି, ଚତୂହି ଆକାରେହି ତେଜୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି, ଛହି ଆକାରେହି ୱାୟୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି।
କତମେହି ୱୀସତିୟା ଆକାରେହି ପଥୱୀଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି? ଅତ୍ଥି ଇମସ୍ମିଂ କାୟେ କେସା ଲୋମା ନଖା ଦନ୍ତା ତଚୋ, ମଂସଂ ନ୍ହାରୁ ଅଟ୍ଠି ଅଟ୍ଠିମିଞ୍ଜଂ [ଅଟ୍ଠିମିଞ୍ଜା (ସୀ॰)] ୱକ୍କଂ, ହଦୟଂ ୟକନଂ କିଲୋମକଂ ପିହକଂ ପପ୍ଫାସଂ, ଅନ୍ତଂ ଅନ୍ତଗୁଣଂ ଉଦରିୟଂ କରୀସଂ ମତ୍ଥକେ ମତ୍ଥଲୁଙ୍ଗନ୍ତି ଇମେହି ୱୀସତିୟା ଆକାରେହି ପଥୱୀଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି।
କତମେହି ଦ୍ୱାଦସହି ଆକାରେହି ଆପୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି? ଅତ୍ଥି ଇମସ୍ମିଂ କାୟେ ପିତ୍ତଂ ସେମ୍ହଂ ପୁବ୍ବୋ ଲୋହିତଂ ସେଦୋ ମେଦୋ ଅସ୍ସୁ ୱସା ଖେଳୋ ସିଙ୍ଘାଣିକା ଲସିକା ମୁତ୍ତନ୍ତି ଇମେହି ଦ୍ୱାଦସହି ଆକାରେହି ଆପୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି।
କତମେହି ଚତୂହି ଆକାରେହି ତେଜୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି? ୟେନ ଚ ସନ୍ତପ୍ପତି, ୟେନ ଚ ଜୀରୀୟତି [ଜୀରତି (ସୀ॰), ଜୀରୟତି (କ॰), ପସ୍ସ ମ॰ ନି॰ ୩.୩୫୧] , ୟେନ ଚ ପରିଡୟ୍ହତି, ୟେନ ଚ ଅସିତପୀତଖାୟିତସାୟିତଂ ସମ୍ମା ପରିଣାମଂ ଗଚ୍ଛତି, ଇମେହି ଚତୂହି ଆକାରେହି ତେଜୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି।
କତମେହି ଛହି ଆକାରେହି ୱାୟୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି? ଉଦ୍ଧଙ୍ଗମା ୱାତା, ଅଧୋଗମା ୱାତା, କୁଚ୍ଛିସୟା ୱାତା, କୋଟ୍ଠାସୟା [କୋଟ୍ଠସୟା (ସୀ॰)] ୱାତା, ଅଙ୍ଗମଙ୍ଗାନୁସାରିନୋ ୱାତା, ଅସ୍ସାସୋ ପସ୍ସାସୋ ଇତି, ଇମେହି ଛହି ଆକାରେହି ୱାୟୋଧାତୁଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ପରିଗ୍ଗଣ୍ହାତି।
ଏୱଂ ଇମେହି ଦ୍ୱାଚତ୍ତାଲୀସାୟ ଆକାରେହି ୱିତ୍ଥାରେନ ଧାତୁୟୋ ସଭାୱତୋ ଉପଲକ୍ଖୟନ୍ତୋ ତୁଲୟନ୍ତୋ ପରିୱୀମଂସନ୍ତୋ ପରିୟୋଗାହନ୍ତୋ ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖନ୍ତୋ ନ କିଞ୍ଚି ଗୟ୍ହୂପଗଂ ପସ୍ସତି କାୟଂ ୱା କାୟପଦେସଂ ୱା, ୟଥା ଚନ୍ଦନିକଂ ପୱିଚିନନ୍ତୋ ନ କିଞ୍ଚି ଗୟ୍ହୂପଗଂ ପସ୍ସେୟ୍ୟ, ୟଥା ସଙ୍କାରଟ୍ଠାନଂ ପୱିଚିନନ୍ତୋ ନ କିଞ୍ଚି ଗୟ୍ହୂପଗଂ ପସ୍ସେୟ୍ୟ, ୟଥା ୱଚ୍ଚକୁଟିଂ ପୱିଚିନନ୍ତୋ ନ କିଞ୍ଚି ଗୟ୍ହୂପଗଂ ପସ୍ସେୟ୍ୟ, ୟଥା ସିୱଥିକଂ [ସୀୱଥିକଂ (ସୀ॰)] ପୱିଚିନନ୍ତୋ ନ କିଞ୍ଚି ଗୟ୍ହୂପଗଂ ପସ୍ସେୟ୍ୟ। ଏୱମେୱ ଇମେହି ଦ୍ୱାଚତ୍ତାଲୀସାୟ ଆକାରେହି ଏୱଂ ୱିତ୍ଥାରେନ ଧାତୁୟୋ ସଭାୱତୋ ଉପଲକ୍ଖୟନ୍ତୋ ତୁଲୟନ୍ତୋ ପରିୱୀମଂସନ୍ତୋ ପରିୟୋଗାହନ୍ତୋ ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖନ୍ତୋ ନ କିଞ୍ଚି ଗୟ୍ହୂପଗଂ ପସ୍ସତି କାୟଂ ୱା କାୟପଦେସଂ ୱା। ତେନାହ ଭଗୱା ୟା ଚେୱ ଖୋ ପନ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକା ପଥୱୀଧାତୁ [ନେୱେସାହଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ମ॰ ନି॰ ୩.୩୪୯] , ୟା ଚ ବାହିରା ପଥୱୀଧାତୁ, ପଥୱୀଧାତୁରେୱେସା। ତଂ ‘‘ନେତଂ ମମ, ନେସୋହମସ୍ମି, ନ ମେସୋ ଅତ୍ତା’’ତି ଏୱମେତଂ ୟଥାଭୂତଂ ସମ୍ମପ୍ପଞ୍ଞାୟ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ, ଏୱମେତଂ ୟଥାଭୂତଂ ସମ୍ମପ୍ପଞ୍ଞାୟ ଦିସ୍ୱା ପଥୱୀଧାତୁୟା ନିବ୍ବିନ୍ଦତି, ପଥୱୀଧାତୁୟା ଚିତ୍ତଂ ୱିରାଜେତି। ୟା ଚେୱ ଖୋ ପନ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକା ଆପୋଧାତୁ, ୟା ଚ ବାହିରା ଆପୋଧାତୁ…ପେ॰… ୟା ଚେୱ ଖୋ ପନ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକା ତେଜୋଧାତୁ, ୟା ଚ ବାହିରା ତେଜୋଧାତୁ…ପେ॰… ୟା ଚେୱ ଖୋ ପନ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକା ୱାୟୋଧାତୁ, ୟା ଚ ବାହିରା ୱାୟୋଧାତୁ, ୱାୟୋଧାତୁରେୱେସା। ତଂ ‘‘ନେତଂ ମମ, ନେସୋହମସ୍ମି, ନ ମେସୋ ଅତ୍ତା’’ତି ଏୱମେତଂ ୟଥାଭୂତଂ ସମ୍ମପ୍ପଞ୍ଞାୟ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ, ଏୱମେତଂ ୟଥାଭୂତଂ ସମ୍ମପ୍ପଞ୍ଞାୟ ଦିସ୍ୱା ୱାୟୋଧାତୁୟା ନିବ୍ବିନ୍ଦତି, ୱାୟୋଧାତୁୟା ଚିତ୍ତଂ ୱିରାଜେତି। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
୪୮ . ‘‘ଅୱିଜ୍ଜା’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମା ଅୱିଜ୍ଜା? ଦୁକ୍ଖେ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟେ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ଦୁକ୍ଖନିରୋଧେ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନିୟା ପଟିପଦାୟ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ପୁବ୍ବନ୍ତେ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ଅପରନ୍ତେ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ପୁବ୍ବନ୍ତାପରନ୍ତେ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ଇଦପ୍ପଚ୍ଚୟତାପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପନ୍ନେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଅଞ୍ଞାଣଂ, ୟଂ ଏୱରୂପଂ ଅଞ୍ଞାଣଂ ଅଦସ୍ସନଂ ଅନଭିସମୟୋ ଅନନୁବୋଧୋ ଅସମ୍ବୋଧୋ ଅପ୍ପଟିୱେଧୋ ଅସଲ୍ଲକ୍ଖଣା ଅନୁପଲକ୍ଖଣା ଅପଚ୍ଚୁପଲକ୍ଖଣା ଅସମୱେକ୍ଖଣଂ [ଅସମୱେକ୍ଖନଂ (କ॰)] ଅପଚ୍ଚକ୍ଖକମ୍ମଂ ଦୁମ୍ମେଜ୍ଝଂ ବାଲ୍ୟଂ ଅସମ୍ପଜଞ୍ଞଂ ମୋହୋ ପମୋହୋ ସମ୍ମୋହୋ ଅୱିଜ୍ଜା ଅୱିଜ୍ଜୋଘୋ ଅୱିଜ୍ଜାୟୋଗୋ ଅୱିଜ୍ଜାନୁସୟୋ ଅୱିଜ୍ଜାପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ ଅୱିଜ୍ଜାଲଙ୍ଗୀ ମୋହୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ୱିଜ୍ଜା’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମା ୱିଜ୍ଜା? ଦୁକ୍ଖେ ଞାଣଂ, ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟେ ଞାଣଂ, ଦୁକ୍ଖନିରୋଧେ ଞାଣଂ, ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନିୟା ପଟିପଦାୟ ଞାଣଂ, ପୁବ୍ବନ୍ତେ ଞାଣଂ, ଅପରନ୍ତେ ଞାଣଂ, ପୁବ୍ବନ୍ତାପରନ୍ତେ ଞାଣଂ, ଇଦପ୍ପଚ୍ଚୟତାପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପନ୍ନେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଞାଣଂ, ୟା ଏୱରୂପା ପଞ୍ଞା ପଜାନନା ୱିଚୟୋ ପୱିଚୟୋ ଧମ୍ମୱିଚୟୋ ସଂଲକ୍ଖଣା ଉପଲକ୍ଖଣା ପଚ୍ଚୁପଲକ୍ଖଣା ପଣ୍ଡିଚ୍ଚଂ କୋସଲ୍ଲଂ ନେପୁଞ୍ଞଂ ୱେଭବ୍ୟା [ୱେଭୱ୍ୟା (ସୀ॰)] ଚିନ୍ତା ଉପପରିକ୍ଖା ଭୂରୀ ମେଧା ପରିଣାୟିକା ୱିପସ୍ସନା ସମ୍ପଜଞ୍ଞଂ ପତୋଦୋ ପଞ୍ଞା ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ପଞ୍ଞାବଲଂ ପଞ୍ଞାସତ୍ଥଂ ପଞ୍ଞାପାସାଦୋ ପଞ୍ଞାଆଲୋକୋ ପଞ୍ଞାଓଭାସୋ ପଞ୍ଞାପଜ୍ଜୋତୋ ପଞ୍ଞାରତନଂ ଅମୋହୋ ଧମ୍ମୱିଚୟୋ ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ଧମ୍ମୱିଚୟସମ୍ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗୋ ମଗ୍ଗଙ୍ଗଂ ମଗ୍ଗପରିୟାପନ୍ନଂ। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ସମାପତ୍ତୀ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମା ସମାପତ୍ତି? ସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି ଅସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି, ନେୱସଞ୍ଞାନାସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି। ୱିଭୂତସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି ନିରୋଧସମାପତ୍ତୀତି। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ଝାୟୀ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମୋ ଝାୟୀ? ଅତ୍ଥି ସେକ୍ଖୋ ଝାୟୀ, ଅତ୍ଥି ଅସେକ୍ଖୋ ଝାୟୀ, ନେୱସେକ୍ଖନାସେକ୍ଖୋ ଝାୟୀ, ଆଜାନିୟୋ ଝାୟୀ, ଅସ୍ସଖଲୁଙ୍କୋ ଝାୟୀ, ଦିଟ୍ଠୁତ୍ତରୋ ଝାୟୀ, ତଣ୍ହୁତ୍ତରୋ ଝାୟୀ, ପଞ୍ଞୁତ୍ତରୋ ଝାୟୀ। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ସମାଧୀ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମୋ ସମାଧି? ସରଣୋ ସମାଧି, ଅରଣୋ ସମାଧି, ସୱେରୋ ସମାଧି, ଅୱେରୋ ସମାଧି, ସବ୍ୟାପଜ୍ଜୋ [ସବ୍ୟାପଜ୍ଝୋ (ସୀ॰)] ସମାଧି, ଅବ୍ୟାପଜ୍ଜୋ ସମାଧି, ସପ୍ପୀତିକୋ ସମାଧି, ନିପ୍ପୀତିକୋ ସମାଧି, ସାମିସୋ ସମାଧି, ନିରାମିସୋ ସମାଧି, ସସଙ୍ଖାରୋ ସମାଧି, ଅସଙ୍ଖାରୋ ସମାଧି, ଏକଂସଭାୱିତୋ ସମାଧି, ଉଭୟଂସଭାୱିତୋ ସମାଧି, ଉଭୟତୋ ଭାୱିତଭାୱନୋ ସମାଧି, ସୱିତକ୍କସୱିଚାରୋ ସମାଧି, ଅୱିତକ୍କୱିଚାରମତ୍ତୋ ସମାଧି, ଅୱିତକ୍କଅୱିଚାରୋ ସମାଧି, ହାନଭାଗିୟୋ ସମାଧି, ଠିତିଭାଗିୟୋ ସମାଧି, ୱିସେସଭାଗିୟୋ ସମାଧି, ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟୋ ସମାଧି, ଲୋକିୟୋ ସମାଧି, ଲୋକୁତ୍ତରୋ ସମାଧି, ମିଚ୍ଛାସମାଧି, ସମ୍ମାସମାଧି। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘ପଟିପଦା’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମା ପଟିପଦା? ଆଗାଳ୍ହପଟିପଦା [ଆଗଳ୍ହା ପଟିପଦା (ସୀ॰) ଅଟ୍ଠକଥା ଓଲୋକେତବ୍ବା] , ନିଜ୍ଝାମପଟିପଦା, ମଜ୍ଝିମପଟିପଦା, ଅକ୍ଖମା ପଟିପଦା, ଖମା ପଟିପଦା, ସମା ପଟିପଦା, ଦମା ପଟିପଦା , ଦୁକ୍ଖା ପଟିପଦା ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞା, ଦୁକ୍ଖା ପଟିପଦା ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞା, ସୁଖା ପଟିପଦା ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞା, ସୁଖା ପଟିପଦା ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାତି। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
‘‘କାୟୋ’’ତି ଏକତ୍ତତା। ତତ୍ଥ କତମୋ କାୟୋ? ନାମକାୟୋ ରୂପକାୟୋ ଚ। ତତ୍ଥ କତମୋ ରୂପକାୟୋ? କେସା ଲୋମା ନଖା ଦନ୍ତା ତଚୋ ମଂସଂ ନ୍ହାରୁ [ନହାରୁ (ସୀ॰)] ଅଟ୍ଠି ଅଟ୍ଠିମିଞ୍ଜଂ ୱକ୍କଂ ହଦୟଂ ୟକନଂ କିଲୋମକଂ ପିହକଂ ପପ୍ଫାସଂ ଅନ୍ତଂ ଅନ୍ତଗୁଣଂ ଉଦରିୟଂ କରୀସଂ ପିତ୍ତଂ ସେମ୍ହଂ ପୁବ୍ବୋ ଲୋହିତଂ ସେଦୋ ମେଦୋ ଅସ୍ସୁ ୱସା ଖେଳୋ ସିଙ୍ଘାଣିକା ଲସିକା ମୁତ୍ତଂ ମତ୍ଥଲୁଙ୍ଗନ୍ତି – ଅୟଂ ରୂପକାୟୋ। ନାମକାୟୋ ନାମ ୱେଦନା ସଞ୍ଞା ଚେତନା ଚିତ୍ତଂ ଫସ୍ସୋ ମନସିକାରୋତି – ଅୟଂ ନାମକାୟୋତି। ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
ଏୱଂ ୟୋ ଧମ୍ମୋ ୟସ୍ସ ଧମ୍ମସ୍ସ ସମାନଭାୱୋ, ସୋ ଧମ୍ମୋ ତସ୍ସ ଧମ୍ମସ୍ସ ଏକତ୍ତତାୟ ଏକୀ ଭୱତି। ୟେନ ୟେନ ୱା ପନ ୱିଲକ୍ଖଣୋ, ତେନ ତେନ ୱେମତ୍ତଂ ଗଚ୍ଛତି। ଏୱଂ ସୁତ୍ତେ ୱା ୱେୟ୍ୟାକରଣେ ୱା ଗାଥାୟଂ ୱା ପୁଚ୍ଛିତେନ ୱୀମଂସୟିତବ୍ବଂ, କିଂ ଏକତ୍ତତାୟ ପୁଚ୍ଛତି, ଉଦାହୁ ୱେମତ୍ତତାୟାତି। ୟଦି ଏକତ୍ତତାୟ ପୁଚ୍ଛିତଂ, ଏକତ୍ତତାୟ ୱିସଜ୍ଜୟିତବ୍ବଂ। ୟଦି ୱେମତ୍ତତାୟ ପୁଚ୍ଛିତଂ, ୱେମତ୍ତତାୟ ୱିସଜ୍ଜୟିତବ୍ବଂ। ୟଦି ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନେନ ପୁଚ୍ଛିତଂ, ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନେନ ୱିସଜ୍ଜୟିତବ୍ବଂ। ୟଦି ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନେନ ପୁଚ୍ଛିତଂ, ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନେନ ୱିସଜ୍ଜୟିତବ୍ବଂ। ୟଥା ୟଥା ୱା ପନ ପୁଚ୍ଛିତଂ, ତଥା ତଥା ୱିସଜ୍ଜୟିତବ୍ବଂ। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ଏକତ୍ତତାୟ ଧମ୍ମା’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଅଧିଟ୍ଠାନୋ ହାରୋ।
୧୫. ପରିକ୍ଖାରହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୪୯ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପରିକ୍ଖାରୋ ହାରୋ? ‘‘ୟେ ଧମ୍ମା ୟଂ ଧମ୍ମଂ ଜନୟନ୍ତୀ’’ତି।
ୟୋ ଧମ୍ମୋ ୟଂ ଧମ୍ମଂ ଜନୟତି, ତସ୍ସ ସୋ ପରିକ୍ଖାରୋ। କିଂଲକ୍ଖଣୋ ପରିକ୍ଖାରୋ? ଜନକଲକ୍ଖଣୋ ପରିକ୍ଖାରୋ। ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଜନୟନ୍ତି ହେତୁ ଚ ପଚ୍ଚୟୋ ଚ। ତତ୍ଥ କିଂଲକ୍ଖଣୋ ହେତୁ, କିଂଲକ୍ଖଣୋ ପଚ୍ଚୟୋ? ଅସାଧାରଣଲକ୍ଖଣୋ ହେତୁ, ସାଧାରଣଲକ୍ଖଣୋ ପଚ୍ଚୟୋ। ୟଥା କିଂ ଭୱେ? ୟଥା ଅଙ୍କୁରସ୍ସ ନିବ୍ବତ୍ତିୟା ବୀଜଂ ଅସାଧାରଣଂ, ପଥୱୀ ଆପୋ ଚ ସାଧାରଣା। ଅଙ୍କୁରସ୍ସ ହି ପଥୱୀ ଆପୋ ଚ ପଚ୍ଚୟୋ ସଭାୱୋ ହେତୁ। ୟଥା ୱା ପନ ଘଟେ ଦୁଦ୍ଧଂ ପକ୍ଖିତ୍ତଂ ଦଧି ଭୱତି, ନ ଚତ୍ଥି ଏକକାଲସମୱଧାନଂ ଦୁଦ୍ଧସ୍ସ ଚ ଦଧିସ୍ସ ଚ। ଏୱମେୱଂ ନତ୍ଥି ଏକକାଲସମୱଧାନଂ ହେତୁସ୍ସ ଚ ପଚ୍ଚୟସ୍ସ ଚ।
ଅୟଞ୍ହି ସଂସାରୋ ସହେତୁ ସପ୍ପଚ୍ଚୟୋ ନିବ୍ବତ୍ତୋ। ୱୁତ୍ତଂ ହି ଅୱିଜ୍ଜାପଚ୍ଚୟା ସଙ୍ଖାରା, ସଙ୍ଖାରପଚ୍ଚୟା ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ଏୱଂ ସବ୍ବୋ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦୋ। ଇତି ଅୱିଜ୍ଜା ଅୱିଜ୍ଜାୟ ହେତୁ ଅୟୋନିସୋ ମନସିକାରୋ ପଚ୍ଚୟୋ। ପୁରିମିକା ଅୱିଜ୍ଜା ପଚ୍ଛିମିକାୟ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ହେତୁ। ତତ୍ଥ ପୁରିମିକା ଅୱିଜ୍ଜା ଅୱିଜ୍ଜାନୁସୟୋ ପଚ୍ଛିମିକା ଅୱିଜ୍ଜା ଅୱିଜ୍ଜାପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ, ପୁରିମିକୋ ଅୱିଜ୍ଜାନୁସୟୋ ପଚ୍ଛିମିକସ୍ସ ଅୱିଜ୍ଜାପରିୟୁଟ୍ଠାନସ୍ସ ହେତୁଭୂତୋ ପରିବ୍ରୂହନାୟ, ବୀଜଙ୍କୁରୋ ୱିୟ ସମନନ୍ତରହେତୁତାୟ। ୟଂ ପନ ୟତ୍ଥ ଫଲଂ ନିବ୍ବତ୍ତତି, ଇଦମସ୍ସ ପରମ୍ପରହେତୁତାୟ ହେତୁଭୂତଂ। ଦୁୱିଧୋ ହି ହେତୁ ସମନନ୍ତରହେତୁ ପରମ୍ପରହେତୁ ଚ, ଏୱଂ ଅୱିଜ୍ଜାୟପି ଦୁୱିଧୋ ହେତୁ ସମନନ୍ତରହେତୁ ପରମ୍ପରହେତୁ ଚ।
ୟଥା ୱା ପନ ଥାଲକଞ୍ଚ ୱଟ୍ଟି ଚ ତେଲଞ୍ଚ ପଦୀପସ୍ସ ପଚ୍ଚୟଭୂତଂ ନ ସଭାୱହେତୁ, ନ ହି ସକ୍କା ଥାଲକଞ୍ଚ ୱଟ୍ଟିଞ୍ଚ ତେଲଞ୍ଚ ଅନଗ୍ଗିକଂ ଦୀପେତୁଂ ପଦୀପସ୍ସ ପଚ୍ଚୟଭୂତଂ। ପଦୀପୋ ୱିୟ ସଭାୱୋ ହେତୁ ହୋତି। ଇତି ସଭାୱୋ ହେତୁ, ପରଭାୱୋ ପଚ୍ଚୟୋ। ଅଜ୍ଝତ୍ତିକୋ ହେତୁ, ବାହିରୋ ପଚ୍ଚୟୋ। ଜନକୋ ହେତୁ, ପରିଗ୍ଗାହକୋ ପଚ୍ଚୟୋ। ଅସାଧାରଣୋ ହେତୁ, ସାଧାରଣୋ ପଚ୍ଚୟୋ।
ଅୱୁପଚ୍ଛେଦତ୍ଥୋ ସନ୍ତତି ଅତ୍ଥୋ, ନିବ୍ବତ୍ତି ଅତ୍ଥୋ ଫଲତ୍ଥୋ, ପଟିସନ୍ଧି ଅତ୍ଥୋ ପୁନବ୍ଭୱତ୍ଥୋ, ପଲିବୋଧତ୍ଥୋ ପରିୟୁଟ୍ଠାନତ୍ଥୋ, ଅସମୁଗ୍ଘାତତ୍ଥୋ ଅନୁସୟତ୍ଥୋ, ଅସମ୍ପଟିୱେଧତ୍ଥୋ ଅୱିଜ୍ଜତ୍ଥୋ, ଅପରିଞ୍ଞାତତ୍ଥୋ ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ବୀଜତ୍ଥୋ। ୟତ୍ଥ ଅୱୁପଚ୍ଛେଦୋ ତତ୍ଥ ସନ୍ତତି, ୟତ୍ଥ ସନ୍ତତି ତତ୍ଥ ନିବ୍ବତ୍ତି , ୟତ୍ଥ ନିବ୍ବତ୍ତି ତତ୍ଥ ଫଲଂ, ୟତ୍ଥ ଫଲଂ ତତ୍ଥ ପଟିସନ୍ଧି, ୟତ୍ଥ ପଟିସନ୍ଧି ତତ୍ଥ ପୁନବ୍ଭୱୋ, ୟତ୍ଥ ପୁନବ୍ଭୱୋ ତତ୍ଥ ପଲିବୋଧୋ, ୟତ୍ଥ ପଲିବୋଧୋ ତତ୍ଥ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ, ୟତ୍ଥ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ ତତ୍ଥ ଅସମୁଗ୍ଘାତୋ। ୟତ୍ଥ ଅସମୁଗ୍ଘାତୋ ତତ୍ଥ ଅନୁସୟୋ, ୟତ୍ଥ ଅନୁସୟୋ ତତ୍ଥ ଅସମ୍ପଟିୱେଧୋ, ୟତ୍ଥ ଅସମ୍ପଟିୱେଧୋ ତତ୍ଥ ଅୱିଜ୍ଜା, ୟତ୍ଥ ଅୱିଜ୍ଜା ତତ୍ଥ ସାସୱଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅପରିଞ୍ଞାତଂ, ୟତ୍ଥ ସାସୱଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅପରିଞ୍ଞାତଂ ତତ୍ଥ ବୀଜତ୍ଥୋ।
ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ ୱିମୁତ୍ତିକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ୱିମୁତ୍ତିକ୍ଖନ୍ଧୋ ୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ। ତିତ୍ଥଞ୍ଞୁତା ପୀତଞ୍ଞୁତାୟ ପଚ୍ଚୟୋ, ପୀତଞ୍ଞୁତା ପତ୍ତଞ୍ଞୁତାୟ ପଚ୍ଚୟୋ, ପତ୍ତଞ୍ଞୁତା ଅତ୍ତଞ୍ଞୁତାୟ ପଚ୍ଚୟୋ।
ୟଥା ୱା ପନ ଚକ୍ଖୁଞ୍ଚ ପଟିଚ୍ଚ ରୂପେ ଚ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞାଣଂ। ତତ୍ଥ ଚକ୍ଖୁ ଆଧିପତେୟ୍ୟପଚ୍ଚୟତାୟ ପଚ୍ଚୟୋ, ରୂପା ଆରମ୍ମଣପଚ୍ଚୟତାୟ ପଚ୍ଚୟୋ। ଆଲୋକୋ ସନ୍ନିସ୍ସୟତାୟ ପଚ୍ଚୟୋ, ମନସିକାରୋ ସଭାୱୋ ହେତୁ । ସଙ୍ଖାରା ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ୱିଞ୍ଞାଣଂ ନାମରୂପସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ନାମରୂପଂ ସଳାୟତନସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ସଳାୟତନଂ ଫସ୍ସସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଫସ୍ସୋ ୱେଦନାୟ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ୱେଦନା ତଣ୍ହାୟ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ତଣ୍ହା ଉପାଦାନସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଉପାଦାନଂ ଭୱସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଭୱୋ ଜାତିୟା ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଜାତି ଜରାମରଣସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଜରାମରଣଂ ସୋକସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ସୋକୋ ପରିଦେୱସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ପରିଦେୱୋ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଦୁକ୍ଖଂ ଦୋମନସ୍ସସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଦୋମନସ୍ସଂ ଉପାୟାସସ୍ସ ପଚ୍ଚୟୋ, ସଭାୱୋ ହେତୁ। ଏୱଂ ୟୋ କୋଚି ଉପନିସ୍ସୟୋ ସବ୍ବୋ ସୋ ପରିକ୍ଖାରୋ। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ୟେ ଧମ୍ମା ୟଂ ଧମ୍ମଂ ଜନୟନ୍ତୀ’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପରିକ୍ଖାରୋ ହାରୋ।
୧୬. ସମାରୋପନହାରୱିଭଙ୍ଗୋ
୫୦ . ତତ୍ଥ କତମୋ ସମାରୋପନୋ ହାରୋ? ‘‘ୟେ ଧମ୍ମା ୟଂମୂଲା, ୟେ ଚେକତ୍ଥା ପକାସିତା ମୁନିନା’’ତି।
ଏକସ୍ମିଂ ପଦଟ୍ଠାନେ ୟତ୍ତକାନି ପଦଟ୍ଠାନାନି ଓତରନ୍ତି, ସବ୍ବାନି ତାନି ସମାରୋପୟିତବ୍ବାନି। ୟଥା ଆୱଟ୍ଟେ ହାରେ ବହୁକାନି ପଦଟ୍ଠାନାନି ଓତରନ୍ତୀତି। ତତ୍ଥ ସମାରୋପନା ଚତୁବ୍ବିଧା ପଦଟ୍ଠାନଂ, ୱେୱଚନଂ, ଭାୱନା, ପହାନମିତି।
ତତ୍ଥ କତମା ପଦଟ୍ଠାନେନ ସମାରୋପନା?
‘‘ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣଂ, କୁସଲସ୍ସ ଉପସମ୍ପଦା।
ସଚିତ୍ତପରିୟୋଦପନଂ, ଏତଂ ବୁଦ୍ଧାନ ସାସନ’’ନ୍ତି॥
ତସ୍ସ କିଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ? ତୀଣି ସୁଚରିତାନି – କାୟସୁଚରିତଂ ୱଚୀସୁଚରିତଂ ମନୋସୁଚରିତଂ – ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ; ତତ୍ଥ ୟଂ କାୟିକଞ୍ଚ ୱାଚସିକଞ୍ଚ ସୁଚରିତଂ, ଅୟଂ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ। ମନୋସୁଚରିତେ ୟା ଅନଭିଜ୍ଝା ଅବ୍ୟାପାଦୋ ଚ, ଅୟଂ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ। ୟା ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି, ଅୟଂ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ତତ୍ଥ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ ଚ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ ଚ ସମଥୋ, ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ ୱିପସ୍ସନା। ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ତତ୍ଥ ସମଥସ୍ସ ଫଲଂ ରାଗୱିରାଗା ଚେତୋୱିମୁତ୍ତି, ୱିପସ୍ସନା ଫଲଂ ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗା ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତି। ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ।
ୱନଂ ୱନଥସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। କିଞ୍ଚ ୱନଂ? କୋ ଚ ୱନଥୋ? ୱନଂ ନାମ ପଞ୍ଚ କାମଗୁଣା, ତଣ୍ହା ୱନଥୋ। ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ୱନଂ ନାମ ନିମିତ୍ତଗ୍ଗାହୋ ‘‘ଇତ୍ଥୀ’’ତି ୱା ‘‘ପୁରିସୋ’’ତି ୱା। ୱନଥୋ ନାମ ତେସଂ ତେସଂ ଅଙ୍ଗପଚ୍ଚଙ୍ଗାନଂ ଅନୁବ୍ୟଞ୍ଜନଗ୍ଗାହୋ ‘‘ଅହୋ ଚକ୍ଖୁ, ଅହୋ ସୋତଂ, ଅହୋ ଘାନଂ, ଅହୋ ଜିୱ୍ହା, ଅହୋ କାୟୋ, ଇତି। ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ୱନଂ ନାମ ଛ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକବାହିରାନି ଆୟତନାନି ଅପରିଞ୍ଞାତାନି। ୟଂ ତଦୁଭୟଂ ପଟିଚ୍ଚ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି ସଂୟୋଜନଂ, ଅୟଂ ୱନଥୋ। ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ୱନଂ ନାମ ଅନୁସୟୋ। ୱନଥୋ ନାମ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ। ଇଦଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଛେତ୍ୱା ୱନଞ୍ଚ ୱନଥଞ୍ଚା’’ତି। ଅୟଂ ପଦଟ୍ଠାନେନ ସମାରୋପନା।
୫୧ . ତତ୍ଥ କତମା ୱେୱଚନେନ ସମାରୋପନା? ରାଗୱିରାଗା ଚେତୋୱିମୁତ୍ତି ସେକ୍ଖଫଲଂ; ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗା ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତି ଅସେକ୍ଖଫଲଂ। ଇଦଂ ୱେୱଚନଂ। ରାଗୱିରାଗା ଚେତୋୱିମୁତ୍ତି ଅନାଗାମିଫଲଂ; ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗା ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତି ଅଗ୍ଗଫଲଂ ଅରହତ୍ତଂ। ଇଦଂ ୱେୱଚନଂ। ରାଗୱିରାଗା ଚେତୋୱିମୁତ୍ତି କାମଧାତୁସମତିକ୍କମନଂ; ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗା ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତି ତେଧାତୁସମତିକ୍କମନଂ। ଇଦଂ ୱେୱଚନଂ। ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ, ପଞ୍ଞାବଲଂ, ଅଧିପଞ୍ଞାସିକ୍ଖା, ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ, ଧମ୍ମୱିଚୟସମ୍ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗୋ, ଉପେକ୍ଖାସମ୍ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗୋ, ଞାଣଂ, ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି, ତୀରଣା, ସନ୍ତୀରଣା, ହିରୀ, ୱିପସ୍ସନା, ଧମ୍ମେ ଞାଣଂ, ସବ୍ବଂ, ଇଦଂ ୱେୱଚନଂ। ଅୟଂ ୱେୱଚନେନ ସମାରୋପନା।
ତତ୍ଥ କତମା ଭାୱନାୟ ସମାରୋପନା? ୟଥାହ ଭଗୱା ‘‘ତସ୍ମାତିହ ତ୍ୱଂ ଭିକ୍ଖୁ କାୟେ କାୟାନୁପସ୍ସୀ ୱିହରାହି, ଆତାପୀ ସମ୍ପଜାନୋ ସତିମା ୱିନେୟ୍ୟ ଲୋକେ ଅଭିଜ୍ଝାଦୋମନସ୍ସଂ’’। ଆତାପୀତି ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ସମ୍ପଜାନୋତି ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ସତିମାତି ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ୱିନେୟ୍ୟ ଲୋକେ ଅଭିଜ୍ଝାଦୋମନସ୍ସନ୍ତି ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ଏୱଂ କାୟେ କାୟାନୁପସ୍ସିନୋ ୱିହରତୋ ଚତ୍ତାରୋ ସତିପଟ୍ଠାନା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। କେନ କାରଣେନ? ଏକଲକ୍ଖଣତ୍ତା ଚତୁନ୍ନଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନଂ। ଚତୂସୁ ସତିପଟ୍ଠାନେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ଚତ୍ତାରୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଚତୂସୁ ସମ୍ମପ୍ପଧାନେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ଚତ୍ତାରୋ ଇଦ୍ଧିପାଦା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଚତୂସୁ ଇଦ୍ଧିପାଦେସୁ ଭାୱିୟମାନେସୁ ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଏୱଂ ସବ୍ବେ । କେନ କାରଣେନ? ସବ୍ବେ ହି ବୋଧଙ୍ଗମା ଧମ୍ମା ବୋଧିପକ୍ଖିୟା ନିୟ୍ୟାନିକଲକ୍ଖଣେନ ଏକଲକ୍ଖଣା, ତେ ଏକଲକ୍ଖଣତ୍ତା ଭାୱନାପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଅୟଂ ଭାୱନାୟ ସମାରୋପନା।
ତତ୍ଥ କତମା ପହାନେନ ସମାରୋପନା? କାୟେ କାୟାନୁପସ୍ସୀ ୱିହରନ୍ତୋ ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସଂ ପଜହତି, କବଳୀକାରୋ ଚସ୍ସ ଆହାରୋ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, କାମୁପାଦାନେନ ଚ ଅନୁପାଦାନୋ ଭୱତି, କାମୟୋଗେନ ଚ ୱିସଂୟୁତ୍ତୋ ଭୱତି, ଅଭିଜ୍ଝାକାୟଗନ୍ଥେନ ଚ ୱିପ୍ପୟୁଜ୍ଜତି, କାମାସୱେନ ଚ ଅନାସୱୋ ଭୱତି, କାମୋଘଞ୍ଚ ଉତ୍ତିଣ୍ଣୋ ଭୱତି, ରାଗସଲ୍ଲେନ ଚ ୱିସଲ୍ଲୋ ଭୱତି, ରୂପୂପିକା [ରୂପୁପିକା (କ॰) ଏୱମୁପରିପି] ଚସ୍ସ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, ରୂପଧାତୁୟଂ ଚସ୍ସ ରାଗୋ ପହୀନୋ ଭୱତି, ନ ଚ ଛନ୍ଦାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି।
ୱେଦନାସୁ ୱେଦନାନୁପସ୍ସୀ ୱିହରନ୍ତୋ ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସଂ ପଜହତି, ଫସ୍ସୋ ଚସ୍ସ ଆହାରୋ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, ଭୱୂପାଦାନେନ ଚ ଅନୁପାଦାନୋ ଭୱତି, ଭୱୟୋଗେନ ଚ ୱିସଂୟୁତ୍ତୋ ଭୱତି, ବ୍ୟାପାଦକାୟଗନ୍ଥେନ ଚ ୱିପ୍ପୟୁଜ୍ଜତି, ଭୱାସୱେନ ଚ ଅନାସୱୋ ଭୱତି, ଭୱୋଘଞ୍ଚ ଉତ୍ତିଣ୍ଣୋ ଭୱତି, ଦୋସସଲ୍ଲେନ ଚ ୱିସଲ୍ଲୋ ଭୱତି, ୱେଦନୂପିକା ଚସ୍ସ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, ୱେଦନାଧାତୁୟଂ ଚସ୍ସ ରାଗୋ ପହୀନୋ ଭୱତି, ନ ଚ ଦୋସାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି।
ଚିତ୍ତେ ଚିତ୍ତାନୁପସ୍ସୀ ୱିହରନ୍ତୋ ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସଂ ପଜହତି, ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଚସ୍ସ ଆହାରୋ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନେନ ଚ ଅନୁପାଦାନୋ ଭୱତି, ଦିଟ୍ଠିୟୋଗେନ ଚ ୱିସଂୟୁତ୍ତୋ ଭୱତି, ସୀଲବ୍ବତପରାମାସକାୟଗନ୍ଥେନ ଚ ୱିପ୍ପୟୁଜ୍ଜତି, ଦିଟ୍ଠାସୱେନ ଚ ଅନାସୱୋ ଭୱତି, ଦିଟ୍ଠୋଘଞ୍ଚ ଉତ୍ତିଣ୍ଣୋ ଭୱତି, ମାନସଲ୍ଲେନ ଚ ୱିସଲ୍ଲୋ ଭୱତି, ସଞ୍ଞୂପିକା ଚସ୍ସ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, ସଞ୍ଞାଧାତୁୟଂ ଚସ୍ସ ରାଗୋ ପହୀନୋ ଭୱତି, ନ ଚ ଭୟାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି।
ଧମ୍ମେସୁ ଧମ୍ମାନୁପସ୍ସୀ ୱିହରନ୍ତୋ ‘‘ଅନତ୍ତନି [ଅନତ୍ତନିୟେ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୪୯] ଅତ୍ତା’’ତି ୱିପଲ୍ଲାସଂ ପଜହତି, ମନୋସଞ୍ଚେତନା ଚସ୍ସ ଆହାରୋ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନେନ ଚ ଅନୁପାଦାନୋ ଭୱତି, ଅୱିଜ୍ଜାୟୋଗେନ ଚ ୱିସଂୟୁତ୍ତୋ ଭୱତି, ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସକାୟଗନ୍ଥେନ ଚ ୱିପ୍ପୟୁଜ୍ଜତି, ଅୱିଜ୍ଜାସୱେନ ଚ ଅନାସୱୋ ଭୱତି, ଅୱିଜ୍ଜୋଘଞ୍ଚ ଉତ୍ତିଣ୍ଣୋ ଭୱତି, ମୋହସଲ୍ଲେନ ଚ ୱିସଲ୍ଲୋ ଭୱତି , ସଙ୍ଖାରୂପିକା ଚସ୍ସ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛତି, ସଙ୍ଖାରଧାତୁୟଂ ଚସ୍ସ ରାଗୋ ପହୀନୋ ଭୱତି, ନ ଚ ମୋହାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି। ଅୟଂ ପହାନେନ ସମାରୋପନା।
‘‘ୟେ ଧମ୍ମା ୟଂ ମୂଲା, ୟେ ଚେକତ୍ଥା ପକାସିତା ମୁନିନା।
ତେ ସମାରୋପୟିତବ୍ବା, ଏସ ସମାରୋପନୋ ହାରୋ’’ତି॥
ନିୟୁତ୍ତୋ ସମାରୋପନୋ ହାରୋ।
ନିଟ୍ଠିତୋ ଚ ହାରୱିଭଙ୍ଗୋ।
୧. ଦେସନାହାରସମ୍ପାତୋ
‘‘ସୋଳସ ହାରା ପଠମଂ, ଦିସଲୋଚନତୋ ଦିସା ୱିଲୋକେତ୍ୱା।
ସଙ୍ଖିପିୟ ଅଙ୍କୁସେନ ହି, ନୟେହି ତୀହି ନିଦ୍ଦିସେ ସୁତ୍ତ’’ନ୍ତି॥
ୱୁତ୍ତା, ତସ୍ସା ନିଦ୍ଦେସୋ କୁହିଂ ଦଟ୍ଠବ୍ବୋ? ହାରସମ୍ପାତେ। ତତ୍ଥ କତମୋ ଦେସନାହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ଅରକ୍ଖିତେନ ଚିତ୍ତେନ [କାୟେନ (ଉଦା॰ ୩୨)] , ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିହତେନ ଚ।
ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂତେନ, ୱସଂ ମାରସ୍ସ ଗଚ୍ଛତୀ’’ତି॥
ଅରକ୍ଖିତେନ ଚିତ୍ତେନା ତି କିଂ ଦେସୟତି, ପମାଦଂ ତଂ ମଚ୍ଚୁନୋ ପଦଂ। ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିହତେନ ଚା ତି ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିହତଂ ନାମ ୱୁଚ୍ଚତି ୟଦା ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ପସ୍ସତି, ସୋ ୱିପଲ୍ଲାସୋ। ସୋ ପନ ୱିପଲ୍ଲାସୋ କିଂଲକ୍ଖଣୋ? ୱିପରୀତଗ୍ଗାହଲକ୍ଖଣୋ ୱିପଲ୍ଲାସୋ। ସୋ କିଂ ୱିପଲ୍ଲାସୟତି? ତୟୋ ଧମ୍ମେ ସଞ୍ଞଂ ଚିତ୍ତଂ ଦିଟ୍ଠିମିତି। ସୋ କୁହିଂ ୱିପଲ୍ଲାସୟତି? ଚତୂସୁ ଅତ୍ତଭାୱୱତ୍ଥୂସୁ, ରୂପଂ ଅତ୍ତତୋ ସମନୁପସ୍ସତି, ରୂପୱନ୍ତଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ, ଅତ୍ତନି ୱା ରୂପଂ, ରୂପସ୍ମିଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ। ଏୱଂ ୱେଦନଂ…ପେ॰… ସଞ୍ଞଂ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରେ…ପେ॰… ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅତ୍ତତୋ ସମନୁପସ୍ସତି, ୱିଞ୍ଞାଣୱନ୍ତଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ, ଅତ୍ତନି ୱା ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ମିଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ।
ତତ୍ଥ ରୂପଂ ପଠମଂ ୱିପଲ୍ଲାସୱତ୍ଥୁ ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି। ୱେଦନା ଦୁତିୟଂ ୱିପଲ୍ଲାସୱତ୍ଥୁ ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି। ସଞ୍ଞା ସଙ୍ଖାରା ଚ ତତିୟଂ ୱିପଲ୍ଲାସୱତ୍ଥୁ ‘‘ଅନତ୍ତନି ଅତ୍ତା’’ତି। ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଚତୁତ୍ଥଂ ୱିପଲ୍ଲାସୱତ୍ଥୁ ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି। ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଚିତ୍ତସ୍ସ ସଂକିଲେସା – ତଣ୍ହା ଚ ଅୱିଜ୍ଜା ଚ। ତଣ୍ହାନିୱୁତଂ ଚିତ୍ତଂ ଦ୍ୱୀହି ୱିପଲ୍ଲାସେହି ୱିପଲ୍ଲାସୀୟତି ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି। ଦିଟ୍ଠିନିୱୁତଂ ଚିତ୍ତଂ ଦ୍ୱୀହି ୱିପଲ୍ଲାସେହି ୱିପଲ୍ଲାସୀୟତି ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ‘‘ଅନତ୍ତନି ଅତ୍ତା’’ତି।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଦିଟ୍ଠିୱିପଲ୍ଲାସୋ, ସୋ ଅତୀତଂ ରୂପଂ ଅତ୍ତତୋ ସମନୁପସ୍ସତି, ଅତୀତଂ ୱେଦନଂ…ପେ॰… ଅତୀତଂ ସଞ୍ଞଂ, ଅତୀତେ ସଙ୍ଖାରେ…ପେ॰… ଅତୀତଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅତ୍ତତୋ ସମନୁପସ୍ସତି। ତତ୍ଥ ୟୋ ତଣ୍ହାୱିପଲ୍ଲାସୋ, ସୋ ଅନାଗତଂ ରୂପଂ ଅଭିନନ୍ଦତି, ଅନାଗତଂ ୱେଦନଂ…ପେ॰… ଅନାଗତଂ ସଞ୍ଞଂ, ଅନାଗତେ ସଙ୍ଖାରେ, ଅନାଗତଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅଭିନନ୍ଦତି। ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଚିତ୍ତସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା – ତଣ୍ହା ଚ ଅୱିଜ୍ଜା ଚ। ତାହି ୱିସୁଜ୍ଝନ୍ତଂ ଚିତ୍ତଂ ୱିସୁଜ୍ଝତି। ତେସଂ ଅୱିଜ୍ଜାନୀୱରଣାନଂ ତଣ୍ହାସଂୟୋଜନାନଂ ପୁବ୍ବା କୋଟି ନ ପଞ୍ଞାୟତି ସନ୍ଧାୱନ୍ତାନଂ ସଂସରନ୍ତାନଂ ସକିଂ ନିରୟଂ ସକିଂ ତିରଚ୍ଛାନୟୋନିଂ ସକିଂ ପେତ୍ତିୱିସୟଂ ସକିଂ ଅସୁରକାୟଂ ସକିଂ ଦେୱେ ସକିଂ ମନୁସ୍ସେ।
ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂତେନା ତି। ଥିନଂ [ଥୀନଂ (ସୀ॰)] ନାମ ୟା ଚିତ୍ତସ୍ସ ଅକଲ୍ଲତା ଅକମ୍ମନିୟତା; ମିଦ୍ଧଂ ନାମ ୟଂ କାୟସ୍ସ ଲୀନତ୍ତଂ। ୱସଂ ମାରସ୍ସ ଗଚ୍ଛତୀ ତି କିଲେସମାରସ୍ସ ଚ ସତ୍ତମାରସ୍ସ ଚ ୱସଂ ଗଚ୍ଛତି, ସୋ ହି ନିୱୁତୋ ସଂସାରାଭିମୁଖୋ ହୋତି। ଇମାନି ଭଗୱତା ଦ୍ୱେ ସଚ୍ଚାନି ଦେସିତାନି ଦୁକ୍ଖଂ ସମୁଦୟୋ ଚ। ତେସଂ ଭଗୱା ପରିଞ୍ଞାୟ ଚ ପହାନାୟ ଚ ଧମ୍ମଂ ଦେସେତି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ପରିଞ୍ଞାୟ ସମୁଦୟସ୍ସ ପହାନାୟ। ୟେନ ଚ ପରିଜାନାତି ୟେନ ଚ ପଜହତି, ଅୟଂ ମଗ୍ଗୋ। ୟଂ ତଣ୍ହାୟ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ଚ ପହାନଂ, ଅୟଂ ନିରୋଧୋ। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ତେନାହ ଭଗୱା ‘‘ଅରକ୍ଖିତେନ ଚିତ୍ତେନା’’ତି। ତେନାହାୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ ‘‘ଅସ୍ସାଦାଦୀନୱତା’’ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଦେସନା ହାରସମ୍ପାତୋ।
୨. ୱିଚୟହାରସମ୍ପାତୋ
୫୩ . ତତ୍ଥ କତମୋ ୱିଚୟୋ ହାରସମ୍ପାତୋ? ତତ୍ଥ ତଣ୍ହା ଦୁୱିଧା କୁସଲାପି ଅକୁସଲାପି। ଅକୁସଲା ସଂସାରଗାମିନୀ, କୁସଲା ଅପଚୟଗାମିନୀ ପହାନତଣ୍ହା। ମାନୋପି ଦୁୱିଧୋ କୁସଲୋପି ଅକୁସଲୋପି। ୟଂ ମାନଂ ନିସ୍ସାୟ ମାନଂ ପଜହତି, ଅୟଂ ମାନୋ କୁସଲୋ। ୟୋ ପନ ମାନୋ ଦୁକ୍ଖଂ ନିବ୍ବତ୍ତୟତି, ଅୟଂ ମାନୋ ଅକୁସଲୋ। ତତ୍ଥ ୟଂ ନେକ୍ଖମ୍ମସିତଂ ଦୋମନସ୍ସଂ କୁଦାସ୍ସୁନାମାହଂ ତଂ ଆୟତନଂ ସଚ୍ଛିକତ୍ୱା ଉପସମ୍ପଜ୍ଜ ୱିହରିସ୍ସଂ ୟଂ ଅରିୟା ସନ୍ତଂ ଆୟତନଂ ସଚ୍ଛିକତ୍ୱା ଉପସମ୍ପଜ୍ଜ ୱିହରନ୍ତୀତି ତସ୍ସ ଉପ୍ପଜ୍ଜତି ପିହା, ପିହାପଚ୍ଚୟା ଦୋମନସ୍ସଂ, ଅୟଂ ତଣ୍ହା କୁସଲା ରାଗୱିରାଗା ଚେତୋୱିମୁତ୍ତି, ତଦାରମ୍ମଣା କୁସଲା ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗା ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତି।
ତସ୍ସା କୋ ପୱିଚୟୋ? ଅଟ୍ଠ ମଗ୍ଗଙ୍ଗାନି ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପୋ ସମ୍ମାୱାଚା ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ସମ୍ମାଆଜୀୱୋ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ସମ୍ମାସତି ସମ୍ମାସମାଧି। ସୋ କତ୍ଥ ଦଟ୍ଠବ୍ବୋ? ଚତୁତ୍ଥେ ଝାନେ ପାରମିତାୟ। ଚତୁତ୍ଥେ ହି ଝାନେ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗସମନ୍ନାଗତଂ ଚିତ୍ତଂ ଭାୱୟତି ପରିସୁଦ୍ଧଂ ପରିୟୋଦାତଂ ଅନଙ୍ଗଣଂ ୱିଗତୂପକ୍କିଲେସଂ ମୁଦୁ କମ୍ମନିୟଂ ଠିତଂ ଆନେଞ୍ଜପ୍ପତ୍ତଂ। ସୋ ତତ୍ଥ ଅଟ୍ଠୱିଧଂ ଅଧିଗଚ୍ଛତି ଛ ଅଭିଞ୍ଞା ଦ୍ୱେ ଚ ୱିସେସେ, ତଂ ଚିତ୍ତଂ ୟତୋ ପରିସୁଦ୍ଧଂ, ତତୋ ପରିୟୋଦାତଂ, ୟତୋ ପରିୟୋଦାତଂ , ତତୋ ଅନଙ୍ଗଣଂ, ୟତୋ ଅନଙ୍ଗଣଂ, ତତୋ ୱିଗତୂପକ୍କିଲେସଂ, ୟତୋ ୱିଗତୂପକ୍କିଲେସଂ, ତତୋ ମୁଦୁ, ୟତୋ ମୁଦୁ, ତତୋ କମ୍ମନିୟଂ, ୟତୋ କମ୍ମନିୟଂ, ତତୋ ଠିତଂ, ୟତୋ ଠିତଂ, ତତୋ ଆନେଞ୍ଜପ୍ପତ୍ତଂ। ତତ୍ଥ ଅଙ୍ଗଣା ଚ ଉପକ୍କିଲେସା ଚ ତଦୁଭୟଂ ତଣ୍ହାପକ୍ଖୋ। ୟା ଚ ଇଞ୍ଜନା ୟା ଚ ଚିତ୍ତସ୍ସ ଅଟ୍ଠିତି, ଅୟଂ ଦିଟ୍ଠିପକ୍ଖୋ।
ଚତ୍ତାରି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଦୁକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଦୋମନସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସୁଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସୋମନସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟଞ୍ଚ ଚତୁତ୍ଥଜ୍ଝାନେ ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି, ତସ୍ସ ଉପେକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଅୱସିଟ୍ଠଂ ଭୱତି। ସୋ ଉପରିମଂ ସମାପତ୍ତିଂ ସନ୍ତତୋ ମନସିକରୋତି, ତସ୍ସ ଉପରିମଂ ସମାପତ୍ତିଂ ସନ୍ତତୋ ମନସିକରୋତୋ ଚତୁତ୍ଥଜ୍ଝାନେ ଓଳାରିକା ସଞ୍ଞା ସଣ୍ଠହତି ଉକ୍କଣ୍ଠା ଚ ପଟିଘସଞ୍ଞା, ସୋ ସବ୍ବସୋ ରୂପସଞ୍ଞାନଂ ସମତିକ୍କମା ପଟିଘସଞ୍ଞାନଂ ଅତ୍ଥଙ୍ଗମା ନାନତ୍ତସଞ୍ଞାନଂ ଅମନସିକାରା ‘‘ଅନନ୍ତଂ ଆକାସ’’ନ୍ତି ଆକାସାନଞ୍ଚାୟତନସମାପତ୍ତିଂ ସଚ୍ଛିକତ୍ୱା ଉପସମ୍ପଜ୍ଜ ୱିହରତି। ଅଭିଞ୍ଞାଭିନୀହାରୋ ରୂପସଞ୍ଞା ୱୋକାରୋ ନାନତ୍ତସଞ୍ଞା ସମତିକ୍କମତି ପଟିଘସଞ୍ଞା ଚସ୍ସ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛତି, ଏୱଂ ସମାଧି ତସ୍ସ ସମାହିତସ୍ସ ଓଭାସୋ ଅନ୍ତରଧାୟତି ଦସ୍ସନଞ୍ଚ ରୂପାନଂ, ସୋ ସମାଧି ଛଳଙ୍ଗସମନ୍ନାଗତୋ ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖିତବ୍ବୋ । ଅନଭିଜ୍ଝାସହଗତଂ ମେ ମାନସଂ ସବ୍ବଲୋକେ, ଅବ୍ୟାପନ୍ନଂ ମେ ଚିତ୍ତଂ ସବ୍ବସତ୍ତେସୁ, ଆରଦ୍ଧଂ ମେ ୱୀରିୟଂ ପଗ୍ଗହିତଂ, ପସ୍ସଦ୍ଧୋ ମେ କାୟୋ ଅସାରଦ୍ଧୋ, ସମାହିତଂ ମେ ଚିତ୍ତଂ ଅୱିକ୍ଖିତ୍ତଂ, ଉପଟ୍ଠିତା ମେ ସତି ଅସମ୍ମୁଟ୍ଠା [ଅପ୍ପମ୍ମୁଟ୍ଠା (ସୀ॰)] , ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ ଅନଭିଜ୍ଝାସହଗତଂ ମାନସଂ ସବ୍ବଲୋକେ ୟଞ୍ଚ ଅବ୍ୟାପନ୍ନଂ ଚିତ୍ତଂ ସବ୍ବସତ୍ତେସୁ ୟଞ୍ଚ ଆରଦ୍ଧଂ ୱୀରିୟଂ ପଗ୍ଗହିତଂ ୟଞ୍ଚ ସମାହିତଂ ଚିତ୍ତଂ ଅୱିକ୍ଖିତ୍ତଂ, ଅୟଂ ସମଥୋ। ୟୋ ପସ୍ସଦ୍ଧୋ କାୟୋ ଅସାରଦ୍ଧୋ, ଅୟଂ ସମାଧିପରିକ୍ଖାରୋ। ୟା ଉପଟ୍ଠିତା ସତି ଅସମ୍ମୁଟ୍ଠା ଅୟଂ ୱିପସ୍ସନା।
୫୪ . ସୋ ସମାଧି ପଞ୍ଚୱିଧେନ ୱେଦିତବ୍ବୋ। ଅୟଂ ସମାଧି ‘‘ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନସୁଖୋ’’ତି ଇତିସ୍ସ ପଚ୍ଚତ୍ତମେୱ ଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠିତଂ ଭୱତି, ଅୟଂ ସମାଧି ‘‘ଆୟତିଂ ସୁଖୱିପାକୋ’’ତି ଇତିସ୍ସ ପଚ୍ଚତ୍ତମେୱ ଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠିତଂ ଭୱତି, ଅୟଂ ସମାଧି ‘‘ଅରିୟୋ ନିରାମିସୋ’’ତି ଇତିସ୍ସ ପଚ୍ଚତ୍ତମେୱ ଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠିତଂ ଭୱତି, ଅୟଂ ସମାଧି ‘‘ଅକାପୁରିସସେୱିତୋ’’ତି ଇତିସ୍ସ ପଚ୍ଚତ୍ତମେୱ ଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠିତଂ ଭୱତି, ଅୟଂ ସମାଧି ‘‘ସନ୍ତୋ ଚେୱ ପଣୀତୋ ଚ ପଟିପ୍ପସ୍ସଦ୍ଧିଲଦ୍ଧୋ ଚ ଏକୋଦିଭାୱାଧିଗତୋ ଚ ନ ସସଙ୍ଖାରନିଗ୍ଗୟ୍ହୱାରିତଗତୋ [ସସଙ୍ଖାରନିଗ୍ଗୟ୍ହୱାରିତୱତୋ (ସୀ॰), ସସଙ୍ଖାରନିଗ୍ଗୟ୍ହୱାରିୱାୱଟୋ (କ॰)] ଚା’’ତି ଇତିସ୍ସ ପଚ୍ଚତ୍ତମେୱ ଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠିତଂ ଭୱତି। ତଂ ଖୋ ପନିମଂ ସମାଧିଂ ‘‘ସତୋ ସମାପଜ୍ଜାମି ସତୋ ୱୁଟ୍ଠହାମୀ’’ତି ଇତିସ୍ସ ପଚ୍ଚତ୍ତମେୱ ଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠିତଂ ଭୱତି। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ସମାଧି ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନସୁଖୋ ୟୋ ଚ ସମାଧି ଆୟତିଂ ସୁଖୱିପାକୋ ଅୟଂ ସମଥୋ। ୟୋ ଚ ସମାଧି ଅରିୟୋ ନିରାମିସୋ, ୟୋ ଚ ସମାଧି ଅକାପୁରିସସେୱିତୋ, ୟୋ ଚ ସମାଧି ସନ୍ତୋ ଚେୱ ପଣୀତୋ ପଟିପ୍ପସ୍ସଦ୍ଧିଲଦ୍ଧୋ ଚ ଏକୋଦିଭାୱାଧିଗତୋ ଚ ନ ସସଙ୍ଖାରନିଗ୍ଗୟ୍ହୱାରିତଗତୋ ଚ ୟଞ୍ଚାହଂ ତଂ ଖୋ ପନିମଂ ସମାଧିଂ ସତୋ ସମାପଜ୍ଜାମି ସତୋ ୱୁଟ୍ଠହାମୀତି, ଅୟଂ ୱିପସ୍ସନା।
ସୋ ସମାଧି ପଞ୍ଚୱିଧେନ ୱେଦିତବ୍ବୋ ପୀତିଫରଣତା ସୁଖଫରଣତା ଚେତୋଫରଣତା ଆଲୋକଫରଣତା ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖଣାନିମିତ୍ତଂ। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ପୀତିଫରଣୋ ୟୋ ଚ ସୁଖଫରଣୋ ୟୋ ଚ ଚେତୋଫରଣୋ, ଅୟଂ ସମଥୋ। ୟୋ ଚ ଆଲୋକଫରଣୋ ୟଞ୍ଚ ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖଣାନିମିତ୍ତଂ। ଅୟଂ ୱିପସ୍ସନା।
୫୫ . ଦସ କସିଣାୟତନାନି ପଥୱୀକସିଣଂ ଆପୋକସିଣଂ ତେଜୋକସିଣଂ ୱାୟୋକସିଣଂ ନୀଲକସିଣଂ ପୀତକସିଣଂ ଲୋହିତକସିଣଂ ଓଦାତକସିଣଂ ଆକାସକସିଣଂ ୱିଞ୍ଞାଣକସିଣଂ। ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ ପଥୱୀକସିଣଂ ୟଞ୍ଚ ଆପୋକସିଣଂ ଏୱଂ ସବ୍ବଂ, ୟଞ୍ଚ ଓଦାତକସିଣଂ। ଇମାନି ଅଟ୍ଠ କସିଣାନି ସମଥୋ। ୟଞ୍ଚ ଆକାସକସିଣଂ ୟଞ୍ଚ ୱିଞ୍ଞାଣକସିଣଂ, ଅୟଂ ୱିପସ୍ସନା। ଏୱଂ ସବ୍ବୋ ଅରିୟୋ ମଗ୍ଗୋ ୟେନ ୟେନ ଆକାରେନ ୱୁତ୍ତୋ, ତେନ ତେନ ସମଥୱିପସ୍ସନେନ ୟୋଜୟିତବ୍ବୋ। ତେ ତୀହି ଧମ୍ମେହି ସଙ୍ଗହିତା ଅନିଚ୍ଚତାୟ ଦୁକ୍ଖତାୟ ଅନତ୍ତତାୟ। ସୋ ସମଥୱିପସ୍ସନଂ ଭାୱୟମାନୋ ତୀଣି ୱିମୋକ୍ଖମୁଖାନି ଭାୱୟତି। ତୀଣି ୱିମୋକ୍ଖମୁଖାନି ଭାୱୟନ୍ତୋ ତୟୋ ଖନ୍ଧେ ଭାୱୟତି। ତୟୋ ଖନ୍ଧେ ଭାୱୟନ୍ତୋ ଅରିୟଂ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକଂ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱୟତି।
ରାଗଚରିତୋ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଅନିମିତ୍ତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ନିୟ୍ୟାତି [ନୀୟାତି (ସୀ॰)] ଅଧିଚିତ୍ତସିକ୍ଖାୟ ସିକ୍ଖନ୍ତୋ ଲୋଭଂ ଅକୁସଲମୂଲଂ ପଜହନ୍ତୋ ସୁଖୱେଦନୀୟଂ ଫସ୍ସଂ ଅନୁପଗଚ୍ଛନ୍ତୋ ସୁଖଂ ୱେଦନଂ ପରିଜାନନ୍ତୋ ରାଗମଲଂ ପୱାହେନ୍ତୋ ରାଗରଜଂ ନିଦ୍ଧୁନନ୍ତୋ ରାଗୱିସଂ ୱମେନ୍ତୋ ରାଗଗ୍ଗିଂ ନିବ୍ବାପେନ୍ତୋ ରାଗସଲ୍ଲଂ ଉପ୍ପାଟେନ୍ତୋ ରାଗଜଟଂ ୱିଜଟେନ୍ତୋ। ଦୋସଚରିତୋ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ନିୟ୍ୟାତି ଅଧିସୀଲସିକ୍ଖାୟ ସିକ୍ଖନ୍ତୋ ଦୋସଂ ଅକୁସଲମୂଲଂ ପଜହନ୍ତୋ ଦୁକ୍ଖୱେଦନୀୟଂ ଫସ୍ସଂ ଅନୁପଗଚ୍ଛନ୍ତୋ ଦୁକ୍ଖୱେଦନଂ ପରିଜାନନ୍ତୋ ଦୋସମଲଂ ପୱାହେନ୍ତୋ ଦୋସରଜଂ ନିଦ୍ଧୁନନ୍ତୋ ଦୋସୱିସଂ ୱମେନ୍ତୋ ଦୋସଗ୍ଗିଂ ନିବ୍ବାପେନ୍ତୋ ଦୋସସଲ୍ଲଂ ଉପ୍ପାଟେନ୍ତୋ ଦୋସଜଟଂ ୱିଜଟେନ୍ତୋ। ମୋହଚରିତୋ ପୁଗ୍ଗଲୋ ସୁଞ୍ଞତୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ନିୟ୍ୟାତି ଅଧିପଞ୍ଞାସିକ୍ଖାୟ ସିକ୍ଖନ୍ତୋ ମୋହଂ ଅକୁସଲମୂଲଂ ପଜହନ୍ତୋ ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖୱେଦନୀୟଂ ଫସ୍ସଂ ଅନୁପଗଚ୍ଛନ୍ତୋ ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖଂ ୱେଦନଂ ପରିଜାନନ୍ତୋ ମୋହମଲଂ ପୱାହେନ୍ତୋ ମୋହରଜଂ ନିଦ୍ଧୁନନ୍ତୋ ମୋହୱିସଂ ୱମେନ୍ତୋ ମୋହଗ୍ଗିଂ ନିବ୍ବାପେନ୍ତୋ ମୋହସଲ୍ଲଂ ଉପ୍ପାଟେନ୍ତୋ ମୋହଜଟଂ ୱିଜଟେନ୍ତୋ।
ତତ୍ଥ ସୁଞ୍ଞତୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ, ଅନିମିତ୍ତୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ, ଅପ୍ପଣିହିତୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ। ସୋ ତୀଣି ୱିମୋକ୍ଖମୁଖାନି ଭାୱୟନ୍ତୋ ତୟୋ ଖନ୍ଧେ ଭାୱୟତି, ତୟୋ ଖନ୍ଧେ ଭାୱୟନ୍ତୋ ଅରିୟଂ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକଂ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱୟତି। ତତ୍ଥ ୟା ଚ ସମ୍ମାୱାଚା ୟୋ ଚ ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ୟୋ ଚ ସମ୍ମାଆଜୀୱୋ, ଅୟଂ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ, ୟୋ ଚ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ୟା ଚ ସମ୍ମାସତି ୟୋ ଚ ସମ୍ମାସମାଧି, ଅୟଂ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ, ୟା ଚ ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ୟୋ ଚ ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପୋ, ଅୟଂ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ।
ତତ୍ଥ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ ଚ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ ଚ ସମଥୋ, ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ ୱିପସ୍ସନା। ୟୋ ସମଥୱିପସ୍ସନଂ ଭାୱେତି, ତସ୍ସ ଦ୍ୱେ ଭୱଙ୍ଗାନି ଭାୱନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି କାୟୋ ଚିତ୍ତଞ୍ଚ, ଭୱନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା ଦ୍ୱେ ପଦାନି ସୀଲଂ ସମାଧି ଚ। ସୋ ହୋତି ଭିକ୍ଖୁ ଭାୱିତକାୟୋ ଭାୱିତସୀଲୋ ଭାୱିତଚିତ୍ତୋ ଭାୱିତପଞ୍ଞୋ। କାୟେ ଭାୱିୟମାନେ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଭାୱନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ଚ, ସୀଲେ ଭାୱିୟମାନେ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଭାୱନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମ୍ମାୱାଚା ସମ୍ମାଆଜୀୱୋ ଚ, ଚିତ୍ତେ ଭାୱିୟମାନେ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଭାୱନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମ୍ମାସତି ସମ୍ମାସମାଧି ଚ, ପଞ୍ଞାୟ ଭାୱିୟମାନାୟ ଦ୍ୱେ ଧମ୍ମା ଭାୱନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପୋ ଚ।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ୟୋ ଚ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ସିୟା କାୟିକୋ ସିୟା ଚେତସିକୋ, ତତ୍ଥ ୟୋ କାୟସଙ୍ଗହୋ, ସୋ କାୟେ ଭାୱିତେ ଭାୱନଂ ଗଚ୍ଛତି, ୟୋ ଚିତ୍ତସଙ୍ଗହୋ, ସୋ ଚିତ୍ତେ ଭାୱିତେ ଭାୱନଂ ଗଚ୍ଛତି। ସୋ ସମଥୱିପସ୍ସନଂ ଭାୱୟନ୍ତୋ ପଞ୍ଚୱିଧଂ ଅଧିଗମଂ ଗଚ୍ଛତି [ଅଧିଗଚ୍ଛତି (ସୀ॰)] ଖିପ୍ପାଧିଗମୋ ଚ ହୋତି, ୱିମୁତ୍ତାଧିଗମୋ ଚ ହୋତି, ମହାଧିଗମୋ ଚ ହୋତି, ୱିପୁଲାଧିଗମୋ ଚ ହୋତି, ଅନୱସେସାଧିଗମୋ ଚ ହୋତି। ତତ୍ଥ ସମଥେନ ଖିପ୍ପାଧିଗମୋ ଚ ମହାଧିଗମୋ ଚ ୱିପୁଲାଧିଗମୋ ଚ ହୋତି, ୱିପସ୍ସନାୟ ୱିମୁତ୍ତାଧିଗମୋ ଚ ଅନୱସେସାଧିଗମୋ ଚ ହୋତି।
୫୬ . ତତ୍ଥ ୟୋ ଦେସୟତି, ସୋ ଦସବଲସମନ୍ନାଗତୋ ସତ୍ଥା ଓୱାଦେନ ସାୱକେ ନ ୱିସଂୱାଦୟତି। ସୋ ତିୱିଧଂ ଇଦଂ କରୋଥ ଇମିନା ଉପାୟେନ କରୋଥ ଇଦଂ ୱୋ କୁରୁମାନାନଂ ହିତାୟ ସୁଖାୟ ଭୱିସ୍ସତି, ସୋ ତଥା ଓୱଦିତୋ ତଥାନୁସିଟ୍ଠୋ ତଥାକରୋନ୍ତୋ ତଥାପଟିପଜ୍ଜନ୍ତୋ ତଂ ଭୂମିଂ ନ ପାପୁଣିସ୍ସତୀତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ସୋ ତଥା ଓୱଦିତୋ ତଥାନୁସିଟ୍ଠୋ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧଂ ଅପରିପୂରୟନ୍ତୋ ତଂ ଭୂମିଂ ଅନୁପାପୁଣିସ୍ସତୀତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ସୋ ତଥା ଓୱଦିତୋ ତଥାନୁସିଟ୍ଠୋ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧଂ ପରିପୂରୟନ୍ତୋ ତଂ ଭୂମିଂ ଅନୁପାପୁଣିସ୍ସତୀତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି।
ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧସ୍ସ ତେ ସତୋ ଇମେ ଧମ୍ମା ଅନଭିସମ୍ବୁଦ୍ଧାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ସବ୍ବାସୱପରିକ୍ଖୀଣସ୍ସ ତେ ସତୋ ଇମେ ଆସୱା ଅପରିକ୍ଖୀଣାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ୟସ୍ସ ତେ ଅତ୍ଥାୟ ଧମ୍ମୋ ଦେସିତୋ, ସୋ ନ ନିୟ୍ୟାତି ତକ୍କରସ୍ସ ସମ୍ମା ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟାୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ସାୱକୋ ଖୋ ପନ ତେ ଧମ୍ମାନୁଧମ୍ମପ୍ପଟିପନ୍ନୋ ସାମୀଚିପ୍ପଟିପନ୍ନୋ ଅନୁଧମ୍ମଚାରୀ ସୋ ପୁବ୍ବେନ ଅପରଂ ଉଳାରଂ ୱିସେସାଧିଗମଂ ନ ସଚ୍ଛିକରିସ୍ସତୀତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି।
ୟେ ଖୋ ପନ ଧମ୍ମା ଅନ୍ତରାୟିକା, ତେ ପଟିସେୱତୋ ନାଲଂ ଅନ୍ତରାୟାୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ୟେ ଖୋ ପନ ଧମ୍ମା ଅନିୟ୍ୟାନିକା, ତେ ନିୟ୍ୟନ୍ତି ତକ୍କରସ୍ସ ସମ୍ମା ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟାୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ୟେ ଖୋ ପନ ଧମ୍ମା ନିୟ୍ୟାନିକା, ତେ ନିୟ୍ୟନ୍ତି ତକ୍କରସ୍ସ ସମ୍ମା ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟାୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି। ସାୱକୋ ଖୋ ପନ ତେ ସଉପାଦିସେସୋ ଅନୁପାଦିସେସଂ ନିବ୍ବାନଧାତୁଂ ଅନୁପାପୁଣିସ୍ସତୀତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି।
ଦିଟ୍ଠିସମ୍ପନ୍ନୋ ମାତରଂ ଜୀୱିତା ୱୋରୋପେୟ୍ୟ ହତ୍ଥେହି ୱା ପାଦେହି ୱା ସୁହତଂ କରେୟ୍ୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁଥୁଜ୍ଜନୋ ମାତରଂ ଜୀୱିତା ୱୋରୋପେୟ୍ୟ ହତ୍ଥେହି ୱା ପାଦେହି ୱା ସୁହତଂ କରେୟ୍ୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି। ଏୱଂ ପିତରଂ, ଅରହନ୍ତଂ, ଭିକ୍ଖୁଂ। ଦିଟ୍ଠିସମ୍ପନ୍ନୋ ପୁଗ୍ଗଲୋ ସଙ୍ଘଂ ଭିନ୍ଦେୟ୍ୟ ସଙ୍ଘେ ୱା ସଙ୍ଘରାଜିଂ ଜନେୟ୍ୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁଥୁଜ୍ଜନୋ ସଙ୍ଘଂ ଭିନ୍ଦେୟ୍ୟ ସଙ୍ଘେ ୱା ସଙ୍ଘରାଜିଂ ଜନେୟ୍ୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି, ଦିଟ୍ଠିସମ୍ପନ୍ନୋ ତଥାଗତସ୍ସ ଦୁଟ୍ଠଚିତ୍ତୋ ଲୋହିତଂ ଉପ୍ପାଦେୟ୍ୟ, ପରିନିବ୍ବୁତସ୍ସ ୱା ତଥାଗତସ୍ସ ଦୁଟ୍ଠଚିତ୍ତୋ ଥୂପଂ ଭିନ୍ଦେୟ୍ୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ପୁଥୁଜ୍ଜନୋ ତଥାଗତସ୍ସ ଦୁଟ୍ଠଚିତ୍ତୋ ଲୋହିତଂ ଉପ୍ପାଦେୟ୍ୟ, ପରିନିବ୍ବୁତସ୍ସ ୱା ତଥାଗତସ୍ସ ଦୁଟ୍ଠଚିତ୍ତୋ ଥୂପଂ ଭିନ୍ଦେୟ୍ୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି। ଦିଟ୍ଠିସମ୍ପନ୍ନୋ ଅଞ୍ଞଂ ସତ୍ଥାରଂ ଅପଦିସେୟ୍ୟ ଅପି ଜୀୱିତହେତୂତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁଥୁଜ୍ଜନୋ ଅଞ୍ଞଂ ସତ୍ଥାରଂ ଅପଦିସେୟ୍ୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି। ଦିଟ୍ଠିସମ୍ପନ୍ନୋ ଇତୋ ବହିଦ୍ଧା ଅଞ୍ଞଂ ଦକ୍ଖିଣେୟ୍ୟଂ ପରିୟେସେୟ୍ୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁଥୁଜ୍ଜନୋ ଇତୋ ବହିଦ୍ଧା ଅଞ୍ଞଂ ଦକ୍ଖିଣେୟ୍ୟଂ ପରିୟେସେୟ୍ୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି, ଦିଟ୍ଠିସମ୍ପନ୍ନୋ କୁତୂହଲମଙ୍ଗଲେନ ସୁଦ୍ଧିଂ ପଚ୍ଚେୟ୍ୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି। ପୁଥୁଜ୍ଜନୋ କୁତୂହଲମଙ୍ଗଲେନ ସୁଦ୍ଧିଂ ପଚ୍ଚେୟ୍ୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି।
୫୭ . ଇତ୍ଥୀ ରାଜା ଚକ୍କୱତ୍ତୀ ସିୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁରିସୋ ରାଜା ଚକ୍କୱତ୍ତୀ ସିୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି; ଇତ୍ଥୀ ସକ୍କୋ ଦେୱାନମିନ୍ଦୋ ସିୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁରିସୋ ସକ୍କୋ ଦେୱାନମିନ୍ଦୋ ସିୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି; ଇତ୍ଥୀ ମାରୋ ପାପିମା ସିୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁରିସୋ ମାରୋ ପାପିମା ସିୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି; ଇତ୍ଥୀ ମହାବ୍ରହ୍ମା ସିୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁରିସୋ ମହାବ୍ରହ୍ମା ସିୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି; ଇତ୍ଥୀ ତଥାଗତୋ ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ସିୟାତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ପୁରିସୋ ତଥାଗତୋ ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ସିୟାତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି।
ଦ୍ୱେ ତଥାଗତା ଅରହନ୍ତୋ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧା ଅପୁବ୍ବଂ ଅଚରିମଂ ଏକିସ୍ସା ଲୋକଧାତୁୟା ଉପ୍ପଜ୍ଜେୟ୍ୟୁଂ ୱା ଧମ୍ମଂ ୱା ଦେସେୟ୍ୟୁନ୍ତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ଏକୋୱ ତଥାଗତୋ ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ଏକିସ୍ସା ଲୋକଧାତୁୟା ଉପ୍ପଜ୍ଜିସ୍ସତି ୱା ଧମ୍ମଂ ୱା ଦେସେସ୍ସତୀତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି।
ତିଣ୍ଣଂ ଦୁଚ୍ଚରିତାନଂ ଇଟ୍ଠୋ କନ୍ତୋ ପିୟୋ ମନାପୋ ୱିପାକୋ ଭୱିସ୍ସତୀତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ତିଣ୍ଣଂ ଦୁଚ୍ଚରିତାନଂ ଅନିଟ୍ଠୋ ଅକନ୍ତୋ ଅପ୍ପିୟୋ ଅମନାପୋ ୱିପାକୋ ଭୱିସ୍ସତୀତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି । ତିଣ୍ଣଂ ସୁଚରିତାନଂ ଅନିଟ୍ଠୋ ଅକନ୍ତୋ ଅପ୍ପିୟୋ ଅମନାପୋ ୱିପାକୋ ଭୱିସ୍ସତୀତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ତିଣ୍ଣଂ ସୁଚରିତାନଂ ଇଟ୍ଠୋ କନ୍ତୋ ପିୟୋ ମନାପୋ ୱିପାକୋ ଭୱିସ୍ସତୀତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି।
ଅଞ୍ଞତରୋ ସମଣୋ ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣୋ ୱା କୁହକୋ ଲପକୋ ନେମିତ୍ତକୋ କୁହନଲପନନେମିତ୍ତକତ୍ତଂ ପୁବ୍ବଙ୍ଗମଂ କତ୍ୱା ପଞ୍ଚ ନୀୱରଣେ ଅପ୍ପହାୟ ଚେତସୋ ଉପକ୍କିଲେସେ ପଞ୍ଞାୟ ଦୁବ୍ବଲୀକରଣେ ଚତୂସୁ ସତିପଟ୍ଠାନେସୁ ଅନୁପଟ୍ଠିତସ୍ସତି [ଅନୁପଟ୍ଠିତସତି (ସୀ॰)] ୱିହରନ୍ତୋ ସତ୍ତ ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗେ ଅଭାୱୟିତ୍ୱା ଅନୁତ୍ତରଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୋଧିଂ ଅଭିସମ୍ବୁଜ୍ଝିସ୍ସତୀତି ନେତଂ ଠାନଂ ୱିଜ୍ଜତି, ଅଞ୍ଞତରୋ ସମଣୋ ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣୋ ୱା ସବ୍ବଦୋସାପଗତୋ ପଞ୍ଚ ନୀୱରଣେ ପହାୟ ଚେତସୋ ଉପକ୍କିଲେସେ ପଞ୍ଞାୟ ଦୁବ୍ବଲୀକରଣେ ଚତୂସୁ ସତିପଟ୍ଠାନେସୁ ଉପଟ୍ଠିତସ୍ସତି ୱିହରନ୍ତୋ ସତ୍ତ ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗେ ଭାୱୟିତ୍ୱା ଅନୁତ୍ତରଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୋଧିଂ ଅଭିସମ୍ବୁଜ୍ଝିସ୍ସତୀତି ଠାନମେତଂ ୱିଜ୍ଜତି। ୟଂ ଏତ୍ଥ ଞାଣଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଠାନାଟ୍ଠାନଞାଣଂ ପଠମଂ ତଥାଗତବଲଂ।
ଇତି ଠାନାଟ୍ଠାନଗତା ସବ୍ବେ ଖୟଧମ୍ମା ୱୟଧମ୍ମା ୱିରାଗଧମ୍ମା ନିରୋଧଧମ୍ମା କେଚି ସଗ୍ଗୂପଗା କେଚି ଅପାୟୂପଗା କେଚି ନିବ୍ବାନୂପଗା, ଏୱଂ ଭଗୱା ଆହ –
ସବ୍ବେ ସତ୍ତା [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୩୩] ମରିସ୍ସନ୍ତି, ମରଣନ୍ତଂ ହି ଜୀୱିତଂ।
ୟଥାକମ୍ମଂ ଗମିସ୍ସନ୍ତି, ପୁଞ୍ଞପାପଫଲୂପଗା।
ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା, ପୁଞ୍ଞକମ୍ମା ଚ ସୁଗ୍ଗତିଂ।
ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱାତି [ପରିନିବ୍ବନ୍ତି ଅନାସୱାତି (ସୀ॰ କ॰)] ॥
ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ତି ଅରିୟା ଚ ଅନରିୟା ଚ ସକ୍କାୟପରିୟାପନ୍ନା ଚ ସକ୍କାୟୱୀତିୱତ୍ତା ଚ। ମରିସ୍ସନ୍ତୀ ତି ଦ୍ୱୀହି ମରଣେହି ଦନ୍ଧମରଣେନ ଚ ଅଦନ୍ଧମରଣେନ ଚ, ସକ୍କାୟପରିୟାପନ୍ନାନଂ ଅଦନ୍ଧମରଣଂ ସକ୍କାୟୱୀତିୱତ୍ତାନଂ ଦନ୍ଧମରଣଂ। ମରଣନ୍ତଂ ହି ଜୀୱିତ ନ୍ତି ଖୟା ଆୟୁସ୍ସ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନଂ ଉପରୋଧା ଜୀୱିତପରିୟନ୍ତୋ ମରଣପରିୟନ୍ତୋ। ୟଥାକମ୍ମଂ ଗମିସ୍ସନ୍ତୀ ତି କମ୍ମସ୍ସକତା। ପୁଞ୍ଞପାପଫଲୂପଗା ତି କମ୍ମାନଂ ଫଲଦସ୍ସାୱିତା ଚ ଅୱିପ୍ପୱାସୋ ଚ।
ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା ତି ଅପୁଞ୍ଞସଙ୍ଖାରା। ପୁଞ୍ଞକମ୍ମା ଚ ସୁଗ୍ଗତି ନ୍ତି ପୁଞ୍ଞସଙ୍ଖାରା ସୁଗତିଂ ଗମିସ୍ସନ୍ତି। ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱା ତି ସବ୍ବସଙ୍ଖାରାନଂ ସମତିକ୍କମନଂ। ତେନାହ ଭଗୱା – ‘‘ସବ୍ବେ…ପେ॰… ନାସୱା’’ତି।
‘‘ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ମରିସ୍ସନ୍ତି, ମରଣନ୍ତଂ ହି ଜୀୱିତଂ। ୟଥାକମ୍ମଂ ଗମିସ୍ସନ୍ତି, ପୁଞ୍ଞପାପଫଲୂପଗା। ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା’’ତି ଆଗାଳ୍ହା ଚ ନିଜ୍ଝାମା ଚ ପଟିପଦା। ‘‘ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱା’’ତି ମଜ୍ଝିମା ପଟିପଦା। ‘‘ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ମରିସ୍ସନ୍ତି, ମରଣନ୍ତଂ ହି ଜୀୱିତଂ, ୟଥାକମ୍ମଂ ଗମିସ୍ସନ୍ତି, ପୁଞ୍ଞପାପଫଲୂପଗା, ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା’’ତି ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ। ଏୱଂ ସଂସାରଂ ନିବ୍ବତ୍ତୟତି। ‘‘ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ମରିସ୍ସନ୍ତି…ପେ॰… ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା’’ତି ଇମେ ତୟୋ ୱଟ୍ଟା ଦୁକ୍ଖୱଟ୍ଟୋ କମ୍ମୱଟ୍ଟୋ କିଲେସୱଟ୍ଟୋ। ‘‘ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱା’’ତି ତିଣ୍ଣଂ ୱଟ୍ଟାନଂ ୱିୱଟ୍ଟନା। ‘‘ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ମରିସ୍ସନ୍ତି…ପେ॰… ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା’’ତି ଆଦୀନୱୋ, ‘‘ପୁଞ୍ଞକମ୍ମା ଚ ସୁଗ୍ଗତି’’ନ୍ତି ଅସ୍ସାଦୋ, ‘‘ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱା’’ତି ନିସ୍ସରଣଂ। ‘‘ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ମରିସ୍ସନ୍ତି…ପେ॰… ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା’’ତି ହେତୁ ଚ ଫଲଞ୍ଚ, ପଞ୍ଚକ୍ଖନ୍ଧା ଫଲଂ, ତଣ୍ହା ହେତୁ, ‘‘ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱା’’ତି ମଗ୍ଗୋ ଚ ଫଲଞ୍ଚ। ‘‘ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ମରିସ୍ସନ୍ତି, ମରଣନ୍ତଂ ହି ଜୀୱିତଂ। ୟଥାକମ୍ମଂ ଗମିସ୍ସନ୍ତି, ପୁଞ୍ଞପାପଫଲୂପଗା, ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା’’ତି ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ, ସୋ ସଂକିଲେସୋ ତିୱିଧୋ ତଣ୍ହାସଂକିଲେସୋ ଦିଟ୍ଠିସଂକିଲେସୋ ଦୁଚ୍ଚରିତସଂକିଲେସୋତି।
୫୯ . ତତ୍ଥ ତଣ୍ହାସଂକିଲେସୋ ତୀହି ତଣ୍ହାହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ – କାମତଣ୍ହାୟ ଭୱତଣ୍ହାୟ ୱିଭୱତଣ୍ହାୟ। ୟେନ ୟେନ ୱା ପନ ୱତ୍ଥୁନା ଅଜ୍ଝୋସିତୋ, ତେନ ତେନେୱ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ, ତସ୍ସା ୱିତ୍ଥାରୋ ଛତ୍ତିଂସାୟ ତଣ୍ହାୟ ଜାଲିନିୟା ୱିଚରିତାନି। ତତ୍ଥ ଦିଟ୍ଠିସଂକିଲେସୋ ଉଚ୍ଛେଦସସ୍ସତେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ, ୟେନ ୟେନ ୱା ପନ ୱତ୍ଥୁନା ଦିଟ୍ଠିୱସେନ ଅଭିନିୱିସତି, ‘‘ଇଦମେୱ ସଚ୍ଚଂ ମୋଘମଞ୍ଞ’’ନ୍ତି ତେନ ତେନେୱ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ, ତସ୍ସା ୱିତ୍ଥାରୋ ଦ୍ୱାସଟ୍ଠି ଦିଟ୍ଠିଗତାନି। ତତ୍ଥ ଦୁଚ୍ଚରିତସଂକିଲେସୋ ଚେତନା ଚେତସିକକମ୍ମେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ, ତୀହି ଦୁଚ୍ଚରିତେହି କାୟଦୁଚ୍ଚରିତେନ ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତେନ ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତେନ, ତସ୍ସା ୱିତ୍ଥାରୋ ଦସ ଅକୁସଲକମ୍ମପଥା। ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱାତି ଇଦଂ ୱୋଦାନଂ।
ତୟିଦଂ ୱୋଦାନଂ ତିୱିଧଂ; ତଣ୍ହାସଂକିଲେସୋ ସମଥେନ ୱିସୁଜ୍ଝତି, ସୋ ସମଥୋ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ, ଦିଟ୍ଠିସଂକିଲେସୋ ୱିପସ୍ସନାୟ ୱିସୁଜ୍ଝତି, ସା ୱିପସ୍ସନା ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ, ଦୁଚ୍ଚରିତସଂକିଲେସୋ ସୁଚରିତେନ ୱିସୁଜ୍ଝତି, ତଂ ସୁଚରିତଂ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ।
‘‘ସବ୍ବେ ସତ୍ତା ମରିସ୍ସନ୍ତି, ମରଣନ୍ତଂ ହି ଜୀୱିତଂ, ୟଥାକମ୍ମଂ ଗମିସ୍ସନ୍ତି, ପୁଞ୍ଞପାପଫଲୂପଗା, ନିରୟଂ ପାପକମ୍ମନ୍ତା’’ତି ଅପୁଞ୍ଞପ୍ପଟିପଦା, ‘‘ପୁଞ୍ଞକମ୍ମା ଚ ସୁଗ୍ଗତି’’ନ୍ତି ପୁଞ୍ଞପ୍ପଟିପଦା, ‘‘ଅପରେ ଚ ମଗ୍ଗଂ ଭାୱେତ୍ୱା, ପରିନିବ୍ବନ୍ତିନାସୱା’’ତି ପୁଞ୍ଞପାପସମତିକ୍କମପ୍ପଟିପଦା, ତତ୍ଥ ୟା ଚ ପୁଞ୍ଞପ୍ପଟିପଦା ୟା ଚ ଅପୁଞ୍ଞପ୍ପଟିପଦା, ଅୟଂ ଏକା ପଟିପଦା ସବ୍ବତ୍ଥଗାମିନୀ ଏକା ଅପାୟେସୁ, ଏକା ଦେୱେସୁ, ୟା ଚ ପୁଞ୍ଞପାପସମତିକ୍କମା ପଟିପଦା ଅୟଂ ତତ୍ଥ ତତ୍ଥ ଗାମିନୀ ପଟିପଦା।
ତୟୋ ରାସୀ – ମିଚ୍ଛତ୍ତନିୟତୋ ରାସି, ସମ୍ମତ୍ତନିୟତୋ ରାସି, ଅନିୟତୋ ରାସି, ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ମିଚ୍ଛତ୍ତନିୟତୋ ରାସି ୟୋ ଚ ସମ୍ମତ୍ତନିୟତୋ ରାସି ଏକା ପଟିପଦା ତତ୍ଥ ତତ୍ଥ ଗାମିନୀ, ତତ୍ଥ ୟୋ ଅନିୟତୋ ରାସି, ଅୟଂ ସବ୍ବତ୍ଥଗାମିନୀ ପଟିପଦା। କେନ କାରଣେନ? ପଚ୍ଚୟଂ ଲଭନ୍ତୋ ନିରୟେ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ପଚ୍ଚୟଂ ଲଭନ୍ତୋ ତିରଚ୍ଛାନୟୋନୀସୁ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ପଚ୍ଚୟଂ ଲଭନ୍ତୋ ପେତ୍ତିୱିସୟେସୁ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ପଚ୍ଚୟଂ ଲଭନ୍ତୋ ଅସୁରେସୁ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ପଚ୍ଚୟଂ ଲଭନ୍ତୋ ଦେୱେସୁ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ପଚ୍ଚୟଂ ଲଭନ୍ତୋ ମନୁସ୍ସେସୁ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ପଚ୍ଚୟଂ ଲଭନ୍ତୋ ପରିନିବ୍ବାୟେୟ୍ୟ, ତସ୍ମାୟଂ ସବ୍ବତ୍ଥଗାମିନୀ ପଟିପଦା, ୟଂ ଏତ୍ଥ ଞାଣଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ସବ୍ବତ୍ଥଗାମିନୀ ପଟିପଦା ଞାଣଂ ଦୁତିୟଂ ତଥାଗତବଲଂ।
ଇତି ସବ୍ବତ୍ଥଗାମିନୀ ପଟିପଦା ଅନେକଧାତୁଲୋକୋ, ତତ୍ଥ ତତ୍ଥ ଗାମିନୀ ପଟିପଦା ନାନାଧାତୁଲୋକୋ। ତତ୍ଥ କତମୋ ଅନେକଧାତୁଲୋକୋ? ଚକ୍ଖୁଧାତୁ ରୂପଧାତୁ ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ସୋତଧାତୁ ସଦ୍ଦଧାତୁ ସୋତୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ଘାନଧାତୁ ଗନ୍ଧଧାତୁ ଘାନୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ଜିୱ୍ହାଧାତୁ ରସଧାତୁ ଜିୱ୍ହାୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, କାୟଧାତୁ ଫୋଟ୍ଠବ୍ବଧାତୁ କାୟୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ମନୋଧାତୁ ଧମ୍ମଧାତୁ ମନୋୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, ପଥୱୀଧାତୁ, ଆପୋଧାତୁ, ତେଜୋଧାତୁ, ୱାୟୋଧାତୁ, ଆକାସଧାତୁ, ୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ, କାମଧାତୁ, ବ୍ୟାପାଦଧାତୁ, ୱିହିଂସାଧାତୁ, ନେକ୍ଖମ୍ମଧାତୁ, ଅବ୍ୟାପାଦଧାତୁ, ଅୱିହିଂସାଧାତୁ, ଦୁକ୍ଖଧାତୁ, ଦୋମନସ୍ସଧାତୁ , ଅୱିଜ୍ଜାଧାତୁ, ସୁଖଧାତୁ, ସୋମନସ୍ସଧାତୁ, ଉପେକ୍ଖାଧାତୁ, ରୂପଧାତୁ, ଅରୂପଧାତୁ, ନିରୋଧଧାତୁ, ସଙ୍ଖାରଧାତୁ, ନିବ୍ବାନଧାତୁ, ଅୟଂ ଅନେକଧାତୁଲୋକୋ।
ତତ୍ଥ କତମୋ ନାନାଧାତୁଲୋକୋ? ଅଞ୍ଞା ଚକ୍ଖୁଧାତୁ, ଅଞ୍ଞା ରୂପଧାତୁ, ଅଞ୍ଞା ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞାଣଧାତୁ। ଏୱଂ ସବ୍ବା। ଅଞ୍ଞା ନିବ୍ବାନଧାତୁ। ୟଂ ଏତ୍ଥ ଞାଣଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଅନେକଧାତୁ ନାନାଧାତୁ ଞାଣଂ ତତିୟଂ ତଥାଗତବଲଂ।
୬୦ . ଇତି ଅନେକଧାତୁ ନାନାଧାତୁକସ୍ସ ଲୋକସ୍ସ ୟଂ ୟଦେୱ ଧାତୁଂ ସତ୍ତା ଅଧିମୁଚ୍ଚନ୍ତି, ତଂ ତଦେୱ ଅଧିଟ୍ଠହନ୍ତି ଅଭିନିୱିସନ୍ତି, କେଚି ରୂପାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ସଦ୍ଦାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ଗନ୍ଧାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ରସାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ଫୋଟ୍ଠବ୍ବାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ଧମ୍ମାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ଇତ୍ଥାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ପୁରିସାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ଚାଗାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ହୀନାଧିମୁତ୍ତା , କେଚି ପଣୀତାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ଦେୱାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ମନୁସ୍ସାଧିମୁତ୍ତା, କେଚି ନିବ୍ବାନାଧିମୁତ୍ତା। ୟଂ ଏତ୍ଥ ଞାଣଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ, ଅୟଂ ୱେନେୟ୍ୟୋ, ଅୟଂ ନ ୱେନେୟ୍ୟୋ, ଅୟଂ ସଗ୍ଗଗାମୀ, ଅୟଂ ଦୁଗ୍ଗତିଗାମୀତି, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ସତ୍ତାନଂ ନାନାଧିମୁତ୍ତିକତା ଞାଣଂ ଚତୁତ୍ଥଂ ତଥାଗତବଲଂ।
ଇତି ତେ ୟଥାଧିମୁତ୍ତା ଚ ଭୱନ୍ତି, ତଂ ତଂ କମ୍ମସମାଦାନଂ ସମାଦିୟନ୍ତି। ତେ ଛବ୍ବିଧଂ କମ୍ମଂ ସମାଦିୟନ୍ତି – କେଚି ଲୋଭୱସେନ, କେଚି ଦୋସୱସେନ, କେଚି ମୋହୱସେନ, କେଚି ସଦ୍ଧାୱସେନ, କେଚି ୱୀରିୟୱସେନ, କେଚି ପଞ୍ଞାୱସେନ। ତଂ ୱିଭଜ୍ଜମାନଂ ଦୁୱିଧଂ – ସଂସାରଗାମି ଚ ନିବ୍ବାନଗାମି ଚ।
ତତ୍ଥ ୟଂ ଲୋଭୱସେନ ଦୋସୱସେନ ମୋହୱସେନ ଚ କମ୍ମଂ କରୋତି, ଇଦଂ କମ୍ମଂ କଣ୍ହଂ କଣ୍ହୱିପାକଂ। ତତ୍ଥ ୟଂ ସଦ୍ଧାୱସେନ କମ୍ମଂ କରୋତି, ଇଦଂ କମ୍ମଂ ସୁକ୍କଂ ସୁକ୍କୱିପାକଂ। ତତ୍ଥ ୟଂ ଲୋଭୱସେନ ଦୋସୱସେନ ମୋହୱସେନ ସଦ୍ଧାୱସେନ ଚ କମ୍ମଂ କରୋତି, ଇଦଂ କମ୍ମଂ କଣ୍ହସୁକ୍କଂ କଣ୍ହସୁକ୍କୱିପାକଂ। ତତ୍ଥ ୟଂ ୱୀରିୟୱସେନ ପଞ୍ଞାୱସେନ ଚ କମ୍ମଂ କରୋତି, ଇଦଂ କମ୍ମଂ ଅକଣ୍ହଂ ଅସୁକ୍କଂ ଅକଣ୍ହଅସୁକ୍କୱିପାକଂ କମ୍ମୁତ୍ତମଂ କମ୍ମସେଟ୍ଠଂ କମ୍ମକ୍ଖୟାୟ ସଂୱତ୍ତତି।
ଚତ୍ତାରି କମ୍ମସମାଦାନାନି। ଅତ୍ଥି କମ୍ମସମାଦାନଂ ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନସୁଖଂ ଆୟତିଂ ଦୁକ୍ଖୱିପାକଂ, ଅତ୍ଥି କମ୍ମସମାଦାନଂ ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନଦୁକ୍ଖଂ ଆୟତିଂ ସୁଖୱିପାକଂ, ଅତ୍ଥି କମ୍ମସମାଦାନଂ ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନଦୁକ୍ଖଞ୍ଚେୱ ଆୟତିଂ ଚ ଦୁକ୍ଖୱିପାକଂ, ଅତ୍ଥି କମ୍ମସମାଦାନଂ ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନସୁଖଞ୍ଚେୱ ଆୟତିଂ ଚ ସୁଖୱିପାକଂ। ୟଂ ଏୱଂ ଜାତିୟଂ କମ୍ମସମାଦାନଂ, ଇମିନା ପୁଗ୍ଗଲେନ ଅକୁସଲକମ୍ମସମାଦାନଂ ଉପଚିତଂ ଅୱିପକ୍କଂ ୱିପାକାୟ ପଚ୍ଚୁପଟ୍ଠିତଂ ନ ଚ ଭବ୍ବୋ ଅଭିନିବ୍ବିଧା ଗନ୍ତୁନ୍ତି ତଂ ଭଗୱା ନ ଓୱଦତି। ୟଥା ଦେୱଦତ୍ତଂ କୋକାଲିକଂ ସୁନକ୍ଖତ୍ତଂ ଲିଚ୍ଛୱିପୁତ୍ତଂ, ୟେ ୱା ପନଞ୍ଞେପି ସତ୍ତା ମିଚ୍ଛତ୍ତନିୟତା ଇମେସଞ୍ଚ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଉପଚିତଂ ଅକୁସଲଂ ନ ଚ ତାୱ ପାରିପୂରିଂ ଗତଂ, ପୁରା ପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛତି। ପୁରା ଫଲଂ ନିବ୍ବତ୍ତୟତି, ପୁରା ମଗ୍ଗମାୱାରୟତି, ପୁରା ୱେନେୟ୍ୟତ୍ତଂ ସମତିକ୍କମତୀତି ତେ ଭଗୱା ଅସମତ୍ତେ ଓୱଦତି। ୟଥା ପୁଣ୍ଣଞ୍ଚ ଗୋୱତିକଂ ଅଚେଲଞ୍ଚ କୁକ୍କୁରୱତିକଂ।
୬୧ . ଇମସ୍ସ ଚ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଅକୁସଲକମ୍ମସମାଦାନଂ ପରିପୂରମାନଂ ମଗ୍ଗଂ ଆୱାରୟିସ୍ସତି ପୁରା ପାରିପୂରିଂ ଗଚ୍ଛତି, ପୁରା ଫଲଂ ନିବ୍ବତ୍ତୟତି, ପୁରା ମଗ୍ଗମାୱାରୟତି, ପୁରା ୱେନେୟ୍ୟତ୍ତଂ ସମତିକ୍କମତୀତି ତଂ ଭଗୱା ଅସମତ୍ତଂ ଓୱଦତି। ୟଥା ଆୟସ୍ମନ୍ତଂ ଅଙ୍ଗୁଲିମାଲଂ।
ସବ୍ବେସଂ ମୁଦୁମଜ୍ଝାଧିମତ୍ତତା। ତତ୍ଥ ମୁଦୁ ଆନେଞ୍ଜାଭିସଙ୍ଖାରା ମଜ୍ଝଂ ଅୱସେସକୁସଲସଙ୍ଖାରା, ଅଧିମତ୍ତଂ ଅକୁସଲସଙ୍ଖାରା, ୟଂ ଏତ୍ଥ ଞାଣଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ, ଇଦଂ ଦିଟ୍ଠଧମ୍ମୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ଉପପଜ୍ଜୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ଅପରାପରିୟୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ନିରୟୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ତିରଚ୍ଛାନୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ପେତ୍ତିୱିସୟୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ଅସୁରୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ଦେୱୱେଦନୀୟଂ, ଇଦଂ ମନୁସ୍ସୱେଦନୀୟନ୍ତି, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଅତୀତାନାଗତପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନାନଂ କମ୍ମସମାଦାନାନଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ ୱିପାକୱେମତ୍ତତା ଞାଣଂ ପଞ୍ଚମଂ ତଥାଗତବଲଂ।
୬୨ . ଇତି ତଥା ସମାଦିନ୍ନାନଂ କମ୍ମାନଂ ସମାଦିନ୍ନାନଂ ଝାନାନଂ ୱିମୋକ୍ଖାନଂ ସମାଧୀନଂ ସମାପତ୍ତୀନଂ ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ, ଇଦଂ ୱୋଦାନଂ, ଇଦଂ ୱୁଟ୍ଠାନଂ, ଏୱଂ ସଂକିଲିସ୍ସତି, ଏୱଂ ୱୋଦାୟତି, ଏୱଂ ୱୁଟ୍ଠହତୀତି ଞାଣଂ ଅନାୱରଣଂ।
ତତ୍ଥ କତି ଝାନାନି? ଚତ୍ତାରି ଝାନାନି। କତି ୱିମୋକ୍ଖା? ଏକାଦସ ଚ ଅଟ୍ଠ ଚ ସତ୍ତ ଚ ତୟୋ ଚ ଦ୍ୱେ ଚ। କତି ସମାଧୀ? ତୟୋ ସମାଧୀ – ସୱିତକ୍କୋ ସୱିଚାରୋ ସମାଧି, ଅୱିତକ୍କୋ ୱିଚାରମତ୍ତୋ ସମାଧି, ଅୱିତକ୍କୋ ଅୱିଚାରୋ ସମାଧି। କତି ସମାପତ୍ତିୟୋ? ପଞ୍ଚ ସମାପତ୍ତିୟୋ – ସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି ଅସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି ନେୱସଞ୍ଞାନାସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି ୱିଭୂତସଞ୍ଞାସମାପତ୍ତି [ୱିଭୂତସମାପତ୍ତି (ସୀ॰ କ॰)] ନିରୋଧସମାପତ୍ତି।
ତତ୍ଥ କତମୋ ସଂକିଲେସୋ? ପଠମଜ୍ଝାନସ୍ସ କାମରାଗବ୍ୟାପାଦା ସଂକିଲେସୋ। ୟେ ଚ କୁକ୍କୁଟଝାୟୀ ଦ୍ୱେ ପଠମକା ୟୋ ୱା ପନ କୋଚି ହାନଭାଗିୟୋ ସମାଧି, ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ। ତତ୍ଥ କତମଂ ୱୋଦାନଂ, ନୀୱରଣପାରିସୁଦ୍ଧି, ପଠମସ୍ସ ଝାନସ୍ସ ୟେ ଚ କୁକ୍କୁଟଝାୟୀ ଦ୍ୱେ ପଚ୍ଛିମକା ୟୋ ୱା ପନ କୋଚି ୱିସେସଭାଗିୟୋ ସମାଧି, ଇଦଂ ୱୋଦାନଂ। ତତ୍ଥ କତମଂ ୱୁଟ୍ଠାନଂ? ୟଂ ସମାପତ୍ତିୱୁଟ୍ଠାନକୋସଲ୍ଲଂ, ଇଦଂ ୱୁଟ୍ଠାନଂ। ୟଂ ଏତ୍ଥ ଞାଣଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ସବ୍ବେସଂ ଝାନୱିମୋକ୍ଖସମାଧିସମାପତ୍ତୀନଂ ସଂକିଲେସୱୋଦାନୱୁଟ୍ଠାନଞାଣଂ ଛଟ୍ଠଂ ତଥାଗତବଲଂ।
୬୩ . ଇତି ତସ୍ସେୱ ସମାଧିସ୍ସ ତୟୋ ଧମ୍ମା ପରିୱାରା ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ବଲାନି ୱୀରିୟମିତି, ତାନିୟେୱ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ୱୀରିୟୱସେନ ବଲାନି ଭୱନ୍ତି, ଆଧିପତେୟ୍ୟଟ୍ଠେନ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ଅକମ୍ପିୟଟ୍ଠେନ ବଲାନି, ଇତି ତେସଂ ମୁଦୁମଜ୍ଝାଧିମତ୍ତତା ଅୟଂ ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟୋ ଅୟଂ ମଜ୍ଝିନ୍ଦ୍ରିୟୋ ଅୟଂ ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟୋତି। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସଂଖିତ୍ତେନ ଓୱାଦେନ ଓୱଦତି, ମଜ୍ଝିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଭଗୱା ସଂଖିତ୍ତୱିତ୍ଥାରେନ ଓୱଦତି, ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଭଗୱା ୱିତ୍ଥାରେନ ଓୱଦତି। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ମୁଦୁକଂ ଧମ୍ମଦେସନଂ ଉପଦିସତି, ମଜ୍ଝିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ମୁଦୁତିକ୍ଖଧମ୍ମଦେସନଂ ଉପଦିସତି, ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ତିକ୍ଖଂ ଧମ୍ମଦେସନଂ ଉପଦିସତି। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ସମଥଂ ଉପଦିସତି, ମଜ୍ଝିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ସମଥୱିପସ୍ସନଂ ଉପଦିସତି, ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ୱିପସ୍ସନଂ ଉପଦିସତି। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ନିସ୍ସରଣଂ ଉପଦିସତି, ମଜ୍ଝିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ଆଦୀନୱଞ୍ଚ ନିସ୍ସରଣଞ୍ଚ ଉପଦିସତି, ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ଅସ୍ସାଦଞ୍ଚ ଆଦୀନୱଞ୍ଚ ନିସ୍ସରଣଞ୍ଚ ଉପଦିସତି। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଅଧିପଞ୍ଞାସିକ୍ଖାୟ ପଞ୍ଞାପୟତି, ମଜ୍ଝିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ଅଧିଚିତ୍ତସିକ୍ଖାୟ ପଞ୍ଞାପୟତି, ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟସ୍ସ ଭଗୱା ଅଧିସୀଲସିକ୍ଖାୟ ପଞ୍ଞାପୟତି।
ୟଂ ଏତ୍ଥ ଞାଣଂ ହେତୁସୋ ଠାନସୋ ଅନୋଧିସୋ ଅୟଂ ଇମଂ ଭୂମିଂ ଭାୱନଞ୍ଚ ଗତୋ, ଇମାୟ ୱେଲାୟ ଇମାୟ ଅନୁସାସନିୟା ଏୱଂ ଧାତୁକୋ ଚାୟଂ ଅୟଂ ଚସ୍ସ ଆସୟୋ ଅୟଞ୍ଚ ଅନୁସୟୋ ଇତି, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ପରସତ୍ତାନଂ ପରପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟପରୋପରିୟତ୍ତୱେମତ୍ତତା ଞାଣଂ ସତ୍ତମଂ ତଥାଗତବଲଂ।
ଇତି ତତ୍ଥ ୟଂ ଅନେକୱିହିତଂ ପୁବ୍ବେନିୱାସଂ ଅନୁସ୍ସରତି। ସେୟ୍ୟଥିଦଂ, ଏକମ୍ପି ଜାତିଂ ଦ୍ୱେପି ଜାତିୟୋ ତିସ୍ସୋପି ଜାତିୟୋ ଚତସ୍ସୋପି ଜାତିୟୋ ପଞ୍ଚପି ଜାତିୟୋ ଦସପି ଜାତିୟୋ ୱୀସମ୍ପି ଜାତିୟୋ ତିଂସମ୍ପି ଜାତିୟୋ ଚତ୍ତାରୀସମ୍ପି ଜାତିୟୋ ପଞ୍ଞାସମ୍ପି ଜାତିୟୋ ଜାତିସତମ୍ପି ଜାତିସହସ୍ସମ୍ପି ଜାତିସତସହସ୍ସମ୍ପି ଅନେକାନିପି ଜାତିସତାନି ଅନେକାନିପି ଜାତିସହସ୍ସାନି ଅନେକାନିପି ଜାତିସତସହସ୍ସାନି ଅନେକେପି ସଂୱଟ୍ଟକପ୍ପେ ଅନେକେପି ୱିୱଟ୍ଟକପ୍ପେ ଅନେକେପି ସଂୱଟ୍ଟୱିୱଟ୍ଟକପ୍ପେ। ଅମୁତ୍ରାସିଂ ଏୱଂନାମୋ ଏୱଂଗୋତ୍ତୋ ଏୱଂୱଣ୍ଣୋ ଏୱମାହାରୋ ଏୱଂସୁଖଦୁକ୍ଖପ୍ପଟିସଂୱେଦୀ ଏୱମାୟୁପରିୟନ୍ତୋ, ସୋ ତତୋ ଚୁତୋ ଅମୁତ୍ର ଉଦପାଦିଂ। ତତ୍ରାପାସିଂ ଏୱଂନାମୋ ଏୱଂଗୋତ୍ତୋ ଏୱଂୱଣ୍ଣୋ ଏୱମାହାରୋ ଏୱଂସୁଖଦୁକ୍ଖପ୍ପଟିସଂୱେଦୀ ଏୱମାୟୁପରିୟନ୍ତୋ, ସୋ ତତୋ ଚୁତୋ ଇଧୂପପନ୍ନୋତି, ଇତି ସାକାରଂ ସଉଦ୍ଦେସଂ ଅନେକୱିହିତଂ ପୁବ୍ବେନିୱାସଂ ଅନୁସ୍ସରତି।
୬୪ . ତତ୍ଥ ସଗ୍ଗୂପଗେସୁ ଚ ସତ୍ତେସୁ ମନୁସ୍ସୂପଗେସୁ ଚ ସତ୍ତେସୁ ଅପାୟୂପଗେସୁ ଚ ସତ୍ତେସୁ ଇମସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଲୋଭାଦୟୋ ଉସ୍ସନ୍ନା ଅଲୋଭାଦୟୋ ମନ୍ଦା, ଇମସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଅଲୋଭାଦୟୋ ଉସ୍ସନ୍ନା ଲୋଭାଦୟୋ ମନ୍ଦା, ୟେ ୱା ପନ ଉସ୍ସନ୍ନା ୟେ ୱା ପନ ମନ୍ଦା ଇମସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଇମାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଉପଚିତାନି ଇମସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଇମାନି ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଅନୁପଚିତାନି ଅମୁକାୟ ୱା କପ୍ପକୋଟିୟଂ କପ୍ପସତସହସ୍ସେ ୱା କପ୍ପସହସ୍ସେ ୱା କପ୍ପସତେ ୱା କପ୍ପେ ୱା ଅନ୍ତରକପ୍ପେ ୱା ଉପଡ୍ଢକପ୍ପେ ୱା ସଂୱଚ୍ଛରେ ୱା ଉପଡ୍ଢସଂୱଚ୍ଛରେ ୱା ମାସେ ୱା ପକ୍ଖେ ୱା ଦିୱସେ ୱା ମୁହୁତ୍ତେ ୱା ଇମିନା ପମାଦେନ ୱା ପସାଦେନ ୱାତି। ତଂ ତଂ ଭୱଂ ଭଗୱା ଅନୁସ୍ସରନ୍ତୋ ଅସେସଂ ଜାନାତି, ତତ୍ଥ ୟଂ ଦିବ୍ବେନ ଚକ୍ଖୁନା ୱିସୁଦ୍ଧେନ ଅତିକ୍କନ୍ତମାନୁସକେନ ସତ୍ତେ ପସ୍ସତି ଚୱମାନେ ଉପପଜ୍ଜମାନେ ହୀନେ ପଣୀତେ ସୁୱଣ୍ଣେ ଦୁବ୍ବଣ୍ଣେ ସୁଗତେ ଦୁଗ୍ଗତେ ୟଥାକମ୍ମୂପଗେ ସତ୍ତେ ପଜାନାତି ଇମେ ୱତ ଭୋନ୍ତୋ ସତ୍ତା କାୟଦୁଚ୍ଚରିତେନ ସମନ୍ନାଗତା ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତେନ ସମନ୍ନାଗତା ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତେନ ସମନ୍ନାଗତା ଅରିୟାନଂ ଉପୱାଦକା ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିକା ମିଚ୍ଛାଦିଟ୍ଠିକମ୍ମସମାଦାନା, ତେ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ଅପାୟଂ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ୱିନିପାତଂ ନିରୟଂ ଉପପନ୍ନା।
ଇମେ ୱା ପନ ଭୋନ୍ତୋ ସତ୍ତା କାୟସୁଚରିତେନ ସମନ୍ନାଗତା ୱଚୀସୁଚରିତେନ ସମନ୍ନାଗତା ମନୋସୁଚରିତେନ ସମନ୍ନାଗତା ଅରିୟାନଂ ଅନୁପୱାଦକା ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିକା ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିକମ୍ମସମାଦାନା, ତେ କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ସୁଗତିଂ ସଗ୍ଗଂ ଲୋକଂ ଉପପନ୍ନା, ତତ୍ଥ ସଗ୍ଗୂପଗେସୁ ଚ ସତ୍ତେସୁ ମନୁସ୍ସୂପଗେସୁ ଚ ସତ୍ତେସୁ ଅପାୟୂପଗେସୁ ଚ ସତ୍ତେସୁ ଇମିନା ପୁଗ୍ଗଲେନ ଏୱରୂପଂ କମ୍ମଂ ଅମୁକାୟ କପ୍ପକୋଟିୟଂ ଉପଚିତଂ କପ୍ପସତସହସ୍ସେ ୱା କପ୍ପସହସ୍ସେ ୱା କପ୍ପସତେ ୱା କପ୍ପେ ୱା ଅନ୍ତରକପ୍ପେ ୱା ଉପଡ୍ଢକପ୍ପେ ୱା ସଂୱଚ୍ଛରେ ୱା ଉପଡ୍ଢସଂୱଚ୍ଛରେ ୱା ମାସେ ୱା ପକ୍ଖେ ୱା ଦିୱସେ ୱା ମୁହୁତ୍ତେ ୱା ଇମିନା ପମାଦେନ ୱା ପସାଦେନ ୱାତି। ଇମାନି ଭଗୱତୋ ଦ୍ୱେ ଞାଣାନି – ପୁବ୍ବେନିୱାସାନୁସ୍ସତିଞାଣଞ୍ଚ ଦିବ୍ବଚକ୍ଖୁ ଚ ଅଟ୍ଠମଂ ନୱମଂ ତଥାଗତବଲଂ।
ଇତି ତତ୍ଥ ୟଂ ସବ୍ବଞ୍ଞୁତା ପତ୍ତା ୱିଦିତା ସବ୍ବଧମ୍ମା ୱିରଜଂ ୱୀତମଲଂ ଉପ୍ପନ୍ନଂ ସବ୍ବଞ୍ଞୁତଞାଣଂ ନିହତୋ ମାରୋ ବୋଧିମୂଲେ, ଇଦଂ ଭଗୱତୋ ଦସମଂ ବଲଂ ସବ୍ବାସୱପରିକ୍ଖୟଂ ଞାଣଂ। ଦସବଲସମନ୍ନାଗତା ହି ବୁଦ୍ଧା ଭଗୱନ୍ତୋତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୱିଚୟୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୩. ୟୁତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ।
ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ, ଞତ୍ୱାନ ଉଦୟବ୍ବୟଂ।
ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂ ଭିକ୍ଖୁ, ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହେ’’ତି॥
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ ଭୱିସ୍ସତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ଭୱିସ୍ସତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି, ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ ୱିହରନ୍ତୋ ଉଦୟବ୍ବୟଂ ପଟିୱିଜ୍ଝିସ୍ସତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି, ଉଦୟବ୍ବୟଂ ପଟିୱିଜ୍ଝନ୍ତୋ ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହିସ୍ସତୀତି ୟୁଜ୍ଜତି। ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହନ୍ତୋ ସବ୍ବାନି ଦୁଗ୍ଗତିୱିନିପାତଭୟାନି ସମତିକ୍କମିସ୍ସତୀତି ୟୁଜ୍ଜତୀତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୟୁତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ।
୪. ପଦଟ୍ଠାନହାରସମ୍ପାତୋ
୬୬ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପଦଟ୍ଠାନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସା’’ତି ତିଣ୍ଣଂ ସୁଚରିତାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ସମଥସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ’’ତି ୱିପସ୍ସନାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ଞତ୍ୱାନ ଉଦୟବ୍ବୟ’’ନ୍ତି ଦସ୍ସନଭୂମିୟା ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂ ଭିକ୍ଖୂ’’ତି ୱୀରିୟସ୍ସ ପଦଟ୍ଠାନଂ। ‘‘ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହେ’’ତି ଭାୱନାୟ ପଦଟ୍ଠାନଂ।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପଦଟ୍ଠାନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୫. ଲକ୍ଖଣହାରସମ୍ପାତୋ
୬୭ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଲକ୍ଖଣୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଇଦଂ ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ, ସତିନ୍ଦ୍ରିୟେ ଗହିତେ ଗହିତାନି ଭୱନ୍ତି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି। ‘‘ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ’’ତି ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିୟା ଗହିତାୟ ଗହିତୋ ଭୱତି ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିତୋ ହି ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପତୋ ସମ୍ମାୱାଚା ପଭୱତି, ସମ୍ମାୱାଚାତୋ ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତତୋ ସମ୍ମାଆଜୀୱୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାଆଜୀୱତୋ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାୱାୟାମତୋ ସମ୍ମାସତି ପଭୱତି, ସମ୍ମାସତିତୋ ସମ୍ମାସମାଧି ପଭୱତି, ସମ୍ମାସମାଧିତୋ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତି ପଭୱତି, ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିତୋ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଭୱତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଲକ୍ଖଣୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୬. ଚତୁବ୍ୟୂହହାରସମ୍ପାତୋ
୬୮ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଚତୁବ୍ୟୂହୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସା’’ତି ରକ୍ଖିତଂ ପରିପାଲୀୟତୀତି ଏସା ନିରୁତ୍ତି। ଇଧ ଭଗୱତୋ କୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ? ୟେ ଦୁଗ୍ଗତୀହି ପରିମୁଚ୍ଚିତୁକାମା ଭୱିସ୍ସନ୍ତି, ତେ ଧମ୍ମଚାରିନୋ ଭୱିସ୍ସନ୍ତୀତି ଅୟଂ ଏତ୍ଥ ଭଗୱତୋ ଅଧିପ୍ପାୟୋ। କୋକାଲିକୋ ହି ସାରିପୁତ୍ତମୋଗ୍ଗଲ୍ଲାନେସୁ ଥେରେସୁ ଚିତ୍ତଂ ପଦୋସୟିତ୍ୱା ମହାପଦୁମନିରୟେ ଉପପନ୍ନୋ। ଭଗୱା ଚ ସତିଆରକ୍ଖେନ ଚେତସା ସମନ୍ନାଗତୋ, ସୁତ୍ତମ୍ହି ୱୁତ୍ତଂ ‘‘ସତିୟା ଚିତ୍ତଂ ରକ୍ଖିତବ୍ବ’’ନ୍ତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଚତୁବ୍ୟୂହୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୭. ଆୱଟ୍ଟହାରସମ୍ପାତୋ
୬୯ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଆୱଟ୍ଟୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ସମଥୋ [ଅୟଂ ସମଥୋ (ସୀ॰ କ॰)] । ‘‘ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ’’ତି ୱିପସ୍ସନା। ‘‘ଞତ୍ୱାନ ଉଦୟବ୍ବୟ’’ନ୍ତି ଦୁକ୍ଖପରିଞ୍ଞା। ‘‘ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂ ଭିକ୍ଖୂ’’ତି ସମୁଦୟପହାନଂ। ‘‘ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହେ’’ତି ନିରୋଧୋ [ଅୟଂ ନିରୋଧୋ (ସୀ॰ କ॰)] । ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଆୱଟ୍ଟୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୮. ୱିଭତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ
୭୦ . ତତ୍ଥ କତମୋ ୱିଭତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। କୁସଲପକ୍ଖୋ କୁସଲପକ୍ଖେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ। ଅକୁସଲପକ୍ଖୋ ଅକୁସଲପକ୍ଖେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୱିଭତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ।
୯. ପରିୱତ୍ତନହାରସମ୍ପାତୋ
୭୧ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପରିୱତ୍ତନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ସମଥୱିପସ୍ସନାୟ ଭାୱିତାୟ ନିରୋଧୋ ଫଲଂ, ପରିଞ୍ଞାତଂ ଦୁକ୍ଖଂ, ସମୁଦୟୋ ପହୀନୋ, ମଗ୍ଗୋ ଭାୱିତୋ ପଟିପକ୍ଖେନ।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପରିୱତ୍ତନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୧୦. ୱେୱଚନହାରସମ୍ପାତୋ
୭୨ . ତତ୍ଥ କତମୋ ୱେୱଚନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସା’’ତି ଚିତ୍ତଂ ମନୋ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ମନିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ମନାୟତନଂ ୱିଜାନନା ୱିଜାନିତତ୍ତଂ, ଇଦଂ ୱେୱଚନଂ। ‘‘ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ନେକ୍ଖମ୍ମସଙ୍କପ୍ପୋ ଅବ୍ୟାପାଦସଙ୍କପ୍ପୋ ଅୱିହିଂସାସଙ୍କପ୍ପୋ, ଇଦଂ ୱେୱଚନଂ। ‘‘ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ’’ତି ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ନାମ ପଞ୍ଞାସତ୍ଥଂ ପଞ୍ଞାଖଗ୍ଗୋ ପଞ୍ଞାରତନଂ ପଞ୍ଞାପଜ୍ଜୋତୋ ପଞ୍ଞାପତୋଦୋ ପଞ୍ଞାପାସାଦୋ, ଇଦଂ ୱେୱଚନଂ।
ନିୟୁତ୍ତୋ ୱେୱଚନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୧୧. ପଞ୍ଞତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ
୭୩ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପଞ୍ଞତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସା’’ତି ପଦଟ୍ଠାନପଞ୍ଞତ୍ତି ସତିୟା। ‘‘ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ସମଥସ୍ସ। ‘‘ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ, ଞତ୍ୱାନ ଉଦୟବ୍ବୟ’’ନ୍ତି ଦସ୍ସନଭୂମିୟା ନିକ୍ଖେପପଞ୍ଞତ୍ତି। ‘‘ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂ ଭିକ୍ଖୂ’’ତି ସମୁଦୟସ୍ସ ଅନୱସେସପ୍ପହାନପଞ୍ଞତ୍ତି, ‘‘ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହେ’’ତି ଭାୱନାପଞ୍ଞତ୍ତି ମଗ୍ଗସ୍ସ।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପଞ୍ଞତ୍ତିହାରସମ୍ପାତୋ।
୧୨. ଓତରଣହାରସମ୍ପାତୋ
୭୪ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଓତରଣୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ । ‘‘ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ’’ତି ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିୟା ଗହିତାୟ ଗହିତାନି ଭୱନ୍ତି ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି, ଅୟଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟେହି ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ୱିଜ୍ଜା, ୱିଜ୍ଜୁପ୍ପାଦା ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧୋ, ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧା ସଙ୍ଖାରନିରୋଧୋ, ସଙ୍ଖାରନିରୋଧା ୱିଞ୍ଞାଣନିରୋଧୋ, ଏୱଂ ସବ୍ବଂ, ଅୟଂ ପଟିଚ୍ଚସମୁପ୍ପାଦେନ ଓତରଣା।
ତାନିୟେୱ ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ତୀହି ଖନ୍ଧେହି ସଙ୍ଗହିତାନି – ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧେନ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧେନ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧେନ। ଅୟଂ ଖନ୍ଧେହି ଓତରଣା।
ତାନି ୟେୱ ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସଙ୍ଖାରପରିୟାପନ୍ନାନି। ୟେ ସଙ୍ଖାରା ଅନାସୱା ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗା, ତେ ସଙ୍ଖାରା ଧମ୍ମଧାତୁସଙ୍ଗହିତା, ଅୟଂ ଧାତୂହି ଓତରଣା।
ସା ଧମ୍ମଧାତୁ ଧମ୍ମାୟତନପରିୟାପନ୍ନା, ୟଂ ଆୟତନଂ ଅନାସୱଂ ନୋ ଚ ଭୱଙ୍ଗଂ, ଅୟଂ ଆୟତନେହି ଓତରଣା।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଓତରଣୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୧୩. ସୋଧନହାରସମ୍ପାତୋ
୭୫ . ତତ୍ଥ କତମୋ ସୋଧନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ୟତ୍ଥ ଆରମ୍ଭୋ ସୁଦ୍ଧୋ, ସୋ ପଞ୍ହୋ ୱିସଜ୍ଜିତୋ ଭୱତି। ୟତ୍ଥ ପନ ଆରମ୍ଭୋ ନ ସୁଦ୍ଧୋ, ନ ତାୱ ସୋ ପଞ୍ହୋ ୱିସଜ୍ଜିତୋ ଭୱତି।
ନିୟୁତ୍ତୋ ସୋଧନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୧୪. ଅଧିଟ୍ଠାନହାରସମ୍ପାତୋ
୭୬ . ତତ୍ଥ କତମୋ ଅଧିଟ୍ଠାନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋତି ଗାଥା। ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସାତି ଏକତ୍ତତା। ଚିତ୍ତଂ ମନୋ ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା। ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋତି ଏକତ୍ତତା। ନେକ୍ଖମ୍ମସଙ୍କପ୍ପୋ ଅବ୍ୟାପାଦସଙ୍କପ୍ପୋ ଅୱିହିଂସାସଙ୍କପ୍ପୋ ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା। ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋତି ଏକତ୍ତତା। ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି ନାମ ୟଂ ଦୁକ୍ଖେ ଞାଣଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟେ ଞାଣଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧେ ଞାଣଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନିୟା ପଟିପଦାୟ ଞାଣଂ ମଗ୍ଗେ ଞାଣଂ ହେତୁମ୍ହି ଞାଣଂ ହେତୁସମୁପ୍ପନ୍ନେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଞାଣଂ ପଚ୍ଚୟେ ଞାଣଂ ପଚ୍ଚୟସମୁପ୍ପନ୍ନେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଞାଣଂ, ୟଂ ତତ୍ଥ ତତ୍ଥ ୟଥାଭୂତଂ ଞାଣଦସ୍ସନଂ ଅଭିସମୟୋ ସମ୍ପଟିୱେଧୋ ସଚ୍ଚାଗମନଂ, ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା। ଞତ୍ୱାନ ଉଦୟବ୍ବୟନ୍ତି ଏକତ୍ତତା, ଉଦୟେନ ଅୱିଜ୍ଜାପଚ୍ଚୟା ସଙ୍ଖାରା, ସଙ୍ଖାରପଚ୍ଚୟା ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ଏୱଂ ସବ୍ବଂ ସମୁଦୟୋ ଭୱତି। ୱୟେନ ଅୱିଜ୍ଜାନିରୋଧା ସଙ୍ଖାରନିରୋଧୋ, ଏୱଂ ସବ୍ବଂ ନିରୋଧୋ ହୋତି, ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା। ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂ ଭିକ୍ଖୂତି ଏକତ୍ତତା, ଥିନଂ ନାମ ୟା ଚିତ୍ତସ୍ସ ଅକଲ୍ଲତା ଅକମ୍ମନିୟତା, ମିଦ୍ଧଂ ନାମ ୟଂ କାୟସ୍ସ ଲୀନତ୍ତଂ, ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା। ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହେତି ଏକତ୍ତତା, ଦେୱମନୁସ୍ସେ ୱା ଉପନିଧାୟ ଅପାୟା ଦୁଗ୍ଗତି, ନିବ୍ବାନଂ ୱା ଉପନିଧାୟ ସବ୍ବା ଉପପତ୍ତିୟୋ ଦୁଗ୍ଗତି, ଅୟଂ ୱେମତ୍ତତା।
ନିୟୁତ୍ତୋ ଅଧିଟ୍ଠାନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୧୫. ପରିକ୍ଖାରହାରସମ୍ପାତୋ
୭୭ . ତତ୍ଥ କତମୋ ପରିକ୍ଖାରୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ’’ତି ଗାଥା। ଅୟଂ ସମଥୱିପସ୍ସନାୟ ପରିକ୍ଖାରୋ।
ନିୟୁତ୍ତୋ ପରିକ୍ଖାରୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
୧୬. ସମାରୋପନହାରସମ୍ପାତୋ
୭୮ . ତତ୍ଥ କତମୋ ସମାରୋପନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ?
‘‘ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସ, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପଗୋଚରୋ।
ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋ, ଞତ୍ୱାନ ଉଦୟବ୍ବୟଂ।
ଥିନମିଦ୍ଧାଭିଭୂ ଭିକ୍ଖୁ, ସବ୍ବା ଦୁଗ୍ଗତିୟୋ ଜହେ’’ତି॥
ତସ୍ମା ରକ୍ଖିତଚିତ୍ତସ୍ସାତି ତିଣ୍ଣଂ ସୁଚରିତାନଂ ପଦଟ୍ଠାନଂ, ଚିତ୍ତେ ରକ୍ଖିତେ ତଂ ରକ୍ଖିତଂ ଭୱତି କାୟକମ୍ମଂ ୱଚୀକମ୍ମଂ ମନୋକମ୍ମଂ। ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିପୁରେକ୍ଖାରୋତି ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିୟା ଭାୱିତାୟ ଭାୱିତୋ ଭୱତି ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ। କେନ କାରଣେନ? ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିତୋ ହି ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପତୋ ସମ୍ମାୱାଚା ପଭୱତି, ସମ୍ମାୱାଚାତୋ ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତତୋ ସମ୍ମାଆଜୀୱୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାଆଜୀୱତୋ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ପଭୱତି, ସମ୍ମାୱାୟାମତୋ ସମ୍ମାସତି ପଭୱତି, ସମ୍ମାସତିତୋ ସମ୍ମାସମାଧି ପଭୱତି, ସମ୍ମାସମାଧିତୋ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତି ପଭୱତି, ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିତୋ ସମ୍ମାୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନଂ ପଭୱତି। ଅୟଂ ଅନୁପାଦିସେସୋ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଅନୁପାଦିସେସା ଚ ନିବ୍ବାନଧାତୁ।
ନିୟୁତ୍ତୋ ସମାରୋପନୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
‘‘ସୋଳସ ହାରା ପଠମଂ, ଦିସଲୋଚନତୋ ଦିସା ୱିଲୋକେତ୍ୱା।
ସଙ୍ଖିପିୟ ଅଙ୍କୁସେନ ହି, ନୟେହି ତୀହି ନିଦ୍ଦିସେ ସୁତ୍ତ’’ନ୍ତି॥
ନିୟୁତ୍ତୋ ହାରସମ୍ପାତୋ।
ନୟସମୁଟ୍ଠାନଂ
୭୯ . ତତ୍ଥ କତମଂ ନୟସମୁଟ୍ଠାନଂ? ପୁବ୍ବା କୋଟି ନ ପଞ୍ଞାୟତି ଅୱିଜ୍ଜାୟଚ ଭୱତଣ୍ହାୟ ଚ, ତତ୍ଥ ଅୱିଜ୍ଜାନୀୱରଣଂ ତଣ୍ହାସଂୟୋଜନଂ। ଅୱିଜ୍ଜାନୀୱରଣା ସତ୍ତା ଅୱିଜ୍ଜାସଂୟୁତ୍ତା [ଅୱିଜ୍ଜାୟ ସଂୟୁତ୍ତା (ସୀ॰ କ॰)] ଅୱିଜ୍ଜାପକ୍ଖେନ ୱିଚରନ୍ତି, ତେ ୱୁଚ୍ଚନ୍ତି ଦିଟ୍ଠିଚରିତାତି। ତଣ୍ହାସଂୟୋଜନା ସତ୍ତା ତଣ୍ହାସଂୟୁତ୍ତା ତଣ୍ହାପକ୍ଖେନ ୱିଚରନ୍ତି, ତେ ୱୁଚ୍ଚନ୍ତି ତଣ୍ହାଚରିତାତି। ଦିଟ୍ଠିଚରିତା ଇତୋ ବହିଦ୍ଧା ପବ୍ବଜିତା ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗମନୁୟୁତ୍ତା ୱିହରନ୍ତି। ତଣ୍ହାଚରିତା ଇତୋ ବହିଦ୍ଧା ପବ୍ବଜିତା କାମେସୁ କାମସୁଖଲ୍ଲିକାନୁୟୋଗମନୁୟୁତ୍ତା ୱିହରନ୍ତି।
ତତ୍ଥ କିଂକାରଣଂ ୟଂ ଦିଟ୍ଠିଚରିତା ଇତୋ ବହିଦ୍ଧା ପବ୍ବଜିତା ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗମନୁୟୁତ୍ତା ୱିହରନ୍ତି, ତଣ୍ହାଚରିତା ଇତୋ ବହିଦ୍ଧା ପବ୍ବଜିତା କାମେସୁ କାମସୁଖଲ୍ଲିକାନୁୟୋଗମନୁୟୁତ୍ତା ୱିହରନ୍ତି? ଇତୋ ବହିଦ୍ଧା ନତ୍ଥି ସଚ୍ଚୱୱତ୍ଥାନଂ, କୁତୋ ଚତୁସଚ୍ଚପ୍ପକାସନା ୱା ସମଥୱିପସ୍ସନାକୋସଲ୍ଲଂ ୱା ଉପସମସୁଖପ୍ପତ୍ତି ୱା! ତେ ଉପସମସୁଖସ୍ସ ଅନଭିଞ୍ଞା ୱିପରୀତଚେତା ଏୱମାହଂସୁ ‘‘ନତ୍ଥି ସୁଖେନ ସୁଖଂ, ଦୁକ୍ଖେନ ନାମ ସୁଖଂ ଅଧିଗନ୍ତବ୍ବ’’ନ୍ତି। ୟୋ କାମେ ପଟିସେୱତି, ସୋ ଲୋକଂ ୱଡ୍ଢୟତି, ୟୋ ଲୋକଂ ୱଡ୍ଢୟତି, ସୋ ବହୁଂ ପୁଞ୍ଞଂ ପସୱତୀତି ତେ ଏୱଂସଞ୍ଞୀ ଏୱଂଦିଟ୍ଠୀ ଦୁକ୍ଖେନ ସୁଖଂ ପତ୍ଥୟମାନା କାମେସୁ ପୁଞ୍ଞସଞ୍ଞୀ ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗମନୁୟୁତ୍ତା ଚ ୱିହରନ୍ତି କାମସୁଖଲ୍ଲିକାନୁୟୋଗମନୁୟୁତ୍ତା ଚ, ତେ ତଦଭିଞ୍ଞା ସନ୍ତା ରୋଗମେୱ ୱଡ୍ଢୟନ୍ତି, ଗଣ୍ଡମେୱ ୱଡ୍ଢୟନ୍ତି, ସଲ୍ଲମେୱ ୱଡ୍ଢୟନ୍ତି, ତେ ରୋଗାଭିତୁନ୍ନା ଗଣ୍ଡପଟିପୀଳିତା ସଲ୍ଲାନୁୱିଦ୍ଧା ନିରୟତିରଚ୍ଛାନୟୋନିପେତାସୁରେସୁ ଉମ୍ମୁଜ୍ଜନିମୁଜ୍ଜାନି କରୋନ୍ତା ଉଗ୍ଘାତନିଗ୍ଘାତଂ ପଚ୍ଚନୁଭୋନ୍ତା ରୋଗଗଣ୍ଡସଲ୍ଲଭେସଜ୍ଜଂ ନ ୱିନ୍ଦନ୍ତି। ତତ୍ଥ ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗୋ କାମସୁଖଲ୍ଲିକାନୁୟୋଗୋ ଚ ସଂକିଲେସୋ, ସମଥୱିପସ୍ସନା ୱୋଦାନଂ। ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗୋ କାମସୁଖଲ୍ଲିକାନୁୟୋଗୋ ଚ ରୋଗୋ, ସମଥୱିପସ୍ସନା ରୋଗନିଗ୍ଘାତକଭେସଜ୍ଜଂ। ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗୋ କାମସୁଖଲ୍ଲିକାନୁୟୋଗୋ ଚ ଗଣ୍ଡୋ, ସମଥୱିପସ୍ସନା ଗଣ୍ଡନିଗ୍ଘାତକଭେସଜ୍ଜଂ । ଅତ୍ତକିଲମଥାନୁୟୋଗୋ କାମସୁଖଲ୍ଲିକାନୁୟୋଗୋ ଚ ସଲ୍ଲୋ, ସମଥୱିପସ୍ସନା ସଲ୍ଲୁଦ୍ଧରଣଭେସଜ୍ଜଂ।
ତତ୍ଥ ସଂକିଲେସୋ ଦୁକ୍ଖଂ, ତଦଭିସଙ୍ଗୋ ତଣ୍ହା ସମୁଦୟୋ, ତଣ୍ହାନିରୋଧୋ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ, ସମଥୱିପସ୍ସନା ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା, ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ଦୁକ୍ଖଂ ପରିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ, ସମୁଦୟୋ ପହାତବ୍ବୋ, ମଗ୍ଗୋ ଭାୱେତବ୍ବୋ, ନିରୋଧୋ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବୋ।
୮୦ . ତତ୍ଥ ଦିଟ୍ଠିଚରିତା ରୂପଂ ଅତ୍ତତୋ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି। ୱେଦନଂ…ପେ॰… ସଞ୍ଞଂ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରେ…ପେ॰… ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅତ୍ତତୋ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି। ତଣ୍ହାଚରିତା ରୂପୱନ୍ତଂ ଅତ୍ତାନଂ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଅତ୍ତନି ୱା ରୂପଂ, ରୂପସ୍ମିଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ, ୱେଦନାୱନ୍ତଂ…ପେ॰… ସଞ୍ଞାୱନ୍ତଂ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରୱନ୍ତଂ…ପେ॰… ୱିଞ୍ଞାଣୱନ୍ତଂ ଅତ୍ତାନଂ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଅତ୍ତନି ୱା ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ମିଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ୱୀସତିୱତ୍ଥୁକା ସକ୍କାୟଦିଟ୍ଠି।
ତସ୍ସା ପଟିପକ୍ଖୋ ଲୋକୁତ୍ତରା ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠି, ଅନ୍ୱାୟିକା ସମ୍ମାସଙ୍କପ୍ପୋ ସମ୍ମାୱାଚା ସମ୍ମାକମ୍ମନ୍ତୋ ସମ୍ମାଆଜୀୱୋ ସମ୍ମାୱାୟାମୋ ସମ୍ମାସତି ସମ୍ମାସମାଧି, ଅୟଂ ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ। ତେ ତୟୋ ଖନ୍ଧା ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ ଚ ସମଥୋ, ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ ୱିପସ୍ସନା। ତତ୍ଥ ସକ୍କାୟୋ ଦୁକ୍ଖଂ, ସକ୍କାୟସମୁଦୟୋ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ, ସକ୍କାୟନିରୋଧୋ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ, ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା, ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ଦୁକ୍ଖଂ ପରିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ, ସମୁଦୟୋ ପହାତବ୍ବୋ, ମଗ୍ଗୋ ଭାୱେତବ୍ବୋ, ନିରୋଧୋ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବୋ।
ତତ୍ଥ ୟେ ରୂପଂ ଅତ୍ତତୋ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି। ୱେଦନଂ…ପେ॰… ସଞ୍ଞଂ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରେ…ପେ॰… ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅତ୍ତତୋ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଇମେ ୱୁଚ୍ଚନ୍ତି ‘‘ଉଚ୍ଛେଦୱାଦିନୋ’’ତି। ୟେ ରୂପୱନ୍ତଂ ଅତ୍ତାନଂ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଅତ୍ତନି ୱା ରୂପଂ, ରୂପସ୍ମିଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ। ୟେ ୱେଦନାୱନ୍ତଂ…ପେ॰… ୟେ ସଞ୍ଞାୱନ୍ତଂ…ପେ॰… ୟେ ସଙ୍ଖାରୱନ୍ତଂ…ପେ॰… ୟେ ୱିଞ୍ଞାଣୱନ୍ତଂ ଅତ୍ତାନଂ ଉପଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଅତ୍ତନି ୱା ୱିଞ୍ଞାଣଂ, ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ମିଂ ୱା ଅତ୍ତାନଂ। ଇମେ ୱୁଚ୍ଚନ୍ତି ‘‘ସସ୍ସତୱାଦିନୋ’’ତି, ତତ୍ଥ ଉଚ୍ଛେଦସସ୍ସତୱାଦା ଉଭୋ ଅନ୍ତା, ଅୟଂ ସଂସାରପୱତ୍ତି। ତସ୍ସ ପଟିପକ୍ଖୋ ମଜ୍ଝିମା ପଟିପଦା ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ, ଅୟଂ ସଂସାରନିୱତ୍ତି। ତତ୍ଥ ପୱତ୍ତି ଦୁକ୍ଖଂ, ତଦଭିସଙ୍ଗୋ ତଣ୍ହା ସମୁଦୟୋ, ତଣ୍ହାନିରୋଧୋ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ, ଅରିୟୋ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ ମଗ୍ଗୋ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା, ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସଚ୍ଚାନି। ଦୁକ୍ଖଂ ପରିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ, ସମୁଦୟୋ ପହାତବ୍ବୋ, ମଗ୍ଗୋ ଭାୱେତବ୍ବୋ, ନିରୋଧୋ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବୋ।
ତତ୍ଥ ଉଚ୍ଛେଦସସ୍ସତଂ ସମାସତୋ ୱୀସତିୱତ୍ଥୁକା ସକ୍କାୟଦିଟ୍ଠି, ୱିତ୍ଥାରତୋ ଦ୍ୱାସଟ୍ଠି ଦିଟ୍ଠିଗତାନି, ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ତେଚତ୍ତାଲୀସଂ ବୋଧିପକ୍ଖିୟା ଧମ୍ମା ଅଟ୍ଠ ୱିମୋକ୍ଖା ଦସ କସିଣାୟତନାନି। ଦ୍ୱାସଟ୍ଠି ଦିଟ୍ଠିଗତାନି ମୋହଜାଲଂ ଅନାଦିଅନିଧନପ୍ପୱତ୍ତଂ। ତେଚତ୍ତାଲୀସଂ [ତେତାଲୀସଂ (ସୀ॰)] ବୋଧିପକ୍ଖିୟା ଧମ୍ମା ଞାଣୱଜିରଂ ମୋହଜାଲପ୍ପଦାଲନଂ। ତତ୍ଥ ମୋହୋ ଅୱିଜ୍ଜା, ଜାଲଂ ଭୱତଣ୍ହା, ତେନ ୱୁଚ୍ଚତି ‘‘ପୁବ୍ବା କୋଟି ନ ପଞ୍ଞାୟତି ଅୱିଜ୍ଜାୟ ଚ ଭୱତଣ୍ହାୟ ଚା’’ତି।
୮୧ . ତତ୍ଥ ଦିଟ୍ଠିଚରିତୋ ଅସ୍ମିଂ ସାସନେ ପବ୍ବଜିତୋ ସଲ୍ଲେଖାନୁସନ୍ତତୱୁତ୍ତି ଭୱତି ସଲ୍ଲେଖେ ତିବ୍ବଗାରୱୋ। ତଣ୍ହାଚରିତୋ ଅସ୍ମିଂ ସାସନେ ପବ୍ବଜିତୋ ସିକ୍ଖାନୁସନ୍ତତୱୁତ୍ତି ଭୱତି ସିକ୍ଖାୟ ତିବ୍ବଗାରୱୋ। ଦିଟ୍ଠିଚରିତୋ ସମ୍ମତ୍ତନିୟାମଂ ଓକ୍କମନ୍ତୋ ଧମ୍ମାନୁସାରୀ ଭୱତି। ତଣ୍ହାଚରିତୋ ସମ୍ମତ୍ତନିୟାମଂ ଓକ୍କମନ୍ତୋ ସଦ୍ଧାନୁସାରୀ ଭୱତି, ଦିଟ୍ଠିଚରିତୋ ସୁଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟାତି। ତଣ୍ହାଚରିତୋ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟାତି।
ତତ୍ଥ କିଂକାରଣଂ, ୟଂ ତଣ୍ହାଚରିତୋ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟାତି, ତସ୍ସ ହି କାମା ଅପରିଚ୍ଚତ୍ତା ଭୱନ୍ତି, ସୋ କାମେହି ୱିୱେଚିୟମାନୋ ଦୁକ୍ଖେନ ପଟିନିସ୍ସରତି ଦନ୍ଧଞ୍ଚ ଧମ୍ମଂ ଆଜାନାତି? ୟୋ ପନାୟଂ ଦିଟ୍ଠିଚରିତୋ ଅୟଂ ଆଦିତୋୟେୱ କାମେହି ଅନତ୍ଥିକୋ ଭୱତି। ସୋ ତତୋ ୱିୱେଚିୟମାନୋ ଖିପ୍ପଞ୍ଚ ପଟିନିସ୍ସରତି, ଖିପ୍ପଞ୍ଚ ଧମ୍ମଂ ଆଜାନାତି। ଦୁକ୍ଖାପି ପଟିପଦା ଦୁୱିଧା ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞା ଚ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞା ଚ। ସୁଖାପି ପଟିପଦା ଦୁୱିଧା ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞା ଚ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞା ଚ। ସତ୍ତାପି ଦୁୱିଧା ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟାପି ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟାପି। ୟେ ମୁଦିନ୍ଦ୍ରିୟା, ତେ ଦନ୍ଧଞ୍ଚ ପଟିନିସ୍ସରନ୍ତି ଦନ୍ଧଞ୍ଚ ଧମ୍ମଂ ଆଜାନନ୍ତି। ୟେ ତିକ୍ଖିନ୍ଦ୍ରିୟା, ତେ ଖିପ୍ପଞ୍ଚ ପଟିନିସ୍ସରନ୍ତି, ଖିପ୍ପଞ୍ଚ ଧମ୍ମଂ ଆଜାନନ୍ତି, ଇମା ଚତସ୍ସୋ ପଟିପଦା। ୟେ ହି କେଚି ନିୟ୍ୟିଂସୁ ୱା ନିୟ୍ୟନ୍ତି ୱା ନିୟ୍ୟିସ୍ସନ୍ତି ୱା, ତେ ଇମାହି ଏୱ ଚତୂହି ପଟିପଦାହି। ଏୱଂ ଅରିୟା ଚତୁକ୍କମଗ୍ଗଂ ପଞ୍ଞାପେନ୍ତି ଅବୁଧଜନସେୱିତାୟ ବାଲକନ୍ତାୟ ରତ୍ତୱାସିନିୟା ନନ୍ଦିୟା ଭୱତଣ୍ହାୟ ଅୱଟ୍ଟନତ୍ଥଂ [ଆୱଟ୍ଟନତ୍ଥଂ (ସୀ॰ କ॰)] । ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ନନ୍ଦିୟାୱଟ୍ଟସ୍ସ ନୟସ୍ସ ଭୂମୀତି, ତେନାହ ‘‘ତଣ୍ହଞ୍ଚ ଅୱିଜ୍ଜମ୍ପି ଚ ସମଥେନା’’ତି।
୮୨ . ୱେୟ୍ୟାକରଣେସୁ ହି ୟେ କୁସଲାକୁସଲାତି ତେ ଦୁୱିଧା ଉପପରିକ୍ଖିତବ୍ବା – ଲୋକୱଟ୍ଟାନୁସାରୀ ଚ ଲୋକୱିୱଟ୍ଟାନୁସାରୀ ଚ। ୱଟ୍ଟଂ ନାମ ସଂସାରୋ। ୱିୱଟ୍ଟଂ ନିବ୍ବାନଂ। କମ୍ମକିଲେସା ହେତୁ ସଂସାରସ୍ସ। ତତ୍ଥ କମ୍ମଂ ଚେତନା ଚେତସିକଞ୍ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ତଂ କଥଂ ଦଟ୍ଠବ୍ବଂ? ଉପଚୟେନ ସବ୍ବେପି କିଲେସା ଚତୂହି ୱିପଲ୍ଲାସେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ତେ କତ୍ଥ ଦଟ୍ଠବ୍ବା? ଦସ ୱତ୍ଥୁକେ କିଲେସପୁଞ୍ଜେ। କତମାନି ଦସ ୱତ୍ଥୂନି? ଚତ୍ତାରୋ ଆହାରା, ଚତ୍ତାରୋ ୱିପଲ୍ଲାସା, ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି, ଚତ୍ତାରୋ ୟୋଗା, ଚତ୍ତାରୋ ଗନ୍ଥା, ଚତ୍ତାରୋ ଆସୱା, ଚତ୍ତାରୋ ଓଘା, ଚତ୍ତାରୋ ସଲ୍ଲା, ଚତସ୍ସୋ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟୋ ଚତ୍ତାରି ଅଗତିଗମନାନି। ପଠମେ ଆହାରେ ପଠମୋ ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଦୁତିୟେ ଆହାରେ ଦୁତିୟୋ ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ତତିୟେ ଆହାରେ ତତିୟୋ ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଚତୁତ୍ଥେ ଆହାରେ ଚତୁତ୍ଥୋ ୱିପଲ୍ଲାସୋ। ପଠମେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ପଠମଂ ଉପାଦାନଂ। ଦୁତିୟେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ଦୁତିୟଂ ଉପାଦାନଂ, ତତିୟେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ତତିୟଂ ଉପାଦାନଂ, ଚତୁତ୍ଥେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ଚତୁତ୍ଥଂ ଉପାଦାନଂ। ପଠମେ ଉପାଦାନେ ପଠମୋ ୟୋଗୋ, ଦୁତିୟେ ଉପାଦାନେ ଦୁତିୟୋ ୟୋଗୋ, ତତିୟେ ଉପାଦାନେ ତତିୟୋ ୟୋଗୋ, ଚତୁତ୍ଥେ ଉପାଦାନେ ଚତୁତ୍ଥୋ ୟୋଗୋ। ପଠମେ ୟୋଗେ ପଠମୋ ଗନ୍ଥୋ, ଦୁତିୟେ ୟୋଗେ ଦୁତିୟୋ ଗନ୍ଥୋ, ତତିୟେ ୟୋଗେ ତତିୟୋ ଗନ୍ଥୋ, ଚତୁତ୍ଥେ ୟୋଗେ ଚତୁତ୍ଥୋ ଗନ୍ଥୋ, ପଠମେ ଗନ୍ଥେ ପଠମୋ ଆସୱୋ, ଦୁତିୟେ ଗନ୍ଥେ ଦୁତିୟୋ ଆସୱୋ, ତତିୟେ ଗନ୍ଥେ ତତିୟୋ ଆସୱୋ, ଚତୁତ୍ଥେ ଗନ୍ଥେ ଚତୁତ୍ଥୋ ଆସୱୋ। ପଠମେ ଆସୱେ ପଠମୋ ଓଘୋ, ଦୁତିୟେ ଆସୱେ ଦୁତିୟୋ ଓଘୋ, ତତିୟେ ଆସୱେ ତତିୟୋ ଓଘୋ, ଚତୁତ୍ଥେ ଆସୱେ ଚତୁତ୍ଥୋ ଓଘୋ। ପଠମେ ଓଘେ ପଠମୋ ସଲ୍ଲୋ, ଦୁତିୟେ ଓଘେ ଦୁତିୟୋ ସଲ୍ଲୋ, ତତିୟେ ଓଘେ ତତିୟୋ ସଲ୍ଲୋ, ଚତୁତ୍ଥେ ଓଘେ ଚତୁତ୍ଥୋ ସଲ୍ଲୋ। ପଠମେ ସଲ୍ଲେ ପଠମା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଦୁତିୟେ ସଲ୍ଲେ ଦୁତିୟା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ତତିୟେ ସଲ୍ଲେ ତତିୟା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଚତୁତ୍ଥେ ସଲ୍ଲେ ଚତୁତ୍ଥୀ [ଚତୁତ୍ଥା (ସୀ॰)] ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ପଠମାୟଂ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟଂ ପଠମଂ ଅଗତିଗମନଂ। ଦୁତିୟାୟଂ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟଂ ଦୁତିୟଂ ଅଗତିଗମନଂ। ତତିୟାୟଂ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟଂ ତତିୟଂ ଅଗତିଗମନଂ, ଚତୁତ୍ଥିୟଂ [ଚତୁତ୍ଥାୟଂ (ସୀ॰)] ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟଂ ଚତୁତ୍ଥଂ ଅଗତିଗମନଂ।
୮୩ . ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ କବଳୀକାରୋ ଆହାରୋ ଫସ୍ସୋ ଆହାରୋ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟୋ ଚ ମନୋସଞ୍ଚେତନାହାରୋ ୟୋ ଚ ୱିଞ୍ଞାଣାହାରୋ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ୟୋ ଚ ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟୋ ଚ ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ୟୋ ଚ ‘‘ଅନତ୍ତନି ଅତ୍ତା’’ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ କାମୁପାଦାନଂ ୟଞ୍ଚ ଭୱୁପାଦାନଂ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟଞ୍ଚ ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନଂ ୟଞ୍ଚ ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନଂ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ କାମୟୋଗୋ, ୟୋ ଚ ଭୱୟୋଗୋ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟୋ ଚ ଦିଟ୍ଠିୟୋଗୋ, ୟୋ ଚ ଅୱିଜ୍ଜାୟୋଗୋ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ଅଭିଜ୍ଝାକାୟଗନ୍ଥୋ, ୟୋ ଚ ବ୍ୟାପାଦୋ କାୟଗନ୍ଥୋ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟୋ ଚ ପରାମାସକାୟଗନ୍ଥୋ, ୟୋ ଚ ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସକାୟଗନ୍ଥୋ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ କାମାସୱୋ, ୟୋ ଚ ଭୱାସୱୋ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟୋ ଚ ଦିଟ୍ଠାସୱୋ, ୟୋ ଚ ଅୱିଜ୍ଜାସୱୋ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ କାମୋଘୋ, ୟୋ ଚ ଭୱୋଘୋ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟୋ ଚ ଦିଟ୍ଠୋଘୋ, ୟୋ ଚ ଅୱିଜ୍ଜୋଘୋ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ରାଗସଲ୍ଲୋ, ୟୋ ଚ ଦୋସସଲ୍ଲୋ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟୋ ଚ ମାନସଲ୍ଲୋ, ୟୋ ଚ ମୋହସଲ୍ଲୋ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟା ଚ ରୂପୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ୟା ଚ ୱେଦନୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟା ଚ ସଞ୍ଞୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ୟା ଚ ସଙ୍ଖାରୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ ଛନ୍ଦା ଅଗତିଗମନଂ ୟଞ୍ଚ ଦୋସା ଅଗତିଗମନଂ, ଇମେ ତଣ୍ହାଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା। ୟଞ୍ଚ ଭୟା ଅଗତିଗମନଂ, ୟଞ୍ଚ ମୋହା ଅଗତିଗମନଂ, ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା।
୮୪ . ତତ୍ଥ କବଳୀକାରେ ଆହାରେ ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଫସ୍ସେ ଆହାରେ ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ୱିଞ୍ଞାଣେ ଆହାରେ ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ମନୋସଞ୍ଚେତନାୟ ଆହାରେ ‘‘ଅନତ୍ତନି ଅତ୍ତା’’ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ। ପଠମେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ଠିତୋ କାମେ ଉପାଦିୟତି , ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି କାମୁପାଦାନଂ; ଦୁତିୟେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ଠିତୋ ଅନାଗତଂ ଭୱଂ ଉପାଦିୟତି , ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଭୱୁପାଦାନଂ; ତତିୟେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ଠିତୋ ସଂସାରାଭିନନ୍ଦିନିଂ ଦିଟ୍ଠିଂ ଉପାଦିୟତି, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନଂ; ଚତୁତ୍ଥେ ୱିପଲ୍ଲାସେ ଠିତୋ ଅତ୍ତାନଂ କପ୍ପିୟଂ ଉପାଦିୟତି, ଇଦଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନଂ।
କାମୁପାଦାନେନ କାମେହି ସଂୟୁଜ୍ଜତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି କାମୟୋଗୋ; ଭୱୁପାଦାନେନ ଭୱେହି ସଂୟୁଜ୍ଜତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଭୱୟୋଗୋ; ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନେନ ପାପିକାୟ ଦିଟ୍ଠିୟା ସଂୟୁଜ୍ଜତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଦିଟ୍ଠିୟୋଗୋ; ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନେନ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ସଂୟୁଜ୍ଜତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଅୱିଜ୍ଜାୟୋଗୋ।
ପଠମେ ୟୋଗେ ଠିତୋ ଅଭିଜ୍ଝାୟ କାୟଂ ଗନ୍ଥତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଅଭିଜ୍ଝାକାୟଗନ୍ଥୋ; ଦୁତିୟେ ୟୋଗେ ଠିତୋ ବ୍ୟାପାଦେନ କାୟଂ ଗନ୍ଥତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ବ୍ୟାପାଦକାୟଗନ୍ଥୋ; ତତିୟେ ୟୋଗେ ଠିତୋ ପରାମାସେନ କାୟଂ ଗନ୍ଥତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ପରାମାସକାୟଗନ୍ଥୋ; ଚତୁତ୍ଥେ ୟୋଗେ ଠିତୋ ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସେନ କାୟଂ ଗନ୍ଥତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସକାୟଗନ୍ଥୋ।
ତସ୍ସ ଏୱଂଗନ୍ଥିତା କିଲେସା ଆସୱନ୍ତି। କୁତୋ ଚ ୱୁଚ୍ଚତି ଆସୱନ୍ତୀତି? ଅନୁସୟତୋ ୱା ପରିୟୁଟ୍ଠାନତୋ ୱା। ତତ୍ଥ ଅଭିଜ୍ଝାକାୟଗନ୍ଥେନ କାମାସୱୋ, ବ୍ୟାପାଦକାୟଗନ୍ଥେନ ଭୱାସୱୋ, ପରାମାସକାୟଗନ୍ଥେନ ଦିଟ୍ଠାସୱୋ, ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସକାୟଗନ୍ଥେନ ଅୱିଜ୍ଜାସୱୋ।
ତସ୍ସ ଇମେ ଚତ୍ତାରୋ ଆସୱା ୱେପୁଲ୍ଲଂ ଗତା ଓଘା ଭୱନ୍ତି। ଇତି ଆସୱୱେପୁଲ୍ଲା ଓଘୱେପୁଲ୍ଲଂ। ତତ୍ଥ କାମାସୱେନ କାମୋଘୋ, ଭୱାସୱେନ ଭୱୋଘୋ, ଦିଟ୍ଠାସୱେନ ଦିଟ୍ଠୋଘୋ, ଅୱିଜ୍ଜାସୱେନ ଅୱିଜ୍ଜୋଘୋ।
ତସ୍ସ ଇମେ ଚତ୍ତାରୋ ଓଘା ଅନୁସୟସହଗତା ଅଜ୍ଝାସୟଂ ଅନୁପୱିଟ୍ଠା ହଦୟଂ ଆହଚ୍ଚ ତିଟ୍ଠନ୍ତି, ତେନ ୱୁଚ୍ଚନ୍ତି ସଲ୍ଲାଇତି। ତତ୍ଥ କାମୋଘେନ ରାଗସଲ୍ଲୋ, ଭୱୋଘେନ ଦୋସସଲ୍ଲୋ, ଦିଟ୍ଠୋଘେନ ମାନସଲ୍ଲୋ, ଅୱିଜ୍ଜୋଘେନ ମୋହସଲ୍ଲୋ।
ତସ୍ସ ଇମେହି ଚତୂହି ସଲ୍ଲେହି ପରିୟାଦିନ୍ନଂ [ପରିୟାଦିଣ୍ଣଂ (କ॰)] ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଚତୂସୁ ଧମ୍ମେସୁ ସଣ୍ଠହତି ରୂପେ ୱେଦନାୟ ସଞ୍ଞାୟ ସଙ୍ଖାରେସୁ। ତତ୍ଥ ରାଗସଲ୍ଲେନ ନନ୍ଦୂପସେଚନେନ ୱିଞ୍ଞାଣେନ ରୂପୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଦୋସସଲ୍ଲେନ ନନ୍ଦୂପସେଚନେନ ୱିଞ୍ଞାଣେନ ୱେଦନୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ମାନସଲ୍ଲେନ ନନ୍ଦୂପସେଚନେନ ୱିଞ୍ଞାଣେନ ସଞ୍ଞୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ମୋହସଲ୍ଲେନ ନନ୍ଦୂପସେଚନେନ ୱିଞ୍ଞାଣେନ ସଙ୍ଖାରୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି।
ତସ୍ସ ଇମାହି ଚତୂହି ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତୀହି ଉପତ୍ଥଦ୍ଧଂ ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଚତୂହି ଧମ୍ମେହି ଅଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି ଛନ୍ଦା ଦୋସା ଭୟା ମୋହା। ତତ୍ଥ ରାଗେନ ଛନ୍ଦାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ଦୋସେନ ଦୋସାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ଭୟେନ ଭୟାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ମୋହେନ ମୋହାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି। ଇତି ଖୋ ତଞ୍ଚ କମ୍ମଂ ଇମେ ଚ କିଲେସା, ଏସ ହେତୁ ସଂସାରସ୍ସ, ଏୱଂ ସବ୍ବେ କିଲେସା ଚତୂହି ୱିପଲ୍ଲାସେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା।
୮୫ . ତତ୍ଥ ଇମା ଚତସ୍ସୋ ଦିସା କବଳୀକାରୋ ଆହାରୋ ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, କାମୁପାଦାନଂ, କାମୟୋଗୋ, ଅଭିଜ୍ଝାକାୟଗନ୍ଥୋ, କାମାସୱୋ, କାମୋଘୋ, ରାଗସଲ୍ଲୋ, ରୂପୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଛନ୍ଦା ଅଗତିଗମନନ୍ତି ପଠମା ଦିସା।
ଫସ୍ସୋ ଆହାରୋ, ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଭୱୁପାଦାନଂ, ଭୱୟୋଗୋ, ବ୍ୟାପାଦକାୟଗନ୍ଥୋ, ଭୱାସୱୋ, ଭୱୋଘୋ, ଦୋସସଲ୍ଲୋ, ୱେଦନୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଦୋସା ଅଗତିଗମନନ୍ତି ଦୁତିୟା ଦିସା।
ୱିଞ୍ଞାଣାହାରୋ ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନଂ, ଦିଟ୍ଠିୟୋଗୋ ପରାମାସକାୟଗନ୍ଥୋ, ଦିଟ୍ଠାସୱୋ, ଦିଟ୍ଠୋଘୋ, ମାନସଲ୍ଲୋ, ସଞ୍ଞୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଭୟା ଅଗତିଗମନନ୍ତି ତତିୟା ଦିସା।
ମନୋସଞ୍ଚେତନାହାରୋ ‘‘ଅନତ୍ତନି ଅତ୍ତା’’ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନଂ, ଅୱିଜ୍ଜାୟୋଗୋ, ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସକାୟଗନ୍ଥୋ, ଅୱିଜ୍ଜାସୱୋ, ଅୱିଜ୍ଜୋଘୋ, ମୋହସଲ୍ଲୋ, ସଙ୍ଖାରୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ମୋହା ଅଗତିଗମନନ୍ତି ଚତୁତ୍ଥୀ ଦିସା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ କବଳୀକାରୋ ଆହାରୋ ୟୋ ଚ ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, କାମୁପାଦାନଂ, କାମୟୋଗୋ, ଅଭିଜ୍ଝାକାୟଗନ୍ଥୋ, କାମାସୱୋ , କାମୋଘୋ, ରାଗସଲ୍ଲୋ, ରୂପୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି ଛନ୍ଦା ଅଗତିଗମନନ୍ତି, ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ। ଇମେ ରାଗଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ଫସ୍ସୋ ଆହାରୋ ୟୋ ଚ ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଭୱୁପାଦାନଂ, ଭୱୟୋଗୋ , ବ୍ୟାପାଦକାୟଗନ୍ଥୋ, ଭୱାସୱୋ, ଭୱୋଘୋ, ଦୋସସଲ୍ଲୋ, ୱେଦନୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଦୋସା ଅଗତିଗମନନ୍ତି ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ, ଇମେ ଦୋସଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ୱିଞ୍ଞାଣାହାରୋ ୟୋ ଚ ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନଂ, ଦିଟ୍ଠିୟୋଗୋ, ପରାମାସକାୟଗନ୍ଥୋ, ଦିଟ୍ଠାସୱୋ, ଦିଟ୍ଠୋଘୋ, ମାନସଲ୍ଲୋ, ସଞ୍ଞୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ଭୟା ଅଗତିଗମନନ୍ତି ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ। ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ମନ୍ଦସ୍ସ ଉପକ୍କିଲେସା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ମନୋସଞ୍ଚେତନାହାରୋ ୟୋ ଚ ‘‘ଅନତ୍ତନି ଅତ୍ତା’’ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନଂ, ଅୱିଜ୍ଜାୟୋଗୋ, ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସକାୟଗନ୍ଥୋ, ଅୱିଜ୍ଜାସୱୋ, ଅୱିଜ୍ଜୋଘୋ, ମୋହସଲ୍ଲୋ, ସଙ୍ଖାରୂପଗା ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି, ମୋହା ଅଗତିଗମନନ୍ତି, ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ। ଇମେ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ଉଦତ୍ତସ୍ସ [ଉଦତ୍ଥସ୍ସ (ସୀ॰ କ॰)] ଉପକ୍କିଲେସା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ କବଳୀକାରୋ ଆହାରୋ ୟୋ ଚ ଫସ୍ସୋ ଆହାରୋ, ଇମେ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ୱିଞ୍ଞାଣାହାରୋ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ମନୋସଞ୍ଚେତନାହାରୋ ଅନିମିତ୍ତେନ, ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ‘‘ଅସୁଭେ ସୁଭ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ୟୋ ଚ ‘‘ଦୁକ୍ଖେ ସୁଖ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ, ଇମେ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଅବ୍ଭତ୍ଥଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ‘‘ଅନିଚ୍ଚେ ନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ‘‘ଅନତ୍ତନି ଅତ୍ତା’’ତି ୱିପଲ୍ଲାସୋ ଅନିମିତ୍ତେନ। ତତ୍ଥ କାମୁପାଦାନଞ୍ଚ ଭୱୁପାଦାନଞ୍ଚ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଦିଟ୍ଠୁପାଦାନଂ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ଅତ୍ତୱାଦୁପାଦାନଂ ଅନିମିତ୍ତେନ। ତତ୍ଥ କାମୟୋଗୋ ଚ ଭୱୟୋଗୋ ଚ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଦିଟ୍ଠିୟୋଗୋ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ଅୱିଜ୍ଜାୟୋଗୋ ଅନିମିତ୍ତେନ। ତତ୍ଥ ଅଭିଜ୍ଝାକାୟଗନ୍ଥୋ ଚ ବ୍ୟାପାଦକାୟଗନ୍ଥୋ ଚ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ପରାମାସକାୟଗନ୍ଥୋ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ଇଦଂସଚ୍ଚାଭିନିୱେସକାୟଗନ୍ଥୋ ଅନିମିତ୍ତେନ।
ତତ୍ଥ କାମାସୱୋ ଚ ଭୱାସୱୋ ଚ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଦିଟ୍ଠାସୱୋ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ଅୱିଜ୍ଜାସୱୋ ଅନିମିତ୍ତେନ। ତତ୍ଥ କାମୋଘୋ ଚ ଭୱୋଘୋ ଚ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଦିଟ୍ଠୋଘୋ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ଅୱିଜ୍ଜୋଘୋ ଅନିମିତ୍ତେନ। ତତ୍ଥ ରାଗସଲ୍ଲୋ ଚ ଦୋସସଲ୍ଲୋ ଚ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ମାନସଲ୍ଲୋ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ମୋହସଲ୍ଲୋ ଅନିମିତ୍ତେନ। ତତ୍ଥ ରୂପୂପଗା ଚ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି ୱେଦନୂପଗା ଚ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତି ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପରିଞ୍ଞଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ସଞ୍ଞୂପଗା ସୁଞ୍ଞତାୟ, ସଙ୍ଖାରୂପଗା ଅନିମିତ୍ତେନ।
ତତ୍ଥ ଛନ୍ଦା ଚ ଅଗତିଗମନଂ ଦୋସା ଚ ଅଗତିଗମନଂ ଅପ୍ପଣିହିତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଭୟା ଅଗତିଗମନଂ ସୁଞ୍ଞତାୟ, ମୋହା ଅଗତିଗମନଂ ଅନିମିତ୍ତେନ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେନ ପହାନଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି। ଇତି ସବ୍ବେ ଲୋକୱଟ୍ଟାନୁସାରିନୋ ଧମ୍ମା ନିୟ୍ୟନ୍ତି। ତେ ଲୋକା ତୀହି ୱିମୋକ୍ଖମୁଖେହି।
ଚତସ୍ସୋ ପଟିପଦା, ଚତ୍ତାରୋ ସତିପଟ୍ଠାନା, ଚତ୍ତାରି ଝାନାନି, ଚତ୍ତାରୋ ୱିହାରା, ଚତ୍ତାରୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନା, ଚତ୍ତାରୋ ଅଚ୍ଛରିୟା ଅବ୍ଭୁତା ଧମ୍ମା, ଚତ୍ତାରି ଅଧିଟ୍ଠାନାନି, ଚତସ୍ସୋ ସମାଧିଭାୱନା, ଚତ୍ତାରୋ ସୁଖଭାଗିୟା ଧମ୍ମା, ଚତସ୍ସୋ ଅପ୍ପମାଣା।
ପଠମା ପଟିପଦା ପଠମଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ, ଦୁତିୟା ପଟିପଦା ଦୁତିୟଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ, ତତିୟା ପଟିପଦା ତତିୟଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ, ଚତୁତ୍ଥୀ ପଟିପଦା ଚତୁତ୍ଥଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ। ପଠମଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ପଠମଂ ଝାନଂ, ଦୁତିୟଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ଦୁତିୟଂ ଝାନଂ, ତତିୟଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ତତିୟଂ ଝାନଂ। ଚତୁତ୍ଥଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ। ପଠମଂ ଝାନଂ ପଠମୋ ୱିହାରୋ, ଦୁତିୟଂ ଝାନଂ ଦୁତିୟୋ ୱିହାରୋ, ତତିୟଂ ଝାନଂ ତତିୟୋ ୱିହାରୋ, ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ ଚତୁତ୍ଥୋ ୱିହାରୋ। ପଠମୋ ୱିହାରୋ ପଠମଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ, ଦୁତିୟୋ ୱିହାରୋ ଦୁତିୟଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ, ତତିୟୋ ୱିହାରୋ ତତିୟଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ, ଚତୁତ୍ଥୋ ୱିହାରୋ ଚତୁତ୍ଥଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ। ପଠମଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ପଠମୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ, ଦୁତିୟଂ ଦୁତିୟୋ, ତତିୟଂ ତତିୟୋ, ଚତୁତ୍ଥଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଚତୁତ୍ଥୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ। ପଠମୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ପଠମଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ, ଦୁତିୟୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ଦୁତିୟଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ, ତତିୟୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ତତିୟଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ, ଚତୁତ୍ଥୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ଚତୁତ୍ଥଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ। ପଠମଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ ପଠମା ସମାଧିଭାୱନା, ଦୁତିୟଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ ଦୁତିୟା ସମାଧିଭାୱନା, ତତିୟଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ ତତିୟା ସମାଧିଭାୱନା, ଚତୁତ୍ଥଂ ଅଧିଟ୍ଠାନଂ ଚତୁତ୍ଥୀ ସମାଧିଭାୱନା। ପଠମା ସମାଧିଭାୱନା ପଠମୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ, ଦୁତିୟା ସମାଧିଭାୱନା ଦୁତିୟୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ, ତତିୟା ସମାଧିଭାୱନା ତତିୟୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ, ଚତୁତ୍ଥୀ ସମାଧିଭାୱନା ଚତୁତ୍ଥୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ। ପଠମୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ ପଠମଂ ଅପ୍ପମାଣଂ, ଦୁତିୟୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ ଦୁତିୟଂ ଅପ୍ପମାଣଂ, ତତିୟୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ ତତିୟଂ ଅପ୍ପମାଣଂ, ଚତୁତ୍ଥୋ ସୁଖଭାଗିୟୋ ଧମ୍ମୋ ଚତୁତ୍ଥଂ ଅପ୍ପମାଣଂ। ପଠମା ପଟିପଦା ଭାୱିତା ବହୁଲୀକତା [ବହୁଲିକତା (କ॰)] ପଠମଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି, ଦୁତିୟା ପଟିପଦା ଭାୱିତା ବହୁଲୀକତା ଦୁତିୟଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି, ତତିୟା ପଟିପଦା ଭାୱିତା ବହୁଲୀକତା ତତିୟଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି, ଚତୁତ୍ଥୀ ପଟିପଦା ଭାୱିତା ବହୁଲୀକତା ଚତୁତ୍ଥଂ ସତିପଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି। ପଠମୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ପଠମଂ ଝାନଂ ପରିପୂରେତି, ଦୁତିୟୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଦୁତିୟଂ ଝାନଂ ପରିପୂରେତି, ତତିୟୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ତତିୟଂ ଝାନଂ ପରିପୂରେତି, ଚତୁତ୍ଥୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ ପରିପୂରେତି।
ପଠମଂ ଝାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ପଠମଂ ୱିହାରଂ ପରିପୂରେତି, ଦୁତିୟଂ ଝାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ଦୁତିୟଂ ୱିହାରଂ ପରିପୂରେତି, ତତିୟଂ ଝାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ତତିୟଂ ୱିହାରଂ ପରିପୂରେତି, ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ଚତୁତ୍ଥଂ ୱିହାରଂ ପରିପୂରେତି। ପଠମୋ ୱିହାରୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନାନଂ ପାପକାନଂ ଅକୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଅନୁପ୍ପାଦଂ ପରିପୂରେତି, ଦୁତିୟୋ ୱିହାରୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଉପ୍ପନ୍ନାନଂ ପାପକାନଂ ଅକୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ପହାନଂ ପରିପୂରେତି, ତତିୟୋ ୱିହାରୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନାନଂ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଉପ୍ପାଦଂ ପରିପୂରେତି, ଚତୁତ୍ଥୋ ୱିହାରୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଉପ୍ପନ୍ନାନଂ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଠିତିଂ ଅସମ୍ମୋସଂ ଭିୟ୍ୟୋଭାୱଂ ପରିପୂରେତି। ପଠମଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ମାନପ୍ପହାନଂ ପରିପୂରେତି, ଦୁତିୟଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ଆଲୟସମୁଗ୍ଘାତଂ ପରିପୂରେତି, ତତିୟଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ଅୱିଜ୍ଜାପହାନଂ ପରିପୂରେତି, ଚତୁତ୍ଥଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ଭୱୂପସମଂ ପରିପୂରେତି। ମାନପ୍ପହାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ସଚ୍ଚାଧିଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି, ଆଲୟସମୁଗ୍ଘାତୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଚାଗାଧିଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି, ଅୱିଜ୍ଜାପହାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ପଞ୍ଞାଧିଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି, ଭୱୂପସମୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଉପସମାଧିଟ୍ଠାନଂ ପରିପୂରେତି। ସଚ୍ଚାଧିଟ୍ଠାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ଛନ୍ଦସମାଧିଂ ପରିପୂରେତି, ଚାଗାଧିଟ୍ଠାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ୱୀରିୟସମାଧିଂ ପରିପୂରେତି, ପଞ୍ଞାଧିଟ୍ଠାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ଚିତ୍ତସମାଧିଂ ପରିପୂରେତି, ଉପସମାଧିଟ୍ଠାନଂ ଭାୱିତଂ ବହୁଲୀକତଂ ୱୀମଂସାସମାଧିଂ ପରିପୂରେତି। ଛନ୍ଦସମାଧି ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସଂୱରଂ ପରିପୂରେତି, ୱୀରିୟସମାଧି ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ତପଂ ପରିପୂରେତି, ଚିତ୍ତସମାଧି ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ବୁଦ୍ଧିଂ ପରିପୂରେତି, ୱୀମଂସାସମାଧି ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ସବ୍ବୂପଧିପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗଂ ପରିପୂରେତି। ଇନ୍ଦ୍ରିୟସଂୱରୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ମେତ୍ତଂ ପରିପୂରେତି, ତପୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ କରୁଣଂ ପରିପୂରେତି, ବୁଦ୍ଧି ଭାୱିତା ବହୁଲୀକତା ମୁଦିତଂ ପରିପୂରେତି, ସବ୍ବୂପଧିପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗୋ ଭାୱିତୋ ବହୁଲୀକତୋ ଉପେକ୍ଖଂ ପରିପୂରେତି।
୮୭ . ତତ୍ଥ ଇମା ଚତସ୍ସୋ ଦିସା ପଠମା ପଟିପଦା ପଠମୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ପଠମଂ ଝାନଂ ପଠମୋ ୱିହାରୋ ପଠମୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ପଠମୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ସଚ୍ଚାଧିଟ୍ଠାନଂ ଛନ୍ଦସମାଧି ଇନ୍ଦ୍ରିୟସଂୱରୋ ମେତ୍ତା ଇତି ପଠମା ଦିସା।
ଦୁତିୟା ପଟିପଦା ଦୁତିୟୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଦୁତିୟୋ ୱିହାରୋ ଦୁତିୟୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ଦୁତିୟୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ଭୱାଧିଟ୍ଠାନଂ ୱୀରିୟସମାଧି ତପୋ କରୁଣା ଇତି ଦୁତିୟା ଦିସା।
ତତିୟା ପଟିପଦା ତତିୟୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ତତିୟଂ ଝାନଂ ତତିୟୋ ୱିହାରୋ ତତିୟୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ତତିୟୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ପଞ୍ଞାଧିଟ୍ଠାନଂ ଚିତ୍ତସମାଧି ବୁଦ୍ଧି ମୁଦିତା ଇତି ତତିୟା ଦିସା।
ଚତୁତ୍ଥୀ ପଟିପଦା ଚତୁତ୍ଥୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ ଚତୁତ୍ଥୋ ୱିହାରୋ ଚତୁତ୍ଥୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ଚତୁତ୍ଥୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ଉପସମାଧିଟ୍ଠାନଂ ୱୀମଂସାସମାଧି ସବ୍ବୂପଧିପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗୋ ଉପେକ୍ଖା ଇତି ଚତୁତ୍ଥୀ ଦିସା।
ତତ୍ଥ ପଠମା ପଟିପଦା ପଠମୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ପଠମଂ ଝାନଂ ପଠମୋ ୱିହାରୋ ପଠମୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ପଠମୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ସଚ୍ଚାଧିଟ୍ଠାନଂ ଛନ୍ଦସମାଧି ଇନ୍ଦ୍ରିୟସଂୱରୋ, ମେତ୍ତା ଇତି ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ। ଇଦଂ ରାଗଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଭେସଜ୍ଜଂ।
ଦୁତିୟା ପଟିପଦା ଦୁତିୟୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଦୁତିୟଂ ଝାନଂ ଦୁତିୟୋ ୱିହାରୋ ଦୁତିୟୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ଦୁତିୟୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ଚାଗାଧିଟ୍ଠାନଂ ୱୀରିୟସମାଧି ତପୋ କରୁଣା ଇତି ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ। ଇଦଂ ଦୋସଚରିତସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ଭେସଜ୍ଜଂ।
ତତିୟା ପଟିପଦା ତତିୟୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ତତିୟଂ ଝାନଂ ତତିୟୋ ୱିହାରୋ ତତିୟୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ତତିୟୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ପଞ୍ଞାଧିଟ୍ଠାନଂ ଚିତ୍ତସମାଧି ବୁଦ୍ଧି ମୁଦିତା ଇତି ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ। ଇଦଂ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ମନ୍ଦସ୍ସ ଭେସଜ୍ଜଂ।
ଚତୁତ୍ଥୀ ପଟିପଦା ଚତୁତ୍ଥୋ ସତିପଟ୍ଠାନୋ ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ ଚତୁତ୍ଥୋ ୱିହାରୋ ଚତୁତ୍ଥୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନୋ ଚତୁତ୍ଥୋ ଅଚ୍ଛରିୟୋ ଅବ୍ଭୁତୋ ଧମ୍ମୋ ଉପସମାଧିଟ୍ଠାନଂ ୱୀମଂସାସମାଧି ସବ୍ବୂପଧିପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗୋ ଉପେକ୍ଖା ଇତି ଇମେସଂ ଦସନ୍ନଂ ସୁତ୍ତାନଂ ଏକୋ ଅତ୍ଥୋ, ବ୍ୟଞ୍ଜନମେୱ ନାନଂ। ଇଦଂ ଦିଟ୍ଠିଚରିତସ୍ସ ଉଦତ୍ତସ୍ସ ଭେସଜ୍ଜଂ।
ତତ୍ଥ ଦୁକ୍ଖା ଚ ପଟିପଦା ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞା ଦୁକ୍ଖା ଚ ପଟିପଦା ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞା ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ସୁଖା ପଟିପଦା ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞା ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ସୁଖା ପଟିପଦା ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞା ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ କାୟେ କାୟାନୁପସ୍ସିତା ସତିପଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ୱେଦନାସୁ ୱେଦନାନୁପସ୍ସିତା ସତିପଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଚିତ୍ତେ ଚିତ୍ତାନୁପସ୍ସିତା ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ। ଧମ୍ମେସୁ ଧମ୍ମାନୁପସ୍ସିତା ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ ପଠମଞ୍ଚ ଝାନଂ ଦୁତିୟଞ୍ଚ ଝାନଂ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ତତିୟଂ ଝାନଂ ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଚତୁତ୍ଥଂ ଝାନଂ ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ ପଠମୋ ଚ ୱିହାରୋ ଦୁତିୟୋ ଚ ୱିହାରୋ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ତତିୟୋ ୱିହାରୋ ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଚତୁତ୍ଥୋ ୱିହାରୋ ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ୟତ୍ଥ ପଠମଞ୍ଚ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଦୁତିୟଞ୍ଚ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ତତିୟଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଚତୁତ୍ଥଂ ସମ୍ମପ୍ପଧାନଂ ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ ମାନପ୍ପହାନଞ୍ଚ ଆଲୟସମୁଗ୍ଘାତୋ ଚ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଅୱିଜ୍ଜାପହାନଂ ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଭୱୂପସମୋ ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ ସଚ୍ଚାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଚାଗାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ପଞ୍ଞାଧିଟ୍ଠାନଂ ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଉପସମାଧିଟ୍ଠାନଂ ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ ଛନ୍ଦସମାଧି ଚ ୱୀରିୟସମାଧି ଚ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ଚିତ୍ତସମାଧି ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ୱୀମଂସାସମାଧି ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ ଇନ୍ଦ୍ରିୟସଂୱରୋ ଚ ତପୋ ଚ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ବୁଦ୍ଧି ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ ସବ୍ବୂପଧିପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗୋ ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତତ୍ଥ ମେତ୍ତା ଚ କରୁଣା ଚ ଅପ୍ପଣିହିତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ, ମୁଦିତା ସୁଞ୍ଞତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ ଉପେକ୍ଖା ଅନିମିତ୍ତଂ ୱିମୋକ୍ଖମୁଖଂ।
ତେସଂ ୱିକ୍କୀଳିତଂ। ଚତ୍ତାରୋ ଆହାରା ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତସ୍ସୋ ପଟିପଦା…ପେ॰… ଚତ୍ତାରୋ ୱିପଲ୍ଲାସା ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତ୍ତାରୋ ସତିପଟ୍ଠାନା। ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତ୍ତାରି ଝାନାନି। ଚତ୍ତାରୋ ୟୋଗା ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତ୍ତାରୋ ୱିହାରା। ଚତ୍ତାରୋ ଗନ୍ଥା ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତ୍ତାରୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନା। ଚତ୍ତାରୋ ଆସୱା ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତ୍ତାରୋ ଅଚ୍ଛରିୟା ଅବ୍ଭୁତା ଧମ୍ମା। ଚତ୍ତାରୋ ଓଘା ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତ୍ତାରି ଅଧିଟ୍ଠାନାନି। ଚତ୍ତାରୋ ସଲ୍ଲା ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତସ୍ସୋ ସମାଧିଭାୱନା। ଚତସ୍ସୋ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟୋ ତାସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତ୍ତାରୋ ସୁଖଭାଗିୟା ଧମ୍ମା। ଚତ୍ତାରି ଅଗତିଗମନାନି ତେସଂ ପଟିପକ୍ଖୋ ଚତସ୍ସୋ ଅପ୍ପମାଣା।
ସୀହା ବୁଦ୍ଧା ପଚ୍ଚେକବୁଦ୍ଧା ସାୱକା ଚ ହତରାଗଦୋସମୋହା, ତେସଂ ୱିକ୍କୀଳିତଂ ଭାୱନା ସଚ୍ଛିକିରିୟା ବ୍ୟନ୍ତୀକିରିୟା ଚ। ୱିକ୍କୀଳିତଂ ଇନ୍ଦ୍ରିୟାଧିଟ୍ଠାନଂ ୱିକ୍କୀଳିତଂ ୱିପରିୟାସାନଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ। ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସଦ୍ଧମ୍ମଗୋଚରୋ ୱିପରିୟାସା କିଲେସଗୋଚରୋ। ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ସୀହୱିକ୍କୀଳିତସ୍ସ ଚ ନୟସ୍ସ ଦିସାଲୋଚନସ୍ସ ଚ ନୟସ୍ସ ଭୂମୀତି। ତେନାହ ‘‘ୟୋ ନେତି ୱିପଲ୍ଲାସେହି ସଂକିଲେସେ’’ତି। ୱେୟ୍ୟାକରଣେସୁ ହି ୟେ ‘‘କୁସଲାକୁସଲା’’ତି ଚ।
ତତ୍ଥ ୟେ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟନ୍ତି, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା; ୟେ ସୁଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟନ୍ତି, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା। ତେସଂ ଚତୁନ୍ନଂ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ, ଚତ୍ତାରୋ ଆହାରା, ଚତ୍ତାରୋ ୱିପଲ୍ଲାସା, ଚତ୍ତାରି ଉପାଦାନାନି, ଚତ୍ତାରୋ ୟୋଗା, ଚତ୍ତାରୋ ଗନ୍ଥା, ଚତ୍ତାରୋ ଆସୱା, ଚତ୍ତାରୋ ଓଘା, ଚତ୍ତାରୋ ସଲ୍ଲା, ଚତସ୍ସୋ ୱିଞ୍ଞାଣଟ୍ଠିତିୟୋ, ଚତ୍ତାରି ଅଗତିଗମନାନୀତି। ତେସଂ ଚତୁନ୍ନଂ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଇଦଂ ୱୋଦାନଂ, ଚତସ୍ସୋ ପଟିପଦା, ଚତ୍ତାରୋ ସତିପଟ୍ଠାନା, ଚତ୍ତାରି ଝାନାନି, ଚତ୍ତାରୋ ୱିହାରା, ଚତ୍ତାରୋ ସମ୍ମପ୍ପଧାନା, ଚତ୍ତାରୋ ଅଚ୍ଛରିୟା ଅବ୍ଭୁତା ଧମ୍ମା, ଚତ୍ତାରି ଅଧିଟ୍ଠାନାନି, ଚତସ୍ସୋ ସମାଧିଭାୱନା, ଚତ୍ତାରୋ ସୁଖଭାଗିୟା ଧମ୍ମା, ଚତସ୍ସୋ ଅପ୍ପମାଣା ଇତି।
୮୮ . ତତ୍ଥ ୟେ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟନ୍ତି ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା। ୟେ ସୁଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟନ୍ତି, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା। ତତ୍ଥ ୟୋ ସୁଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ନିୟ୍ୟାତି, ଅୟଂ ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୂ। ୟୋ ସାଧାରଣାୟ, ଅୟଂ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୂ। ୟୋ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ନିୟ୍ୟାତି, ଅୟଂ ନେୟ୍ୟୋ।
ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ସମଥଂ ଉପଦିସତି, ନେୟ୍ୟସ୍ସ ୱିପସ୍ସନଂ, ସମଥୱିପସ୍ସନଂ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୁସ୍ସ। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ମୁଦୁକଂ ଧମ୍ମଦେସନଂ ଉପଦିସତି, ତିକ୍ଖଂ ନେୟ୍ୟସ୍ସ, ମୁଦୁତିକ୍ଖଂ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୁସ୍ସ, ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ସଂଖିତ୍ତେନ ଧମ୍ମଂ ଦେସୟତି, ସଂଖିତ୍ତୱିତ୍ଥାରେନ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୁସ୍ସ, ୱିତ୍ଥାରେନ ନେୟ୍ୟସ୍ସ। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ପୁଗ୍ଗଲସ୍ସ ନିସ୍ସରଣଂ ଉପଦିସତି, ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ଆଦୀନୱଞ୍ଚ ନିସ୍ସରଣଞ୍ଚ ଉପଦିସତି, ନେୟ୍ୟସ୍ସ ଅସ୍ସାଦଞ୍ଚ ଆଦୀନୱଞ୍ଚ ନିସ୍ସରଣଞ୍ଚ ଉପଦିସତି। ତତ୍ଥ ଭଗୱା ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୁସ୍ସ ଅଧିପଞ୍ଞାସିକ୍ଖଂ ପଞ୍ଞାପୟତି, ଅଧିଚିତ୍ତଂ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୁସ୍ସ, ଅଧିସୀଲଂ ନେୟ୍ୟସ୍ସ।
ତତ୍ଥ ୟେ ଦୁକ୍ଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟନ୍ତି, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା। ୟେ ସୁଖାୟ ପଟିପଦାୟ ଦନ୍ଧାଭିଞ୍ଞାୟ ଖିପ୍ପାଭିଞ୍ଞାୟ ଚ ନିୟ୍ୟନ୍ତି। ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା। ଇତି ଖୋ ଚତ୍ତାରି ହୁତ୍ୱା ତୀଣି ଭୱନ୍ତି ଉଗ୍ଘଟିତଞ୍ଞୂ ୱିପଞ୍ଚିତଞ୍ଞୂ ନେୟ୍ୟୋତି।
ତେସଂ ତିଣ୍ଣଂ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ, ତୀଣି ଅକୁସଲମୂଲାନି ଲୋଭୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ ଦୋସୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ ମୋହୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ , ତୀଣି ଦୁଚ୍ଚରିତାନି – କାୟଦୁଚ୍ଚରିତଂ ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତଂ ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତଂ; ତୟୋ ଅକୁସଲୱିତକ୍କା – କାମୱିତକ୍କୋ ବ୍ୟାପାଦୱିତକ୍କୋ ୱିହିଂସାୱିତକ୍କୋ; ତିସ୍ସୋ ଅକୁସଲସଞ୍ଞା – କାମସଞ୍ଞା ବ୍ୟାପାଦସଞ୍ଞା ୱିହିଂସାସଞ୍ଞା; ତିସ୍ସୋ ୱିପରୀତସଞ୍ଞା – ନିଚ୍ଚସଞ୍ଞା ସୁଖସଞ୍ଞା ଅତ୍ତସଞ୍ଞା; ତିସ୍ସୋ ୱେଦନା – ସୁଖା ୱେଦନା ଦୁକ୍ଖା ୱେଦନା ଅଦୁକ୍ଖମସୁଖା ୱେଦନା; ତିସ୍ସୋ ଦୁକ୍ଖତା – ଦୁକ୍ଖଦୁକ୍ଖତା ସଙ୍ଖାରଦୁକ୍ଖତା ୱିପରିଣାମଦୁକ୍ଖତା; ତୟୋ ଅଗ୍ଗୀ – ରାଗଗ୍ଗି ଦୋସଗ୍ଗି ମୋହଗ୍ଗି; ତୟୋ ସଲ୍ଲା – ରାଗସଲ୍ଲୋ ଦୋସସଲ୍ଲୋ ମୋହସଲ୍ଲୋ; ତିସ୍ସୋ ଜଟା – ରାଗଜଟା ଦୋସଜଟା ମୋହଜଟା; ତିସ୍ସୋ ଅକୁସଲୂପପରିକ୍ଖା – ଅକୁସଲଂ କାୟକମ୍ମଂ ଅକୁସଲଂ ୱଚୀକମ୍ମଂ ଅକୁସଲଂ ମନୋକମ୍ମଂ। ତିସ୍ସୋ ୱିପତ୍ତିୟୋ – ସୀଲୱିପତ୍ତି ଦିଟ୍ଠିୱିପତ୍ତି ଆଚାରୱିପତ୍ତୀତି। ତେସଂ ତିଣ୍ଣଂ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଇଦଂ ୱୋଦାନଂ। ତୀଣି କୁସଲମୂଲାନି – ଅଲୋଭୋ କୁସଲମୂଲଂ ଅଦୋସୋ କୁସଲମୂଲଂ ଅମୋହୋ କୁସଲମୂଲଂ। ତୀଣି ସୁଚରିତାନି – କାୟସୁଚରିତଂ ୱଚୀସୁଚରିତଂ ମନୋସୁଚରିତଂ। ତୟୋ କୁସଲୱିତକ୍କା – ନେକ୍ଖମ୍ମୱିତକ୍କୋ ଅବ୍ୟାପାଦୱିତକ୍କୋ ଅୱିହିଂସାୱିତକ୍କୋ। ତୟୋ ସମାଧୀ – ସୱିତକ୍କୋ ସୱିଚାରୋ ସମାଧି ଅୱିତକ୍କୋ ୱିଚାରମତ୍ତୋ ସମାଧି ଅୱିତକ୍କୋ ଅୱିଚାରୋ ସମାଧି। ତିସ୍ସୋ କୁସଲସଞ୍ଞା – ନେକ୍ଖମ୍ମସଞ୍ଞା ଅବ୍ୟାପାଦସଞ୍ଞା ଅୱିହିଂସାସଞ୍ଞା। ତିସ୍ସୋ ଅୱିପରୀତସଞ୍ଞା – ଅନିଚ୍ଚସଞ୍ଞା ଦୁକ୍ଖସଞ୍ଞା ଅନତ୍ତସଞ୍ଞା। ତିସ୍ସୋ କୁସଲୂପପରିକ୍ଖା – କୁସଲଂ କାୟକମ୍ମଂ କୁସଲଂ ୱଚୀକମ୍ମଂ କୁସଲଂ ମନୋକମ୍ମଂ। ତୀଣି ସୋଚେୟ୍ୟାନି – କାୟସୋଚେୟ୍ୟଂ ୱଚୀସୋଚେୟ୍ୟଂ ମନୋସୋଚେୟ୍ୟଂ; ତିସ୍ସୋ ସମ୍ପତ୍ତିୟୋ – ସୀଲସମ୍ପତ୍ତି ସମାଧିସମ୍ପତ୍ତି ପଞ୍ଞାସମ୍ପତ୍ତି। ତିସ୍ସୋ ସିକ୍ଖା – ଅଧିସୀଲସିକ୍ଖା ଅଧିଚିତ୍ତସିକ୍ଖା ଅଧିପଞ୍ଞାସିକ୍ଖା; ତୟୋ ଖନ୍ଧା – ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ତୀଣି ୱିମୋକ୍ଖମୁଖାନି – ସୁଞ୍ଞତଂ ଅନିମିତ୍ତଂ ଅପ୍ପଣିହିତନ୍ତି।
ଇତି ଖୋ ଚତ୍ତାରି ହୁତ୍ୱା ତୀଣି ଭୱନ୍ତି, ତୀଣି ହୁତ୍ୱା ଦ୍ୱେ ଭୱନ୍ତି ତଣ୍ହାଚରିତୋ ଚ ଦିଟ୍ଠିଚରିତୋ ଚ।
ତେସଂ ଦ୍ୱିନ୍ନଂ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ, ତଣ୍ହା ଚ ଅୱିଜ୍ଜା ଚ ଅହିରିକଞ୍ଚ ଅନୋତ୍ତପ୍ପଞ୍ଚ ଅସ୍ସତି ଚ ଅସମ୍ପଜଞ୍ଞଞ୍ଚ ଅୟୋନିସୋ ମନସିକାରୋ ଚ କୋସଜ୍ଜଞ୍ଚ ଦୋୱଚସ୍ସଞ୍ଚ ଅହଂକାରୋ ଚ ମମଂକାରୋ ଚ ଅସ୍ସଦ୍ଧା ଚ ପମାଦୋ ଚ ଅସଦ୍ଧମ୍ମସ୍ସୱନଞ୍ଚ ଅସଂୱରୋ ଚ ଅଭିଜ୍ଝା ଚ ବ୍ୟାପାଦୋ ଚ ନୀୱରଣଞ୍ଚ ସଂୟୋଜନଞ୍ଚ କୋଧୋ ଚ ଉପନାହୋ ଚ ମକ୍ଖୋ ଚ ପଲାସୋ ଚ ଇସ୍ସା ଚ ମଚ୍ଛେରଞ୍ଚ ମାୟା ଚ ସାଠେୟ୍ୟଞ୍ଚ ସସ୍ସତଦିଟ୍ଠି ଚ ଉଚ୍ଛେଦଦିଟ୍ଠିଚାତି।
ତେସଂ ଦ୍ୱିନ୍ନଂ ପୁଗ୍ଗଲାନଂ ଇଦଂ ୱୋଦାନଂ, ସମଥୋ ଚ ୱିପସ୍ସନା ଚ ହିରୀ ଚ ଓତ୍ତପ୍ପଞ୍ଚ ସତି ଚ ସମ୍ପଜଞ୍ଞଞ୍ଚ ୟୋନିସୋ ମନସିକାରୋ ଚ ୱୀରିୟାରମ୍ଭୋ ଚ ସୋୱଚସ୍ସଞ୍ଚ ଧମ୍ମେ ଞାଣଞ୍ଚ ଅନ୍ୱୟେ ଞାଣଞ୍ଚ ଖୟେ ଞାଣଞ୍ଚ ଅନୁପ୍ପାଦେ ଞାଣଞ୍ଚ ସଦ୍ଧା ଚ ଅପ୍ପମାଦୋ ଚ ସଦ୍ଧମ୍ମସ୍ସୱନଞ୍ଚ ସଂୱରୋ ଚ ଅନଭିଜ୍ଝା ଚ ଅବ୍ୟାପାଦୋ ଚ ରାଗୱିରାଗା ଚ ଚେତୋୱିମୁତ୍ତି ଅୱିଜ୍ଜାୱିରାଗା ଚ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତି ଅଭିସମୟୋ ଚ ଅପ୍ପିଚ୍ଛତା ଚ ସନ୍ତୁଟ୍ଠି ଚ ଅକ୍କୋଧୋ ଚ ଅନୁପନାହୋ ଚ ଅମକ୍ଖୋ ଚ ଅପଲାସୋ ଚ ଇସ୍ସାପହାନଞ୍ଚ ମଚ୍ଛରିୟପ୍ପହାନଞ୍ଚ ୱିଜ୍ଜା ଚ ୱିମୁତ୍ତି ଚ ସଙ୍ଖତାରମ୍ମଣୋ ଚ ୱିମୋକ୍ଖୋ ଅସଙ୍ଖତାରମ୍ମଣୋ ଚ ୱିମୋକ୍ଖୋ ସଉପାଦିସେସା ଚ ନିବ୍ବାନଧାତୁ ଅନୁପାଦିସେସା ଚ ନିବ୍ବାନଧାତୂତି।
ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି ତିପୁକ୍ଖଲସ୍ସ ଚ ନୟସ୍ସ ଅଙ୍କୁସସ୍ସ ଚ ନୟସ୍ସ ଭୂମୀତି। ତେନାହ ‘‘ୟୋ ଅକୁସଲେ ସମୂଲେହି ନେତୀ’’ତି ‘‘ଓଲୋକେତ୍ୱା ଦିସଲୋଚନେନା’’ତି ଚ।
ନିୟୁତ୍ତଂ ନୟସମୁଟ୍ଠାନଂ।
ସାସନପଟ୍ଠାନଂ
୮୯ . ତତ୍ଥ ଅଟ୍ଠାରସ ମୂଲପଦା କୁହିଂ ଦଟ୍ଠବ୍ବା? ସାସନପଟ୍ଠାନେ। ତତ୍ଥ କତମଂ ସାସନପଟ୍ଠାନଂ? ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ, ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ, ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ, ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ, ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ, ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ, ତଣ୍ହାସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ଦିଟ୍ଠିସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ଦୁଚ୍ଚରିତସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ତଣ୍ହାୱୋଦାନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ଦିଟ୍ଠିୱୋଦାନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ, ଦୁଚ୍ଚରିତୱୋଦାନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
ତତ୍ଥ ସଂକିଲେସୋ ତିୱିଧୋ – ତଣ୍ହାସଂକିଲେସୋ ଦିଟ୍ଠିସଂକିଲେସୋ ଦୁଚ୍ଚରିତସଂକିଲେସୋ। ତତ୍ଥ ତଣ୍ହାସଂକିଲେସୋ ସମଥେନ ୱିସୁଜ୍ଝତି, ସୋ ସମଥୋ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଦିଟ୍ଠିସଂକିଲେସୋ ୱିପସ୍ସନାୟ ୱିସୁଜ୍ଝତି, ସା ୱିପସ୍ସନା ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧୋ। ଦୁଚ୍ଚରିତସଂକିଲେସୋ ସୁଚରିତେନ ୱିସୁଜ୍ଝତି, ତଂ ସୁଚରିତଂ ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧୋ। ତସ୍ସ ସୀଲେ ପତିଟ୍ଠିତସ୍ସ ୟଦି ଆସତ୍ତି ଉପ୍ପଜ୍ଜତି ଭୱେସୁ, ଏୱଂ ସାୟଂ ସମଥୱିପସ୍ସନା ଭାୱନାମୟଂ ପୁଞ୍ଞକ୍ରିୟୱତ୍ଥୁ ଭୱତି ତତ୍ରୂପପତ୍ତିୟା ସଂୱତ୍ତତି। ଇମାନି ଚତ୍ତାରି ସୁତ୍ତାନି, ସାଧାରଣାନି କତାନି ଅଟ୍ଠ ଭୱନ୍ତି, ତାନିୟେୱ ଅଟ୍ଠ ସୁତ୍ତାନି ସାଧାରଣାନି କତାନି ସୋଳସ ଭୱନ୍ତି।
ଇମେହି ସୋଳସହି ସୁତ୍ତେହି ଭିନ୍ନେହି ନୱୱିଧଂ ସୁତ୍ତଂ ଭିନ୍ନଂ ଭୱତି। ଗାଥାୟ ଗାଥା ଅନୁମିନିତବ୍ବା, ୱେୟ୍ୟାକରଣେନ ୱେୟ୍ୟାକରଣଂ ଅନୁମିନିତବ୍ବଂ। ସୁତ୍ତେନ ସୁତ୍ତଂ ଅନୁମିନିତବ୍ବଂ।
୯୦ . ତତ୍ଥ କତମଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘କାମନ୍ଧା ଜାଲସଞ୍ଛନ୍ନା, ତଣ୍ହାଛଦନଛାଦିତା।
ପମତ୍ତବନ୍ଧନା [ପମତ୍ତବନ୍ଧୁନା (ଉଦା॰ ୭୪)] ବଦ୍ଧା, ମଚ୍ଛାୱ କୁମିନାମୁଖେ।
ଜରାମରଣମନ୍ୱେନ୍ତି, ୱଚ୍ଛୋ ଖୀରପକୋୱ [ଖୀରୂପକୋୱ (କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୬୪] ମାତର’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
ଚତ୍ତାରିମାନି , ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଗତିଗମନାନି। କତମାନି ଚତ୍ତାରି? ଛନ୍ଦାଗତିଂ [ଛନ୍ଦା ଅଗତିଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୧୭] ଗଚ୍ଛତି, ଦୋସାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ମୋହାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି, ଭୟାଗତିଂ ଗଚ୍ଛତି। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଚତ୍ତାରି ଅଗତିଗମନାନି। ଇଦମୱୋଚ ଭଗୱା, ଇଦଂ ୱତ୍ୱାନ ସୁଗତୋ, ଅଥାପରଂ ଏତଦୱୋଚ ସତ୍ଥା –
‘‘ଛନ୍ଦା ଦୋସା ଭୟା ମୋହା, ୟୋ ଧମ୍ମଂ ଅତିୱତ୍ତତି।
ନିହୀୟତି ତସ୍ସ ୟସୋ, କାଳପକ୍ଖେୱ ଚନ୍ଦିମା’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ମନୋପୁବ୍ବଙ୍ଗମା ଧମ୍ମା, ମନୋସେଟ୍ଠା ମନୋମୟା।
ମନସା ଚେ ପଦୁଟ୍ଠେନ, ଭାସତି ୱା କରୋତି ୱା।
ତତୋ ନଂ ଦୁକ୍ଖମନ୍ୱେତି, ଚକ୍କଂୱ ୱହତୋ ପଦ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ମିଦ୍ଧୀ [ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୩୨୫] ୟଦା ହୋତି ମହଗ୍ଘସୋ ଚ, ନିଦ୍ଦାୟିତା ସମ୍ପରିୱତ୍ତସାୟୀ।
ମହାୱରାହୋୱ ନିୱାପପୁଟ୍ଠୋ, ପୁନପ୍ପୁନଂ ଗବ୍ଭମୁପେତି ମନ୍ଦୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଅୟସାୱ ମଲଂ ସମୁଟ୍ଠିତଂ, ତତୁଟ୍ଠାୟ [ତଦୁଟ୍ଠାୟ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୪୦] ତମେୱ ଖାଦତି।
ଏୱଂ ଅତିଧୋନଚାରିନଂ, ସାନି [ତାନି (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୪୦] କମ୍ମାନି ନୟନ୍ତି ଦୁଗ୍ଗତି’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଚୋରୋ ୟଥା ସନ୍ଧିମୁଖେ ଗହୀତୋ, ସକମ୍ମୁନା ହଞ୍ଞତି ବଜ୍ଝତେ ଚ।
ଏୱଂ ଅୟଂ ପେଚ୍ଚ ପଜା ପରତ୍ଥ, ସକମ୍ମୁନା ହଞ୍ଞତି ବଜ୍ଝତେ ଚା’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସୁଖକାମାନି ଭୂତାନି, ୟୋ ଦଣ୍ଡେନ ୱିହିଂସତି।
ଅତ୍ତନୋ ସୁଖମେସାନୋ, ପେଚ୍ଚ ସୋ ନ ଲଭତେ [ଲଭେ (କ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୧୩୧] ସୁଖ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଗୁନ୍ନଂ ଚେ ତରମାନାନଂ, ଜିମ୍ହଂ ଗଚ୍ଛତି ପୁଙ୍ଗୱୋ।
ସବ୍ବା ତା ଜିମ୍ହଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ନେତ୍ତେ ଜିମ୍ହଂ ଗତେ [ଜିମ୍ହଗତେ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୭୦] ସତି॥
‘‘ଏୱମେୱ ମନୁସ୍ସେସୁ, ୟୋ ହୋତି ସେଟ୍ଠସମ୍ମତୋ।
ସୋ ଚେ ଅଧମ୍ମଂ ଚରତି, ପଗେୱ ଇତରା ପଜା।
ସବ୍ବଂ ରଟ୍ଠଂ ଦୁକ୍ଖଂ ସେତି, ରାଜା ଚେ ହୋତି ଅଧମ୍ମିକୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସୁକିଚ୍ଛରୂପାୱତିମେ ମନୁସ୍ସା, କରୋନ୍ତି ପାପଂ ଉପଧୀସୁ ରତ୍ତା।
ଗଚ୍ଛନ୍ତି ତେ ବହୁଜନସନ୍ନିୱାସଂ, ନିରୟଂ ଅୱୀଚିଂ କଟୁକଂ ଭୟାନକ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଫଲଂ ୱେ [ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୬୮] କଦଲିଂ ହନ୍ତି, ଫଲଂ ୱେଳୁଂ ଫଲଂ ନଳଂ।
ସକ୍କାରୋ କାପୁରିସଂ ହନ୍ତି, ଗବ୍ଭୋ ଅସ୍ସତରିଂ ୟଥା’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘କୋଧମକ୍ଖଗରୁ ଭିକ୍ଖୁ, ଲାଭସକ୍କାରଗାରୱୋ [ଲାଭସକ୍କାରକାରଣା (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୪୩] ।
ସୁଖେତ୍ତେ ପୂତିବୀଜଂୱ, ସଦ୍ଧମ୍ମେ ନ ୱିରୂହତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୯୧ . ‘‘ଇଧାହଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଏକଚ୍ଚଂ ପୁଗ୍ଗଲଂ ପଦୁଟ୍ଠଚିତ୍ତଂ ଏୱଂ ଚେତସା ଚେତୋ ପରିଚ୍ଚ ପଜାନାମି, (ୟଥା ଖୋ ଅୟଂ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଇରିୟତି, ୟଞ୍ଚ ପଟିପଦଂ ପଟିପନ୍ନୋ, ୟଞ୍ଚ ମଗ୍ଗଂ ସମାରୂଳ୍ହୋ) [( ) ନତ୍ଥି ଅ॰ ନି॰ ୧.୪୩-୪୪; ଇତିୱୁ॰ ୨୦] । ଇମମ୍ହି ଚାୟଂ ସମୟେ କାଲଂ କରେୟ୍ୟ, ୟଥାଭତଂ ନିକ୍ଖିତ୍ତୋ, ଏୱଂ ନିରୟେ। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ଚିତ୍ତଂ ହିସ୍ସ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଦୁଟ୍ଠଂ [ପଦୋସିତଂ (ସୀ॰ କ॰) ଅ॰ ନି॰ ୧.୪୩; ଇତିୱୁ॰ ୨୦ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] , ଚେତୋପଦୋସହେତୁ [ଚିତ୍ତପଦୋସହେତୁ (ସୀ॰ କ॰)] ଖୋ ପନ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଏୱମିଧେକଚ୍ଚେ ସତ୍ତା କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ଅପାୟଂ ଦୁଗ୍ଗତିଂ ୱିନିପାତଂ ନିରୟଂ ଉପପଜ୍ଜନ୍ତୀ’’ତି। ଏତମତ୍ଥଂ ଭଗୱା ଅୱୋଚ, ତତ୍ଥେତଂ ଇତି ୱୁଚ୍ଚତି –
‘‘ପଦୁଟ୍ଠଚିତ୍ତଂ ଞତ୍ୱାନ, ଏକଚ୍ଚଂ ଇଧ ପୁଗ୍ଗଲଂ।
ଏତମତ୍ଥଞ୍ଚ ବ୍ୟାକାସି, ବୁଦ୍ଧୋ [ସତ୍ଥା (ସୀ॰ କ॰)] ଭିକ୍ଖୂନ ସନ୍ତିକେ।
ଇମମ୍ହି ଚାୟଂ ସମୟେ, କାଲଂ କୟିରାଥ ପୁଗ୍ଗଲୋ।
ନିରୟଂ ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ଚିତ୍ତଂ ହିସ୍ସ ପଦୂସିତଂ।
ଚେତୋପଦୋସହେତୁ ହି, ସତ୍ତା ଗଚ୍ଛନ୍ତି ଦୁଗ୍ଗତିଂ॥
ୟଥାଭତଂ ନିକ୍ଖିପେୟ୍ୟ, ଏୱମେୱ ତଥାୱିଧୋ।
କାୟସ୍ସ ଭେଦା ଦୁପ୍ପଞ୍ଞୋ, ନିରୟଂ ସୋପପଜ୍ଜତୀ’’ତି॥
ଅୟମ୍ପି ଅତ୍ଥୋ ୱୁତ୍ତୋ ଭଗୱତା ଇତି ମେ ସୁତନ୍ତି।
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସଚେ ଭାୟଥ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ, ସଚେ ୱୋ ଦୁକ୍ଖମପ୍ପିୟଂ।
ମାକତ୍ଥ ପାପକଂ କମ୍ମଂ, ଆୱି [ଆୱୀ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୪୪] ୱା ୟଦି ୱା ରହୋ॥
‘‘ସଚେ ଚ ପାପକଂ କମ୍ମଂ, କରିସ୍ସଥ କରୋଥ ୱା।
ନ ୱୋ ଦୁକ୍ଖା ପମୁତ୍ୟତ୍ଥି, ଉପେଚ୍ଚପି ପଲାୟତ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଅଧମ୍ମେନ ଧନଂ ଲଦ୍ଧା, ମୁସାୱାଦେନ ଚୂଭୟଂ।
ମମେତି ବାଲା ମଞ୍ଞନ୍ତି, ତଂ କଥଂ ନୁ ଭୱିସ୍ସତି॥
‘‘ଅନ୍ତରାୟା ସୁ ଭୱିସ୍ସନ୍ତି, ସମ୍ଭତସ୍ସ ୱିନସ୍ସତି।
ମତା ସଗ୍ଗଂ ନ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ନନୁ ଏତ୍ତାୱତା ହତା’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘କଥଂ ଖଣତି ଅତ୍ତାନଂ, କଥଂ ମିତ୍ତେହି ଜୀରତି।
କଥଂ ୱିୱଟ୍ଟତେ ଧମ୍ମା, କଥଂ ସଗ୍ଗଂ ନ ଗଚ୍ଛତି॥
‘‘ଲୋଭା ଖଣତି ଅତ୍ତାନଂ, ଲୁଦ୍ଧୋ ମିତ୍ତେହି ଜୀରତି।
ଲୋଭା ୱିୱଟ୍ଟତେ ଧମ୍ମା, ଲୋଭା ସଗ୍ଗଂ ନ ଗଚ୍ଛତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଚରନ୍ତି ବାଲା ଦୁମ୍ମେଧା, ଅମିତ୍ତେନେୱ ଅତ୍ତନା।
କରୋନ୍ତା ପାପକଂ କମ୍ମଂ, ୟଂ ହୋତି କଟୁକପ୍ଫଲଂ [କଟକଂ ଫଲଂ (କ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୬୬] ॥
‘‘ନ ତଂ କମ୍ମଂ କତଂ ସାଧୁ, ୟଂ କତ୍ୱା ଅନୁତପ୍ପତି।
ୟସ୍ସ ଅସ୍ସୁମୁଖୋ ରୋଦଂ, ୱିପାକଂ ପଟିସେୱତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଦୁକ୍କରଂ ଦୁତ୍ତିତିକ୍ଖଞ୍ଚ, ଅବ୍ୟତ୍ତେନ ଚ [ଅୱିୟତ୍ତେନ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୭] ସାମଞ୍ଞଂ।
ବହୂ ହି ତତ୍ଥ ସମ୍ବାଧା, ୟତ୍ଥ ବାଲୋ ୱିସୀଦତି॥
‘‘ୟୋ ହି ଅତ୍ଥଞ୍ଚ ଧମ୍ମଞ୍ଚ, ଭାସମାନେ ତଥାଗତେ।
ମନଂ ପଦୋସୟେ ବାଲୋ, ମୋଘଂ ଖୋ ତସ୍ସ ଜୀୱିତଂ॥
‘‘ଏତଞ୍ଚାହଂ ଅରହାମି, ଦୁକ୍ଖଞ୍ଚ ଇତୋ ଚ ପାପିୟତରଂ ଭନ୍ତେ।
ୟୋ ଅପ୍ପମେୟ୍ୟେସୁ ତଥାଗତେସୁ, ଚିତ୍ତଂ ପଦୋସେମି ଅୱୀତରାଗୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଅପ୍ପମେୟ୍ୟଂ ପମିନନ୍ତୋ, କୋଧ ୱିଦ୍ୱା ୱିକପ୍ପୟେ।
ଅପ୍ପମେୟ୍ୟଂ ପମାୟିନଂ [ପମାୟନ୍ତଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୭୯] , ନିୱୁତଂ ତଂ ମଞ୍ଞେ ଅକିସ୍ସୱ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ପୁରିସସ୍ସ ହି ଜାତସ୍ସ, କୁଠାରୀ [କୁଧାରୀ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୮୦] ଜାୟତେ ମୁଖେ।
ୟାୟ ଛିନ୍ଦତି ଅତ୍ତାନଂ, ବାଲୋ ଦୁବ୍ଭାସିତଂ ଭଣଂ॥
‘‘ନ ହି ସତ୍ଥଂ ସୁନିସିତଂ, ୱିସଂ ହଲାହଲଂ ଇୱ।
ଏୱଂ ୱିରଦ୍ଧଂ ପାତେତି, ୱାଚା ଦୁବ୍ଭାସିତା ୟଥା’’ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟୋ ନିନ୍ଦିୟଂ ପସଂସତି, ତଂ ୱା ନିନ୍ଦତି ୟୋ ପସଂସିୟୋ।
ୱିଚିନାତି ମୁଖେନ ସୋ କଲିଂ, କଲିନା ତେନ ସୁଖଂ ନ ୱିନ୍ଦତି॥
‘‘ଅପ୍ପମତ୍ତୋ ଅୟଂ କଲି, ୟୋ ଅକ୍ଖେସୁ ଧନପରାଜୟୋ।
ସବ୍ବସ୍ସାପି ସହାପି ଅତ୍ତନା, ଅୟମେୱ ମହନ୍ତତରୋ [ମହତ୍ତରୋ (କ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୩; ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୮୦] କଲି।
ୟୋ ସୁଗତେସୁ ମନଂ ପଦୋସୟେ॥
‘‘ସତଂ ସହସ୍ସାନଂ ନିରବ୍ବୁଦାନଂ, ଛତ୍ତିଂସତୀ ପଞ୍ଚ ଚ ଅବ୍ବୁଦାନି।
ୟମରିୟଗରହୀ ନିରୟଂ ଉପେତି, ୱାଚଂ ମନଞ୍ଚ ପଣିଧାୟ ପାପକ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟୋ ଲୋଭଗୁଣେ ଅନୁୟୁତ୍ତୋ, ସୋ ୱଚସା [ୱଚସା ଚ (କ॰) ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୬୬୮] ପରିଭାସତି ଅଞ୍ଞେ।
ଅସ୍ସଦ୍ଧୋ କଦରିୟୋ [ଅନରିୟୋ (ସୀ॰ କ॰)] ଅୱଦଞ୍ଞୂ, ମଚ୍ଛରି ପେସୁଣିୟଂ ଅନୁୟୁତ୍ତୋ॥
‘‘ମୁଖଦୁଗ୍ଗ ୱିଭୂତ ଅନରିୟ, ଭୂନହୁ ପାପକ ଦୁକ୍କଟକାରି।
ପୁରିସନ୍ତ କଲୀ ଅୱଜାତପୁତ୍ତ [ଅୱଜାତକପୁତ୍ତ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୬୬୯] , ମା ବହୁଭାଣିଧ ନେରୟିକୋସି॥
‘‘ରଜମାକିରସୀ ଅହିତାୟ, ସନ୍ତେ ଗରହସି କିବ୍ବିସକାରୀ।
ବହୂନି ଦୁଚ୍ଚରିତାନି ଚରିତ୍ୱା, ଗଚ୍ଛସି ଖୋ ପପତଂ ଚିରରତ୍ତ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘ମନୋପୁବ୍ବଙ୍ଗମା ଧମ୍ମା, ମନୋସେଟ୍ଠା ମନୋମୟା।
ମନସା ଚେ ପସନ୍ନେନ, ଭାସତି ୱା କରୋତି ୱା।
ତତୋ ନଂ ସୁଖମନ୍ୱେତି, ଛାୟାୱ ଅନପାୟିନୀ’’ତି [ଅନୁପାୟିନୀତି (କ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨] ॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୯୩ . ମହାନାମୋ ସକ୍କୋ ଭଗୱନ୍ତଂ ଏତଦୱୋଚ – ‘‘ଇଦଂ, ଭନ୍ତେ, କପିଲୱତ୍ଥୁ ଇଦ୍ଧଞ୍ଚେୱ ଫୀତଞ୍ଚ ବାହୁଜଞ୍ଞଂ [ବହୁଜନଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୫.୧୦୧୮] ଆକିଣ୍ଣମନୁସ୍ସଂ ସମ୍ବାଧବ୍ୟୂହଂ, ସୋ ଖୋ ଅହଂ, ଭନ୍ତେ, ଭଗୱନ୍ତଂ ୱା ପୟିରୁପାସିତ୍ୱା ମନୋଭାୱନୀୟେ ୱା ଭିକ୍ଖୂ ସାୟନ୍ହସମୟଂ କପିଲୱତ୍ଥୁଂ ପୱିସନ୍ତୋ ଭନ୍ତେନପି ହତ୍ଥିନା ସମାଗଚ୍ଛାମି, ଭନ୍ତେନପି ଅସ୍ସେନ ସମାଗଚ୍ଛାମି, ଭନ୍ତେନପି ରଥେନ ସମାଗଚ୍ଛାମି, ଭନ୍ତେନପି ସକଟେନ ସମାଗଚ୍ଛାମି, ଭନ୍ତେନପି ପୁରିସେନ ସମାଗଚ୍ଛାମି, ତସ୍ସ ମୟ୍ହଂ, ଭନ୍ତେ, ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ମୁସ୍ସତେୱ ଭଗୱନ୍ତଂ ଆରବ୍ଭ ସତି, ମୁସ୍ସତି ଧମ୍ମଂ ଆରବ୍ଭ ସତି, ମୁସ୍ସତି ସଙ୍ଘଂ ଆରବ୍ଭ ସତି। ତସ୍ସ ମୟ୍ହଂ, ଭନ୍ତେ, ଏୱଂ ହୋତି ‘ଇମମ୍ହି ଚାହଂ ସାୟନ୍ହସମୟେ କାଲଂ କରେୟ୍ୟଂ, କା ମୟ୍ହଂ [ମମସ୍ସ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୫.୧୦୧୮] ଗତି, କୋ ଅଭିସମ୍ପରାୟୋ’’’ତି।
‘‘ମା ଭାୟି, ମହାନାମ, ମା ଭାୟି, ମହାନାମ, ଅପାପକଂ ତେ ମରଣଂ ଭୱିସ୍ସତି, ଅପାପିକା [ଅପାପିକା ତେ (ସୀ॰)] କାଲଙ୍କିରିୟା। ଚତୂହି ଖୋ, ମହାନାମ, ଧମ୍ମେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ଅରିୟସାୱକୋ ନିବ୍ବାନନିନ୍ନୋ ହୋତି ନିବ୍ବାନପୋଣୋ ନିବ୍ବାନପବ୍ଭାରୋ। କତମେହି ଚତୂହି? ଇଧ, ମହାନାମ, ଅରିୟସାୱକୋ ବୁଦ୍ଧେ ଅୱେଚ୍ଚପ୍ପସାଦେନ ସମନ୍ନାଗତୋ ହୋତି, ଇତିପି ସୋ ଭଗୱା ଅରହଂ…ପେ॰… ବୁଦ୍ଧୋ ଭଗୱାତି। ଧମ୍ମେ…ପେ॰… ସଙ୍ଘେ…ପେ॰… ଅରିୟକନ୍ତେହି ସୀଲେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ହୋତି ଅଖଣ୍ଡେହି…ପେ॰… ସମାଧିସଂୱତ୍ତନିକେହି। ସେୟ୍ୟଥାପି, ମହାନାମ, ରୁକ୍ଖୋ ପାଚୀନନିନ୍ନୋ ପାଚୀନପୋଣୋ ପାଚୀନପବ୍ଭାରୋ, ସୋ ମୂଲଚ୍ଛିନ୍ନୋ [ମୂଲେହି ଛିନ୍ନୋ (ସୀ॰ କ॰)] କତମେନ ପପତେୟ୍ୟା’’ତି? ‘‘ୟେନ, ଭନ୍ତେ, ନିନ୍ନୋ ୟେନ ପୋଣୋ ୟେନ ପବ୍ଭାରୋ’’ତି। ‘‘ଏୱମେୱ ଖୋ, ମହାନାମ, ଇମେହି ଚତୂହି ଧମ୍ମେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ଅରିୟସାୱକୋ ନିବ୍ବାନନିନ୍ନୋ ହୋତି ନିବ୍ବାନପୋଣୋ ନିବ୍ବାନପବ୍ଭାରୋ। ମା ଭାୟି, ମହାନାମ, ମା ଭାୟି, ମହାନାମ, ଅପାପକଂ ତେ ମରଣଂ ଭୱିସ୍ସତି, ଅପାପିକା କାଲଙ୍କିରିୟା’’ତି।
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସୁଖକାମାନି ଭୂତାନି, ୟୋ ଦଣ୍ଡେନ ନ ହିଂସତି।
ଅତ୍ତନୋ ସୁଖମେସାନୋ, ପେଚ୍ଚ ସୋ ଲଭତେ ସୁଖ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଗୁନ୍ନଞ୍ଚେ ତରମାନାନଂ, ଉଜୁଂ ଗଚ୍ଛତି ପୁଙ୍ଗୱୋ।
ସବ୍ବା ତା ଉଜୁଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ନେତ୍ତେ ଉଜୁଂ ଗତେ ସତି॥
‘‘ଏୱମେୱ ମନୁସ୍ସେସୁ, ୟୋ ହୋତି ସେଟ୍ଠସମ୍ମତୋ।
ସୋ ସଚେ [ସୋ ଚେୱ (ସୀ॰) ପସ୍ସ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୭୦] ଧମ୍ମଂ ଚରତି, ପଗେୱ ଇତରା ପଜା।
ସବ୍ବଂ ରଟ୍ଠଂ ସୁଖଂ ସେତି, ରାଜା ଚେ ହୋତି ଧମ୍ମିକୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୯୪ . ଭଗୱା ସାୱତ୍ଥିୟଂ ୱିହରତି ଜେତୱନେ ଅନାଥପିଣ୍ଡିକସ୍ସ ଆରାମେ। ତେନ ଖୋ ପନ ସମୟେନ ସମ୍ବହୁଲା ଭିକ୍ଖୂ ଭଗୱତୋ ଚୀୱରକମ୍ମଂ କରୋନ୍ତି ‘‘ନିଟ୍ଠିତଚୀୱରୋ ଭଗୱା ତେମାସଚ୍ଚୟେନ ଚାରିକଂ ପକ୍କମିସ୍ସତୀ’’ତି। ତେନ ଖୋ ପନ ସମୟେନ ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣା ଥପତୟୋ ସାକେତେ [ସାଧୁକେ (ସଂ॰ ନି॰ ୫.୧୦୦୨)] ପଟିୱସନ୍ତି କେନଚି ଦେୱ କରଣୀୟେନ। ଅସ୍ସୋସୁଂ ଖୋ ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣା ଥପତୟୋ ‘‘ସମ୍ବହୁଲା କିର ଭିକ୍ଖୂ ଭଗୱତୋ ଚୀୱରକମ୍ମଂ କରୋନ୍ତି। ନିଟ୍ଠିତଚୀୱରୋ ଭଗୱା ତେମାସଚ୍ଚୟେନ ଚାରିକଂ ପକ୍କମିସ୍ସତୀ’’ତି।
ଅଥ ଖୋ ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣା ଥପତୟୋ ମଗ୍ଗେ ପୁରିସଂ ଠପେସୁଂ ‘‘ୟଦା ତ୍ୱଂ ଅମ୍ଭୋ ପୁରିସ ପସ୍ସେୟ୍ୟାସି ଭଗୱନ୍ତଂ ଆଗଚ୍ଛନ୍ତଂ ଅରହନ୍ତଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧଂ, ଅଥ ଅମ୍ହାକଂ ଆରୋଚେୟ୍ୟାସୀ’’ତି। ଦ୍ୱୀହତୀହଂ ଠିତୋ ଖୋ ସୋ ପୁରିସୋ ଅଦ୍ଦସ ଭଗୱନ୍ତଂ ଦୂରତୋୱ ଆଗଚ୍ଛନ୍ତଂ, ଦିସ୍ୱାନ ୟେନ ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣା ଥପତୟୋ ତେନୁପସଙ୍କମି, ଉପସଙ୍କମିତ୍ୱା ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣେ ଥପତୟୋ ଏତଦୱୋଚ ‘‘ଅୟଂ ସୋ ଭନ୍ତେ [ଅୟଂ ଭନ୍ତେ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୫.୧୦୦୨] ଭଗୱା ଆଗଚ୍ଛତି ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ, ୟସ୍ସଦାନି କାଲଂ ମଞ୍ଞଥା’’ତି।
ଅଥ ଖୋ ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣା ଥପତୟୋ ୟେନ ଭଗୱା ତେନୁପସଙ୍କମିଂସୁ, ଉପସଙ୍କମିତ୍ୱା ଭଗୱନ୍ତଂ ଅଭିୱାଦେତ୍ୱା ଭଗୱନ୍ତଂ ପିଟ୍ଠିତୋ ପିଟ୍ଠିତୋ ଅନୁବନ୍ଧିଂସୁ। ଅଥ ଖୋ ଭଗୱା ମଗ୍ଗା ଓକ୍କମ୍ମ ୟେନ ଅଞ୍ଞତରଂ ରୁକ୍ଖମୂଲଂ ତେନୁପସଙ୍କମି, ଉପସଙ୍କମିତ୍ୱା ପଞ୍ଞତ୍ତେ ଆସନେ ନିସୀଦି। ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣା ଥପତୟୋ ଭଗୱନ୍ତଂ ଅଭିୱାଦେତ୍ୱା ଏକମନ୍ତଂ ନିସୀଦିଂସୁ, ଏକମନ୍ତଂ ନିସିନ୍ନା ଖୋ ଇସିଦତ୍ତପୁରାଣା ଥପତୟୋ ଭଗୱନ୍ତଂ ଏତଦୱୋଚୁଂ –
‘‘ୟଦା ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘ସାୱତ୍ଥିୟା କୋସଲେସୁ ଚାରିକଂ ପକ୍କମିସ୍ସତୀ’ତି, ହୋତି ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅନତ୍ତମନତା ହୋତି ଦୋମନସ୍ସଂ ‘ଦୂରେ ନୋ ଭଗୱା ଭୱିସ୍ସତୀ’ତି। ୟଦା ପନ ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘ସାୱତ୍ଥିୟା କୋସଲେସୁ ଚାରିକଂ ପକ୍କନ୍ତୋ’ତି, ହୋତି ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅନତ୍ତମନତା ହୋତି ଦୋମନସ୍ସଂ ‘ଦୂରେ ନୋ ଭଗୱା’ତି…ପେ॰…।
‘‘ୟଦା ପନ ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘କାସୀସୁ ମଗଧେସୁ [କାସୀହି ମାଗଧେ (ସଂ॰ ନି॰ ୫.୧୦୦୨)] ଚାରିକଂ ପକ୍କମିସ୍ସତୀ’ତି, ହୋତି ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅନତ୍ତମନତା ହୋତି ଦୋମନସ୍ସଂ ‘ଦୂରେ ନୋ ଭଗୱା ଭୱିସ୍ସତୀ’ତି । ୟଦା ପନ ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘କାସୀସୁ ମଗଧେସୁ ଚାରିକଂ ପକ୍କନ୍ତୋ’ତି, ଅନପ୍ପକା ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅନତ୍ତମନତା ହୋତି ଅନପ୍ପକଂ ଦୋମନସ୍ସଂ ‘ଦୂରେ ନୋ ଭଗୱା’ତି।
‘‘ୟଦା ପନ ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘ମଗଧେସୁ କାସୀସୁ ଚାରିକଂ ପକ୍କମିସ୍ସତୀ’ତି, ହୋତି ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅତ୍ତମନତା ହୋତି ସୋମନସ୍ସଂ ‘ଆସନ୍ନେ ନୋ ଭଗୱା ଭୱିସ୍ସତୀ’ତି। ୟଦା ପନ ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘ମଗଧେସୁ କାସୀସୁ ଚାରିକଂ ପକ୍କନ୍ତୋ’ତି, ହୋତି ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅତ୍ତମନତା ହୋତି ସୋମନସ୍ସଂ ‘ଆସନ୍ନେ ନୋ ଭଗୱା’ତି…ପେ॰…।
‘‘ୟଦା ପନ ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘କୋସଲେସୁ ସାୱତ୍ଥିଂ [ସାୱତ୍ଥିୟଂ (ସୀ॰ କ॰)] ଚାରିକଂ ପକ୍କମିସ୍ସତୀ’ତି। ହୋତି ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅତ୍ତମନତା ହୋତି ସୋମନସ୍ସଂ ‘ଆସନ୍ନେ ନୋ ଭଗୱା ଭୱିସ୍ସତୀ’ତି।
‘‘ୟଦା ପନ ମୟଂ ଭନ୍ତେ ଭଗୱନ୍ତଂ ସୁଣୋମ ‘ସାୱତ୍ଥିୟଂ ୱିହରତି ଜେତୱନେ ଅନାଥପିଣ୍ଡିକସ୍ସ ଆରାମେ’ତି ହୋତି ଅନପ୍ପକା ନୋ ତସ୍ମିଂ ସମୟେ ଅତ୍ତମନତା, ହୋତି ଅନପ୍ପକଂ ସୋମନସ୍ସଂ ‘ଆସନ୍ନେ ନୋ ଭଗୱା’’’ତି।
‘‘ତସ୍ମାତିହ, ଥପତୟୋ, ସମ୍ବାଧୋ ଘରାୱାସୋ ରଜାପଥୋ, ଅବ୍ଭୋକାସୋ ପବ୍ବଜ୍ଜା, ଅଲଞ୍ଚ ପନ ୱୋ, ଥପତୟୋ, ଅପ୍ପମାଦାୟା’’ତି। ‘‘ଅତ୍ଥି ଖୋ ନୋ, ଭନ୍ତେ, ଏତମ୍ହା ସମ୍ବାଧା ଅଞ୍ଞୋ ସମ୍ବାଧୋ ସମ୍ବାଧତରୋ ଚେୱ ସମ୍ବାଧସଙ୍ଖାତତରୋ ଚା’’ତି? ‘‘କତମୋ ପନ ୱୋ, ଥପତୟୋ, ଏତମ୍ହା ସମ୍ବାଧା ଅଞ୍ଞୋ ସମ୍ବାଧୋ ସମ୍ବାଧତରୋ ଚେୱ ସମ୍ବାଧସଙ୍ଖାତତରୋ ଚା’’ତି?
‘‘ଇଧ ମୟଂ, ଭନ୍ତେ, ୟଦା ରାଜା ପସେନଦି କୋସଲୋ ଉୟ୍ୟାନଭୂମିଂ ନିୟ୍ୟାତୁକାମୋ [ଗନ୍ତୁକାମୋ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୫.୧୦୦୨] ହୋତି, ୟେ ତେ ରଞ୍ଞୋ ପସେନଦିସ୍ସ କୋସଲସ୍ସ ନାଗା ଓପୱୟ୍ହା, ତେ କପ୍ପେତ୍ୱା ୟା ତା ରଞ୍ଞୋ ପସେନଦିସ୍ସ କୋସଲସ୍ସ ପଜାପତିୟୋ ପିୟା ମନାପା, ତା [ତାସଂ (ସୀ॰ କ॰)] ଏକଂ ପୁରତୋ ଏକଂ ପଚ୍ଛତୋ ନିସୀଦାପେମ, ତାସଂ ଖୋ ପନ, ଭନ୍ତେ, ଭଗିନୀନଂ ଏୱରୂପୋ ଗନ୍ଧୋ ହୋତି। ସେୟ୍ୟଥାପି ନାମ ଗନ୍ଧକରଣ୍ଡକସ୍ସ ତାୱଦେୱ ୱିୱରିୟମାନସ୍ସ, ୟଥା ତଂ ରାଜକଞ୍ଞାନଂ [ରାଜାରହେନ (ସୀ॰ କ॰)] ଗନ୍ଧେନ ୱିଭୂସିତାନଂ। ତାସଂ ଖୋ ପନ, ଭନ୍ତେ, ଭଗିନୀନଂ ଏୱରୂପୋ କାୟସମ୍ଫସ୍ସୋ ହୋତି, ସେୟ୍ୟଥାପି ନାମ ତୂଲପିଚୁନୋ ୱା କପ୍ପାହପିଚୁନୋ ୱା, ୟଥା ତଂ ରାଜକଞ୍ଞାନଂ ସୁଖେଧିତାନଂ। ତସ୍ମିଂ ଖୋ ପନ, ଭନ୍ତେ, ସମୟେ ନାଗୋପି ରକ୍ଖିତବ୍ବୋ ହୋତି। ତାପି ଭଗିନିୟୋ ରକ୍ଖିତବ୍ବା ହୋତି। ଅତ୍ତାପି ରକ୍ଖିତବ୍ବା ହୋତି। ନ ଖୋ ପନ ମୟଂ, ଭନ୍ତେ, ଅଭିଜାନାମ ତାସୁ ଭଗୀନିସୁ ପାପକଂ ଚିତ୍ତଂ ଞପ୍ପାଦେନ୍ତା, ଅୟଂ ଖୋ ନୋ, ଭନ୍ତେ, ଏତମ୍ହା ସମ୍ବାଧା ଅଞ୍ଞୋ ସମ୍ବାଧୋ ସମ୍ବାଧତରୋ ଚେୱ ସମ୍ବାଧସଙ୍ଘାତତରୋ ଚାତି।
‘‘ତସ୍ମାତିହ , ଥପତୟୋ, ସମ୍ବାଧୋ ଘରାୱାସୋ ରଜାପଥୋ, ଅବ୍ଭୋକାସୋ ପବ୍ବଜ୍ଜା। ଅଲଞ୍ଚ ପନ ୱୋ, ଥପତୟୋ, ଅପ୍ପମାଦାୟ। ଚତୂହି ଖୋ ଥପତୟୋ, ଧମ୍ମେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ଅରିୟସାୱକୋ ସୋତାପନ୍ନୋ ହୋତି ଅୱିନିପାତଧମ୍ମୋ ନିୟତୋ ସମ୍ବୋଧିପରାୟଣୋ।
‘‘କତମେହି ଚତୂହି? ଇଧ, ଥପତୟୋ, ସୁତୱା ଅରିୟସାୱକୋ ବୁଦ୍ଧେ ଅୱେଚ୍ଚପ୍ପସାଦେନ ସମନ୍ନାଗତୋ ହୋତି ଇତିପି ସୋ ଭଗୱା ଅରହଂ…ପେ॰… ବୁଦ୍ଧୋ ଭଗୱାତି, ଧମ୍ମେ…ପେ॰… ସଙ୍ଘେ…ପେ॰… ୱିଗତମଲମଚ୍ଛେରେନ ଚେତସା ଅଗାରଂ ଅଜ୍ଝାୱସତି, ମୁତ୍ତଚାଗୋ ପୟତପାଣି ୱୋସ୍ସଗ୍ଗରତୋ ୟାଚୟୋଗୋ ଦାନସଂୱିଭାଗରତୋ ଅପ୍ପଟିୱିଭତ୍ତଂ। ଇମେହି ଖୋ, ଥପତୟୋ, ଚତୂହି ଧମ୍ମେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ଅରିୟସାୱକୋ ସୋତାପନ୍ନୋ ହୋତି ଅୱିନିପାତଧମ୍ମୋ ନିୟତୋ ସମ୍ବୋଧିପରାୟଣୋ।
‘‘ତୁମ୍ହେ ଖୋ, ଥପତୟୋ, ବୁଦ୍ଧେ ଅୱେଚ୍ଚପ୍ପସାଦେନ ସମନ୍ନାଗତା ଇତିପି ସୋ ଭଗୱା ଅରହଂ…ପେ॰… ବୁଦ୍ଧୋ ଭଗୱାତି, ଧମ୍ମେ…ପେ॰… ସଙ୍ଘେ…ପେ॰… ୟଂ ଖୋ ପନ କିଞ୍ଚି କୁଲେ ଦେୟ୍ୟଧମ୍ମଂ, ସବ୍ବଂ ତଂ ଅପ୍ପଟିୱିଭତ୍ତଂ ସୀଲୱନ୍ତେହି କଲ୍ୟାଣଧମ୍ମେହି, ତଂ କିଂ ମଞ୍ଞଥ, ଥପତୟୋ, କତିୱିଧା ତେ କୋସଲେସୁ ମନୁସ୍ସା ୟେ ତୁମ୍ହାକଂ ସମସମା ୟଦିଦଂ ଦାନସଂୱିଭାଗେହୀ’’ତି? ‘‘ଲାଭା ନୋ, ଭନ୍ତେ, ସୁଲଦ୍ଧଂ ନୋ, ଭନ୍ତେ, ୟେସଂ ନୋ ଭଗୱା ଏୱଂ ପଜାନାତୀ’’ତି।
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଏକପୁପ୍ଫଂ ଚଜିତ୍ୱାନ [ୟଜିତ୍ୱାନ (କ॰) ପସ୍ସ ଥେରଗା॰ ୯୬] , ସହସ୍ସଂ କପ୍ପକୋଟିୟୋ।
ଦେୱେ ଚେୱ ମନୁସ୍ସେ ଚ, ସେସେନ ପରିନିବ୍ବୁତୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଅସ୍ସତ୍ଥେ ହରିତୋଭାସେ, ସଂୱିରୂଳ୍ହମ୍ହି ପାଦପେ।
ଏକଂ ବୁଦ୍ଧଗତଂ [ବୁଦ୍ଧକତଂ (କ॰) ପସ୍ସ ଥେରଗା॰ ୨୧୭] ସଞ୍ଞଂ, ଅଲଭିଂତ୍ଥଂ [ଅଲଭିଂହଂ (ସୀ॰ କ॰)] ପତିସ୍ସତୋ॥
‘‘ଅଜ୍ଜ ତିଂସଂ ତତୋ କପ୍ପା, ନାଭିଜାନାମି ଦୁଗ୍ଗତିଂ।
ତିସ୍ସୋ ୱିଜ୍ଜା ସଚ୍ଛିକତା, ତସ୍ସା ସଞ୍ଞାୟ ୱାସନା’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ପିଣ୍ଡାୟ କୋସଲଂ ପୁରଂ, ପାୱିସି ଅଗ୍ଗପୁଗ୍ଗଲୋ।
ଅନୁକମ୍ପକୋ ପୁରେଭତ୍ତଂ, ତଣ୍ହାନିଘାତକୋ ମୁନି॥
‘‘ପୁରିସସ୍ସ ୱଟଂସକୋ ହତ୍ଥେ, ସବ୍ବପୁପ୍ଫେହିଲଙ୍କତୋ।
ସୋ ଅଦ୍ଦସାସି ସମ୍ବୁଦ୍ଧଂ, ଭିକ୍ଖୁସଙ୍ଘପୁରକ୍ଖତଂ॥
‘‘ପୱିସନ୍ତଂ ରାଜମଗ୍ଗେନ, ଦେୱମାନୁସପୂଜିତଂ।
ହଟ୍ଠୋ ଚିତ୍ତଂ ପସାଦେତ୍ୱା, ସମ୍ବୁଦ୍ଧମୁପସଙ୍କମି॥
‘‘ସୋ ତଂ ୱଟଂସକଂ ସୁରଭିଂ, ୱଣ୍ଣୱନ୍ତଂ ମନୋରମଂ।
ସମ୍ବୁଦ୍ଧସ୍ସୁପନାମେସି, ପସନ୍ନୋ ସେହି ପାଣିଭି॥
‘‘ତତୋ ଅଗ୍ଗିସିଖା ୱଣ୍ଣା, ବୁଦ୍ଧସ୍ସ ଲପନନ୍ତରା।
ସହସ୍ସରଂସି ୱିଜ୍ଜୁରିୱ, ଓକ୍କା ନିକ୍ଖମି ଆନନା॥
‘‘ପଦକ୍ଖିଣଂ କରିତ୍ୱାନ, ସୀସେ ଆଦିଚ୍ଚବନ୍ଧୁନୋ।
ତିକ୍ଖତ୍ତୁଂ ପରିୱଟ୍ଟେତ୍ୱା, ମୁଦ୍ଧନନ୍ତରଧାୟଥ॥
‘‘ଇଦଂ ଦିସ୍ୱା ଅଚ୍ଛରିୟଂ, ଅବ୍ଭୁତଂ ଲୋମହଂସନଂ।
ଏକଂସଂ ଚୀୱରଂ କତ୍ୱା, ଆନନ୍ଦୋ ଏତଦବ୍ରୱି॥
‘‘‘କୋ ହେତୁ ସିତକମ୍ମସ୍ସ, ବ୍ୟାକରୋହି ମହାମୁନେ।
ଧମ୍ମାଲୋକୋ ଭୱିସ୍ସତି, କଙ୍ଖଂ ୱିତର ନୋ ମୁନେ॥
‘‘‘ୟସ୍ସ ତଂ ସବ୍ବଧମ୍ମେସୁ, ସଦା ଞାଣଂ ପୱତ୍ତତି।
କଙ୍ଖିଂ ୱେମତିକଂ ଥେରଂ, ଆନନ୍ଦଂ ଏତଦବ୍ରୱି॥
‘‘‘ୟୋ ସୋ ଆନନ୍ଦ ପୁରିସୋ, ମୟି ଚିତ୍ତଂ ପସାଦୟି।
ଚତୁରାସୀତିକପ୍ପାନି, ଦୁଗ୍ଗତିଂ ନ ଗମିସ୍ସତି॥
‘‘‘ଦେୱେସୁ ଦେୱସୋଭଗ୍ଗଂ, ଦିବ୍ବଂ ରଜ୍ଜଂ ପସାସିୟ।
ମନୁଜେସୁ ମନୁଜିନ୍ଦୋ, ରାଜା ରଟ୍ଠେ ଭୱିସ୍ସତି॥
‘‘‘ସୋ ଚରିମଂ ପବ୍ବଜିତ୍ୱା, ସଚ୍ଛିକତ୍ୱାନ [ସଚ୍ଛିକତ୍ୱା ଚ (କ॰)] ଧମ୍ମତଂ।
ପଚ୍ଚେକବୁଦ୍ଧୋ ଧୁତରାଗୋ, ୱଟଂସକୋ ନାମ ଭୱିସ୍ସତି॥
‘‘‘ନତ୍ଥି ଚିତ୍ତେ [ପସ୍ସ ୱି॰ ୱ॰ ୮୦୪] ପସନ୍ନମ୍ହି, ଅପ୍ପକା ନାମ ଦକ୍ଖିଣା।
ତଥାଗତେ ୱା ସମ୍ବୁଦ୍ଧେ, ଅଥ ୱା ତସ୍ସ ସାୱକେ॥
‘‘‘ଏୱଂ ଅଚିନ୍ତିୟା [ପସ୍ସ ଅପ॰ ଥେର ୧.୧.୮୨] ବୁଦ୍ଧା, ବୁଦ୍ଧଧମ୍ମା ଅଚିନ୍ତିୟା।
ଅଚିନ୍ତିୟେ ପସନ୍ନାନଂ, ୱିପାକୋ ହୋତି ଅଚିନ୍ତିୟୋ’’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୯୬ . ‘‘ଇଧାହଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଏକଚ୍ଚଂ ପୁଗ୍ଗଲଂ ପସନ୍ନଚିତ୍ତଂ ଏୱଂ ଚେତସା ଚେତୋ ପରିଚ୍ଚ ପଜାନାମି ‘‘(ୟଥା ଖୋ ଅୟଂ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଇରିୟତି, ୟଞ୍ଚ ପଟିପଦଂ ପଟିପନ୍ନୋ, ୟଞ୍ଚ ମଗ୍ଗଂ ସମାରୂଳ୍ହୋ) [( ) ନତ୍ଥି ଅ॰ ନି॰ ୧.୪୩-୪୪; ଇତିୱୁ॰ ୨୧] । ଇମମ୍ହି ଚାୟଂ ସମୟେ କାଲଂ କରେୟ୍ୟ, ୟଥାଭତଂ ନିକ୍ଖିତ୍ତୋ ଏୱଂ ସଗ୍ଗେ। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ଚିତ୍ତଂ ହିସ୍ସ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପସନ୍ନଂ, ଚେତୋପସାଦହେତୁ [ଚିତ୍ତପ୍ପସାଦହେତୁ (ସୀ॰ କ॰)] ଖୋ ପନ ଏୱମିଧେକଚ୍ଚେ ସତ୍ତା କାୟସ୍ସ ଭେଦା ପରଂ ମରଣା ସୁଗତିଂ ସଗ୍ଗଂ ଲୋକଂ ଉପପଜ୍ଜନ୍ତୀ’’ତି। ଏତମତ୍ଥଂ ଭଗୱା ଅୱୋଚ, ତତ୍ଥେତଂ ଇତି ୱୁଚ୍ଚତି –
‘‘ପସନ୍ନଚିତ୍ତଂ ଞତ୍ୱାନ, ଏକଚ୍ଚଂ ଇଧ ପୁଗ୍ଗଲଂ।
ଏତମତ୍ଥଞ୍ଚ ବ୍ୟାକାସି, ବୁଦ୍ଧୋ [ସତ୍ଥା (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଇତିୱୁ॰ ୨୧] ଭିକ୍ଖୂନ ସନ୍ତିକେ॥
‘‘ଇମମ୍ହି ଚାୟଂ ସମୟେ, କାଲଂ କୟିରାଥ ପୁଗ୍ଗଲୋ।
ସଗ୍ଗମ୍ହି ଉପପଜ୍ଜେୟ୍ୟ, ଚିତ୍ତଂ ହିସ୍ସ ପସାଦିତଂ॥
‘‘ଚେତୋପସାଦହେତୁ ହି, ସତ୍ତା ଗଚ୍ଛନ୍ତି ସୁଗ୍ଗତିଂ।
ୟଥାଭତଂ ନିକ୍ଖିପେୟ୍ୟ, ଏୱମେୱଂ ତଥାୱିଧୋ।
କାୟସ୍ସ ଭେଦା ସପ୍ପଞ୍ଞୋ, ସଗ୍ଗଂ ସୋ ଉପପଜ୍ଜତୀ’’ତି॥
‘‘ଅୟମ୍ପି ଅତ୍ଥୋ ୱୁତ୍ତୋ ଭଗୱତା ଇତି ମେ ସୁତ’’ନ୍ତି।
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସୁୱଣ୍ଣଚ୍ଛଦନଂ ନାୱଂ, ନାରି ଆରୁୟ୍ହ ତିଟ୍ଠସି।
ଓଗାହସି [ଓଗାହସେ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ୱି॰ ୱ॰ ୫୩] ପୋକ୍ଖରଣିଂ, ପଦ୍ମଂ ଛିନ୍ଦସି ପାଣିନା॥
‘‘କେନ ତେ ତାଦିସୋ ୱଣ୍ଣୋ, ଆନୁଭାୱୋ ଜୁତି ଚ ତେ।
ଉପ୍ପଜ୍ଜନ୍ତି ଚ ତେ ଭୋଗା, ୟେ କେଚି ମନସିଚ୍ଛିତା॥
‘‘ପୁଚ୍ଛିତା ଦେୱତେ ସଂସ, କିସ୍ସ କମ୍ମସ୍ସିଦଂ ଫଲଂ।
ସା ଦେୱତା ଅତ୍ତମନା, ଦେୱରାଜେନ ପୁଚ୍ଛିତା॥
‘‘ପଞ୍ହଂ ପୁଟ୍ଠା ୱିୟାକାସି, ସକ୍କସ୍ସ ଇତି ମେ ସୁତଂ।
ଅଦ୍ଧାନଂ ପଟିପନ୍ନାହଂ, ଦିସ୍ୱା ଥୂପଂ ମନୋରମଂ॥
‘‘ତତ୍ଥ ଚିତ୍ତଂ ପସାଦେସିଂ, କସ୍ସପସ୍ସ ୟସସ୍ସିନୋ।
ପଦ୍ଧପୁପ୍ଫେହି ପୂଜେସିଂ, ପସନ୍ନା ସେହି ତସ୍ସେୱ।
କମ୍ମସ୍ସ ଫଲଂ ୱିପାକୋ, ଏତାଦିସଂ କତପୁଞ୍ଞା ଲଭନ୍ତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଦାନକଥା ସୀଲକଥା ସଗ୍ଗକଥା ପୁଞ୍ଞକଥା ପୁଞ୍ଞୱିପାକକଥା’’ତି।
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଅପିଚାପି ପଂସୁଥୂପେସୁ ଉଦ୍ଦିସ୍ସକତେସୁ ଦସବଲଧରାନଂ ତତ୍ଥପି କାରଂ କତ୍ୱା ସଗ୍ଗେସୁ ନରା ପମୋଦନ୍ତୀ’’ତି।
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଦେୱପୁତ୍ତସରୀରୱଣ୍ଣା, ସବ୍ବେ ସୁଭଗସଣ୍ଠିତୀ।
ଉଦକେନ ପଂସୁଂ ତେମେତ୍ୱା, ଥୂପଂ ୱଡ୍ଢେଥ କସ୍ସପଂ॥
‘‘ଅୟଂ ସୁଗତ୍ତେ ସୁଗତସ୍ସ ଥୂପୋ, ମହେସିନୋ ଦସବଲଧମ୍ମଧାରିନୋ।
ତସ୍ମିଂ [ୟସ୍ମିଂ (ସୀ॰)] ଇମେ ଦେୱମନୁଜା ପସନ୍ନା, କାରଂ କରୋନ୍ତା ଜରାମରଣା ପମୁଚ୍ଚରେ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଉଳାରଂ ୱତ ତଂ ଆସି, ୟାହଂ ଥୂପଂ ମହେସିନୋ।
ଉପ୍ପଲାନି ଚ ଚତ୍ତାରି, ମାଲଞ୍ଚ ଅଭିରୋପୟିଂ॥
‘‘ଅଜ୍ଜ ତିଂସଂ ତତୋ କପ୍ପା, ନାଭିଜାନାମି ଦୁଗ୍ଗତିଂ।
ୱିନିପାତଂ ନ ଗଚ୍ଛାମି, ଥୂପଂ ପୂଜେତ୍ୱ [ପୂଜେତ୍ୱା (କ॰)] ସତ୍ଥୁନୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ବାତ୍ତିଂସଲକ୍ଖଣଧରସ୍ସ, ୱିଜିତୱିଜୟସ୍ସ ଲୋକନାଥସ୍ସ।
ସତସହସ୍ସଂ କପ୍ପେ, ମୁଦିତୋ ଥୂପଂ ଅପୂଜେସି॥
‘‘ୟଂ ମୟା ପସୁତଂ ପୁଞ୍ଞଂ, ତେନ ଚ ପୁଞ୍ଞେନ ଦେୱ ସୋଭଗ୍ଗଂ।
ରଜ୍ଜାନି ଚ କାରିତାନି, ଅନାଗନ୍ତୁନ ୱିନିପାତଂ॥
‘‘ୟଂ ଚକ୍ଖୁ ଅଦନ୍ତଦମକସ୍ସ, ସାସନେ ପଣିହିତଂ ତଥା।
ଚିତ୍ତଂ ତଂ ମେ ସବ୍ବଂ, ଲଦ୍ଧଂ ୱିମୁତ୍ତଚିତ୍ତମ୍ହି ୱିଧୂତଲତୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସାମାକପତ୍ଥୋଦନମତ୍ତମେୱ ହି, ପଚ୍ଚେକବୁଦ୍ଧମ୍ହି ଅଦାସି ଦକ୍ଖିଣଂ।
ୱିମୁତ୍ତଚିତ୍ତେ ଅଖିଲେ ଅନାସୱେ, ଅରଣୱିହାରିମ୍ହି ଅସଙ୍ଗମାନସେ॥
‘‘ତସ୍ମିଞ୍ଚ ଓକପ୍ପୟି ଧମ୍ମମୁତ୍ତମଂ, ତସ୍ମିଞ୍ଚ ଧମ୍ମେ ପଣିଧେସିଂ ମାନସଂ।
ଏୱଂ ୱିହାରୀହି ମେ ସଙ୍ଗମୋ ସିୟା, ଭୱେ କୁଦାସୁପି ଚ ମା ଅପେକ୍ଖୱା॥
‘‘ତସ୍ସେୱ କମ୍ମସ୍ସ ୱିପାକତୋ ଅହଂ, ସହସ୍ସକ୍ଖତ୍ତୁଂ କୁରୁସୂପପଜ୍ଜଥ [କୁରୂସୂପପଜ୍ଜଥ (ସୀ॰)] ।
ଦୀଘାୟୁକେସୁ ଅମମେସୁ ପାଣିସୁ, ୱିସେସଗାମୀସୁ ଅହୀନଗାମିସୁ॥
‘‘ତସ୍ସେୱ କମ୍ମସ୍ସ ୱିପାକତୋ ଅହଂ, ସହସ୍ସକ୍ଖତ୍ତୁଂ ତିଦସୋପପଜ୍ଜଥ।
ୱିଚିତ୍ରମାଲାଭରଣାନୁଲେପିସୁ, ୱିସିଟ୍ଠକାୟୂପଗତୋ ୟସସ୍ସିସୁ॥
‘‘ତସ୍ସେୱ କମ୍ମସ୍ସ ୱିପାକତୋ ଅହଂ, ୱିମୁତ୍ତଚିତ୍ତୋ ଅଖିଲୋ ଅନାସୱୋ।
ଇମେହି ମେ ଅନ୍ତିମଦେହଧାରିଭି, ସମାଗମୋ ଆସିହି ତାହି ତାସିହି॥
‘‘ପଚ୍ଚକ୍ଖଂ ଖ୍ୱିମଂ ଅୱଚ ତଥାଗତୋ ଜିନୋ, ସମିଜ୍ଝତେ ସୀଲୱତୋ ୟଦିଚ୍ଛତି।
ୟଥା ୟଥା ମେ ମନସା ୱିଚିନ୍ତିତଂ, ତଥା ସମିଦ୍ଧଂ ଅୟମନ୍ତିମୋ ଭୱୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଏକତିଂସମ୍ହି କପ୍ପମ୍ହି ଜିନୋ ଅନେଜୋ, ଅନନ୍ତଦସ୍ସୀ ଭଗୱା ସିଖୀତି।
ତସ୍ସାପି ରାଜା ଭାତା ସିଖିଦ୍ଧେ [ସିଖଣ୍ଡି (ସୀ॰)] , ବୁଦ୍ଧେ ଚ ଧମ୍ମେ ଚ ଅଭିପ୍ପସନ୍ନୋ॥
‘‘ପରିନିବ୍ବୁତେ ଲୋକୱିନାୟକମ୍ହି, ଥୂପଂ ସକାସି ୱିପୁଲଂ ମହନ୍ତଂ।
ସମନ୍ତତୋ ଗାୱୁତିକଂ ମହେସିନୋ, ଦେୱାତିଦେୱସ୍ସ ନରୁତ୍ତମସ୍ସ॥
‘‘ତସ୍ମିଂ ମନୁସ୍ସୋ ବଲିମାଭିହାରୀ, ପଗ୍ଗୟ୍ହ ଜାତିସୁମନଂ ପହଟ୍ଠୋ।
ୱାତେନ ପୁପ୍ଫଂ ପତିତସ୍ସ ଏକଂ, ତାହଂ ଗହେତ୍ୱାନ ତସ୍ସେୱ ଦାସି॥
‘‘ସୋ ମଂ ଅୱୋଚାଭିପସନ୍ନଚିତ୍ତୋ, ତୁୟ୍ହମେୱ ଏତଂ ପୁପ୍ଫଂ ଦଦାମି।
ତାହଂ ଗହେତ୍ୱା ଅଭିରୋପୟେସିଂ, ପୁନପ୍ପୁନଂ ବୁଦ୍ଧମନୁସ୍ସରନ୍ତୋ॥
‘‘ଅଜ୍ଜ ତିଂସଂ ତତୋ କପ୍ପା, ନାଭିଜାନାମି ଦୁଗ୍ଗତିଂ।
ୱିନିପାତଞ୍ଚ ନ ଗଚ୍ଛାମି, ଥୂପପୂଜାୟିଦଂ ଫଲ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘କପିଲଂ ନାମ ନଗରଂ, ସୁୱିଭତ୍ତଂ ମହାପଥଂ।
ଆକିଣ୍ଣମିଦ୍ଧଂ ଫୀତଞ୍ଚ, ବ୍ରହ୍ମଦତ୍ତସ୍ସ ରାଜିନୋ॥
‘‘କୁମ୍ମାସଂ ୱିକ୍କିଣିଂ ତତ୍ଥ, ପଞ୍ଚାଲାନଂ ପୁରୁତ୍ତମେ।
ସୋହଂ ଅଦ୍ଦସିଂ ସମ୍ବୁଦ୍ଧଂ, ଉପରିଟ୍ଠଂ ୟସସ୍ସିନଂ॥
‘‘ହଟ୍ଠୋ ଚିତ୍ତଂ ପସାଦେତ୍ୱା, ନିମନ୍ତେସିଂ ନରୁତ୍ତମଂ।
ଅରିଟ୍ଠଂ ଧୁୱଭତ୍ତେନ, ୟଂ ମେ ଗେହମ୍ହି ୱିଜ୍ଜଥ॥
‘‘ତତୋ ଚ କତ୍ତିକୋ ପୁଣ୍ଣୋ [କତ୍ତିକା ପୁଣ୍ଣା (କ॰)] , ପୁଣ୍ଣମାସୀ ଉପଟ୍ଠିତା।
ନୱଂ ଦୁସ୍ସୟୁଗଂ ଗୟ୍ହ, ଅରିଟ୍ଠସ୍ସୋପନାମୟିଂ॥
‘‘ପସନ୍ନଚିତ୍ତଂ ଞତ୍ୱାନ, ପଟିଗ୍ଗଣ୍ହି ନରୁତ୍ତମୋ।
ଅନୁକମ୍ପକୋ କାରୁଣିକୋ, ତଣ୍ହାନିଘାତକୋ ମୁନି॥
‘‘ତାହଂ କମ୍ମଂ କରିତ୍ୱାନ, କଲ୍ୟାଣଂ ବୁଦ୍ଧୱଣ୍ଣିତଂ।
ଦେୱେ ଚେୱ ମନୁସ୍ସେ ଚ, ସନ୍ଧାୱିତ୍ୱା ତତୋ ଚୁତୋ॥
‘‘ବାରାଣସିୟଂ ନଗରେ, ସେଟ୍ଠିସ୍ସ ଏକପୁତ୍ତକୋ।
ଅଡ୍ଢେ କୁଲସ୍ମିଂ ଉପ୍ପଜ୍ଜିଂ, ପାଣେହି ଚ ପିୟତରୋ॥
‘‘ତତୋ ଚ ୱିଞ୍ଞୁତଂ ପତ୍ତୋ, ଦେୱପୁତ୍ତେନ ଚୋଦିତୋ।
ପାସାଦା ଓରୂହିତ୍ୱାନ, ସମ୍ବୁଦ୍ଧମୁପସଙ୍କମିଂ॥
‘‘ସୋ ମେ ଧମ୍ମମଦେସୟି, ଅନୁକମ୍ପାୟ ଗୋତମୋ।
ଦୁକ୍ଖଂ ଦୁକ୍ଖସମୁପ୍ପାଦଂ, ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ଚ ଅତିକ୍କମଂ॥
‘‘ଅରିୟଂ ଅଟ୍ଠଙ୍ଗିକଂ ମଗ୍ଗଂ, ଦୁକ୍ଖୂପସମଗାମିନଂ।
ଚତ୍ତାରି ଅରିୟସଚ୍ଚାନି, ମୁନି ଧମ୍ମମଦେସୟି॥
‘‘ତସ୍ସାହଂ ୱଚନଂ ସୁତ୍ୱା, ୱିହରିଂ ସାସନେ ରତୋ।
ସମଥଂ ପଟିୱିଜ୍ଝାହଂ, ରତ୍ତିନ୍ଦିୱମତନ୍ଦିତୋ॥
‘‘ଅଜ୍ଝତ୍ତଞ୍ଚ ବହିଦ୍ଧା ଚ, ୟେ ମେ ୱିଜ୍ଜିଂସୁ [ୱିଜ୍ଝିଂସୁ (ସୀ॰)] ଆସୱା।
ସବ୍ବେ ଆସୁଂ ସମୁଚ୍ଛିନ୍ନା, ନ ଚ ଉପ୍ପଜ୍ଜରେ ପୁନ॥
‘‘ପରିୟନ୍ତକତଂ ଦୁକ୍ଖଂ, ଚରିମୋୟଂ ସମୁସ୍ସୟୋ।
ଜାତିମରଣସଂସାରୋ, ନତ୍ଥିଦାନି ପୁନବ୍ଭୱୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୯୯ . ତତ୍ଥ କତମଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘ଉଦ୍ଧଂ ଅଧୋ ସବ୍ବଧି ୱିପ୍ପମୁତ୍ତୋ, ଅୟଂ ଅହସ୍ମୀତି [ଅୟମହମସ୍ମୀତି (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୬୧] ଅନାନୁପସ୍ସୀ।
ଏୱଂ ୱିମୁତ୍ତୋ ଉଦତାରି ଓଘଂ, ଅତିଣ୍ଣପୁବ୍ବଂ ଅପୁନବ୍ଭୱାୟା’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସୀଲୱତୋ , ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା [ଚେତନାୟ (ଅ॰ ନି॰ ୧୧.୨)] କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ଅୱିପ୍ପଟିସାରୋ ଜାୟେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ସୀଲୱତୋ ଅୱିପ୍ପଟିସାରୋ ଜାୟେୟ୍ୟ। ଅୱିପ୍ପଟିସାରିନା, ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ପାମୋଜ୍ଜଂ ଜାୟେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ଅୱିପ୍ପଟିସାରିନୋ ପାମୋଜ୍ଜଂ ଜାୟେୟ୍ୟ। ପମୁଦିତେନ, ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ପୀତି ଜାୟେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ପମୁଦିତସ୍ସ ପୀତି ଜାୟେୟ୍ୟ। ପୀତିମନସ୍ସ, ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ କାୟୋ ପସ୍ସମ୍ଭେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ପୀତିମନସ୍ସ କାୟୋ ପସ୍ସମ୍ଭେୟ୍ୟ। ପସ୍ସଦ୍ଧକାୟସ୍ସ ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତାହଂ ସୁଖଂ ୱେଦିୟେୟ୍ୟ’ନ୍ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ପସ୍ସଦ୍ଧକାୟୋ ସୁଖଂ ୱେଦିୟେୟ୍ୟ। ସୁଖିନୋ ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ସମାଧି ଜାୟେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ସୁଖିନୋ ସମାଧି ଜାୟେୟ୍ୟ। ସମାହିତସ୍ସ ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତାହଂ ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନେୟ୍ୟ’ନ୍ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ସମାହିତୋ ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନେୟ୍ୟ। ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନତା , ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ନିବ୍ବିଦା ଜାୟେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନନ୍ତୋ ନିବ୍ବିନ୍ଦେୟ୍ୟ। ନିବ୍ବିନ୍ଦନ୍ତେନ, ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ୱିରାଗୋ ଜାୟେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ନିବ୍ବିନ୍ଦନ୍ତୋ ୱିରଜ୍ଜେୟ୍ୟ। ୱିରଜ୍ଜନ୍ତେନ ଆନନ୍ଦ ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ୱିମୁତ୍ତି ଜାୟେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ୱିରଜ୍ଜନ୍ତୋ ୱିମୁଚ୍ଚେୟ୍ୟ। ୱିମୁତ୍ତେନ, ଆନନ୍ଦ, ନ ଚେତନା କରଣୀୟା ‘କିନ୍ତି ମେ ୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନଂ ଉପ୍ପଜ୍ଜେୟ୍ୟା’ତି। ଧମ୍ମତା ଏସା, ଆନନ୍ଦ, ୟଂ ୱିମୁତ୍ତସ୍ସ ୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନଂ ଉପ୍ପଜ୍ଜେୟ୍ୟା’’ତି।
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟଦା ହୱେ ପାତୁଭୱନ୍ତି ଧମ୍ମା, ଆତାପିନୋ ଝାୟତୋ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ସ।
ଅଥସ୍ସ କଙ୍ଖା ୱପୟନ୍ତି ସବ୍ବା, ୟତୋ ପଜାନାତି ସହେତୁଧମ୍ମ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟଦା ହୱେ ପାତୁଭୱନ୍ତି ଧମ୍ମା, ଆତାପିନୋ ଝାୟତୋ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ସ।
ଅଥସ୍ସ କଙ୍ଖା ୱପୟନ୍ତି ସବ୍ବା, ୟତୋ ଖୟଂ ପଚ୍ଚୟାନଂ ଅୱେଦୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘କିଂନୁ [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୨୪୩] କୁଜ୍ଝସି ମା କୁଜ୍ଝି, ଅକ୍କୋଧୋ ତିସ୍ସ ତେ ୱରଂ।
କୋଧମାନମକ୍ଖୱିନୟତ୍ଥଂ ହି, ତିସ୍ସ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ୱୁସ୍ସତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘କଦାହଂ ନନ୍ଦଂ ପସ୍ସେୟ୍ୟଂ, ଆରଞ୍ଞଂ [ଅରଞ୍ଞଂ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୨୪୨] ପଂସୁକୂଲିକଂ।
ଅଞ୍ଞାତୁଞ୍ଛେନ ୟାପେନ୍ତଂ, କାମେସୁ ଅନପେକ୍ଖିନ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘କିଂସୁ ଛେତ୍ୱା ସୁଖଂ ସେତି, କିଂସୁ ଛେତ୍ୱା ନ ସୋଚତି।
କିସ୍ସସ୍ସୁ [କିସ୍ସସ୍ସ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୮୭] ଏକଧମ୍ମସ୍ସ, ୱଧଂ ରୋଚେସି ଗୋତମାତି॥
‘‘କୋଧଂ ଛେତ୍ୱା ସୁଖଂ ସେତି, କୋଧଂ ଛେତ୍ୱା ନ ସୋଚତି।
କୋଧସ୍ସ ୱିସମୂଲସ୍ସ, ମଧୁରଗ୍ଗସ୍ସ ବ୍ରାହ୍ମଣ।
ୱଧଂ ଅରିୟା ପସଂସନ୍ତି, ତଂ ହି ଛେତ୍ୱା ନ ସୋଚତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘କିଂସୁ ହନେ ଉପ୍ପତିତଂ, କିଂସୁ ଜାତଂ ୱିନୋଦୟେ।
କିଞ୍ଚସ୍ସୁ ପଜହେ ଧୀରୋ, କିସ୍ସାଭିସମୟୋ ସୁଖୋ॥
‘‘କୋଧଂ ହନେ ଉପ୍ପତିତଂ, ରାଗଂ ଜାତଂ ୱିନୋଦୟେ।
ଅୱିଜ୍ଜଂ ପଜହେ ଧୀରୋ, ସଚ୍ଚାଭିସମୟୋ ସୁଖୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସତ୍ତିୟା ୱିୟ ଓମଟ୍ଠୋ, ଡୟ୍ହମାନୋୱ [ଦୟ୍ହମାନେୱ (କ॰) ସଂ॰ ନି॰ ୧.୨୧; ଥେରଗା॰ ୩୯ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ମତ୍ଥକେ।
କାମରାଗପ୍ପହାନାୟ, ସତୋ ଭିକ୍ଖୁ ପରିବ୍ବଜେ॥
‘‘ସତ୍ତିୟା ୱିୟ ଓମଟ୍ଠୋ, ଡୟ୍ହମାନୋୱ ମତ୍ଥକେ।
ସକ୍କାୟଦିଟ୍ଠିପ୍ପହାନାୟ, ସତୋ ଭିକ୍ଖୁ ପରିବ୍ବଜେ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସବ୍ବେ ଖୟନ୍ତା ନିଚୟା, ପତନନ୍ତା ସମୁସ୍ସୟା।
ସବ୍ବେସଂ ମରଣମାଗମ୍ମ, ସବ୍ବେସଂ ଜୀୱିତମଦ୍ଧୁୱଂ।
ଏତଂ ଭୟଂ ମରଣେ [ମରଣଂ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୦୦] ପେକ୍ଖମାନୋ, ପୁଞ୍ଞାନି କୟିରାଥ ସୁଖାୱହାନି॥
‘‘ସବ୍ବେ ଖୟନ୍ତା ନିଚୟା, ପତନନ୍ତା ସମୁସ୍ସୟା।
ସବ୍ବେସଂ ମରଣମାଗମ୍ମ, ସବ୍ବେସଂ ଜୀୱିତମଦ୍ଧୁୱଂ।
ଏତଂ ଭୟଂ ମରଣେ ପେକ୍ଖମାନୋ, ଲୋକାମିସଂ ପଜହେ ସନ୍ତିପେକ୍ଖୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସୁଖଂ ସୟନ୍ତି ମୁନୟୋ, ନ ତେ ସୋଚନ୍ତି ମାୱିଧ।
ୟେସଂ ଝାନରତଂ ଚିତ୍ତଂ, ପଞ୍ଞୱା ସୁସମାହିତୋ।
ଆରଦ୍ଧୱୀରିୟୋ ପହିତତ୍ତୋ, ଓଘଂ ତରତି ଦୁତ୍ତରଂ॥
‘‘ୱିରତୋ କାମସଞ୍ଞାୟ, ସବ୍ବସଂୟୋଜନାତୀତୋ [ସବ୍ବସଂୟୋଜନାତିଗୋ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୯୬] ।
ନନ୍ଦିଭୱପରିକ୍ଖୀଣୋ [ନନ୍ଦୀରାଗପରିକ୍ଖୀଣୋ (କ॰) ସଂ॰ ନି॰ ୧.୯୬] , ସୋ ଗମ୍ଭୀରେ ନ ସୀଦତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସଦ୍ଦହାନୋ ଅରହତଂ, ଧମ୍ମଂ ନିବ୍ବାନପତ୍ତିୟା।
ସୁସ୍ସୂସଂ ଲଭତେ ପଞ୍ଞଂ, ଅପ୍ପମତ୍ତୋ ୱିଚକ୍ଖଣୋ॥
ପତିରୂପକାରୀ ଧୁରୱା, ଉଟ୍ଠାତା ୱିନ୍ଦତେ ଧନଂ।
ସଚ୍ଚେନ କିତ୍ତିଂ ପପ୍ପୋତି, ଦଦଂ ମିତ୍ତାନି ଗନ୍ଥତି।
ଅସ୍ମା ଲୋକା ପରଂ ଲୋକଂ, ଏୱଂ [ସୱେ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୨୪୬] ପେଚ୍ଚ ନ ସୋଚତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସବ୍ବଗନ୍ଥପହୀନସ୍ସ, ୱିପ୍ପମୁତ୍ତସ୍ସ ତେ ସତୋ।
ସମଣସ୍ସ ନ ତଂ ସାଧୁ, ୟଦଞ୍ଞମନୁସାସସୀତି॥
‘‘ୟେନ କେନଚି ୱଣ୍ଣେନ, ସଂୱାସୋ ସକ୍କ ଜାୟତି।
ନ ତଂ ଅରହତି ସପ୍ପଞ୍ଞୋ, ମନସା ଅନୁକମ୍ପିତୁଂ [ଅନନୁକମ୍ପିତଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୨୩୬] ॥
‘‘ମନସା ଚେ ପସନ୍ନେନ, ୟଦଞ୍ଞମନୁସାସତି।
ନ ତେନ ହୋତି ସଂୟୁତ୍ତୋ, ୟାନୁକମ୍ପା ଅନୁଦ୍ଦୟା’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ରାଗୋ ଚ ଦୋସୋ ଚ କୁତୋନିଦାନା, ଅରତୀ ରତୀ [ଅରତି ରତି (କ॰) ସଂ॰ ନି॰ ୧.୨୩୭; ସୁ॰ ନି॰ ୨୭୩ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ଲୋମହଂସୋ କୁତୋଜା।
କୁତୋ ସମୁଟ୍ଠାୟ ମନୋୱିତକ୍କା, କୁମାରକା ଧଙ୍କମିୱୋସ୍ସଜନ୍ତି॥
‘‘ରାଗୋ ଚ ଦୋସୋ ଚ ଇତୋନିଦାନା, ଅରତୀ ରତୀ ଲୋମହଂସୋ ଇତୋଜା।
ଇତୋ ସମୁଟ୍ଠାୟ ମନୋୱିତକ୍କା, କୁମାରକା ଧଙ୍କମିୱୋସ୍ସଜନ୍ତି॥
‘‘ସ୍ନେହଜା ଅତ୍ତସମ୍ଭୂତା, ନିଗ୍ରୋଧସ୍ସେୱ ଖନ୍ଧଜା।
ପୁଥୁ ୱିସତ୍ତା କାମେସୁ, ମାଲୁୱାୱ ୱିତତା ୱନେ॥
‘‘ୟେ ନଂ ପଜାନନ୍ତି ୟତୋନିଦାନଂ, ତେ ନଂ ୱିନୋଦେନ୍ତି ସୁଣୋହି ୟକ୍ଖ।
ତେ ଦୁତ୍ତରଂ ଓଘମିମଂ ତରନ୍ତି, ଅତିଣ୍ଣପୁବ୍ବଂ ଅପୁନବ୍ଭୱାୟା’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଦୁକ୍କରଂ ଭଗୱା ସୁଦୁକ୍କରଂ ଭଗୱା’’ତି।
‘‘ଦୁକ୍କରଂ ୱାପି କରୋନ୍ତି, [କାମଦାତି ଭଗୱା]
ସେକ୍ଖା ସୀଲସମାହିତା।
ଠିତତ୍ତା ଅନଗାରିୟୁପେତସ୍ସ, ତୁଟ୍ଠି ହୋତି ସୁଖାୱହା’’ତି॥
‘‘ଦୁଲ୍ଲଭା [ଦୁଲ୍ଲଭଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୮୭] ଭଗୱା ୟଦିଦଂ ତୁଟ୍ଠୀ’’ତି।
‘‘ଦୁଲ୍ଲଭଂ ୱାପି ଲଭନ୍ତି, [କାମଦାତି ଭଗୱା]
ଚିତ୍ତୱୂପସମେ ରତା।
ୟେସଂ ଦିୱା ଚ ରତ୍ତୋ ଚ, ଭାୱନାୟ ରତୋ ମନୋ’’ତି॥
‘‘ଦୁସ୍ସମାଦହଂ ଭଗୱା ୟଦିଦଂ ଚିତ୍ତ’’ନ୍ତି।
‘‘ଦୁସ୍ସମାଦହଂ ୱାପି ସମାଦହନ୍ତି, [କାମଦାତି ଭଗୱା]
ଇନ୍ଦ୍ରିୟୂପସମେ ରତା।
ତେ ଛେତ୍ୱା ମଚ୍ଚୁନୋ ଜାଲଂ, ଅରିୟା ଗଚ୍ଛନ୍ତି କାମଦା’’ତି॥
‘‘ଦୁଗ୍ଗମୋ ଭଗୱା ୱିସମୋ ମଗ୍ଗୋ’’ତି।
‘‘ଦୁଗ୍ଗମେ ୱିସମେ ୱାପି, ଅରିୟା ଗଚ୍ଛନ୍ତି କାମଦ [କାମଦା (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୮୭] ।
ଅନରିୟା ୱିସମେ ମଗ୍ଗେ, ପପତନ୍ତି ଅୱଂସିରା।
ଅରିୟାନଂ ସମୋ ମଗ୍ଗୋ, ଅରିୟା ହି ୱିସମେ ସମା’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଇଦଂ ହି [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୦୧] ତଂ ଜେତୱନଂ, ଇସିସଙ୍ଘନିସେୱିତଂ।
ଆୱୁତ୍ଥଂ ଧମ୍ମରାଜେନ, ପୀତିସଞ୍ଜନନଂ ମମ॥
‘‘କମ୍ମଂ ୱିଜ୍ଜା ଚ ଧମ୍ମୋ ଚ, ସୀଲଂ ଜୀୱିତମୁତ୍ତମଂ।
ଏତେନ ମଚ୍ଚା ସୁଜ୍ଝନ୍ତି, ନ ଗୋତ୍ତେନ ଧନେନ ୱା॥
‘‘ତସ୍ମା ହି ପଣ୍ଡିତୋ ପୋସୋ, ସମ୍ପସ୍ସଂ ଅତ୍ଥମତ୍ତନୋ।
ୟୋନିସୋ ୱିଚିନେ ଧମ୍ମଂ, ଏୱଂ ତତ୍ଥ ୱିସୁଜ୍ଝତି॥
‘‘ସାରିପୁତ୍ତୋୱ ପଞ୍ଞାୟ, ସୀଲେନ ଉପସମେନ ଚ।
ୟୋପି ପାରଙ୍ଗତୋ ଭିକ୍ଖୁ, ଏତାୱପରମୋ ସିୟା’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଅତୀତଂ ନାନ୍ୱାଗମେୟ୍ୟ, ନପ୍ପଟିକଙ୍ଖେ ଅନାଗତଂ।
ୟଦତୀତଂ ପହୀନଂ [ପହୀଣଂ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ମ॰ ନି॰ ୩.୨୭୨] ତଂ, ଅପ୍ପତ୍ତଞ୍ଚ ଅନାଗତଂ॥
‘‘ପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନଞ୍ଚ ୟୋ ଧମ୍ମଂ, ତତ୍ଥ ତତ୍ଥ ୱିପସ୍ସତି।
ଅସଂହୀରଂ ଅସଂକୁପ୍ପଂ, ତଂ ୱିଦ୍ୱା ମନୁବ୍ରୂହୟେ॥
‘‘ଅଜ୍ଜେୱ କିଚ୍ଚମାତପ୍ପଂ [କିଚ୍ଚଂ ଆତପ୍ପଂ (ସୀ॰)] , କୋ ଜଞ୍ଞା ମରଣଂ ସୁୱେ।
ନ ହି ନୋ ସଙ୍ଗରଂ ତେନ, ମହାସେନେନ ମଚ୍ଚୁନା॥
‘‘ଏୱଂ ୱିହାରିଂ ଆତାପିଂ, ଅହୋରତ୍ତମତନ୍ଦିତଂ।
ତଂ ୱେ ‘‘ଭଦ୍ଦେକରତ୍ତୋ’’ତି, ସନ୍ତୋ ଆଚିକ୍ଖତେ ମୁନୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଚତ୍ତାରିମାନି , ଭିକ୍ଖୱେ, ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବାନି। କତମାନି ଚତ୍ତାରି? ଅତ୍ଥି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମା ଚକ୍ଖୁନା ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା, ଅତ୍ଥି ଧମ୍ମା ସତିୟା ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା, ଅତ୍ଥି ଧମ୍ମା କାୟେନ ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା, ଅତ୍ଥି ଧମ୍ମା ପଞ୍ଞାୟ ୱେଦିତବ୍ବା, ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା।
‘‘କତମେ ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମା ଚକ୍ଖୁନା ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା? ଦିବ୍ବଚକ୍ଖୁ ସୁୱିସୁଦ୍ଧଂ ଅତିକ୍କନ୍ତମାନୁସକଂ ଚକ୍ଖୁନା ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବଂ।
‘‘କତମେ ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମା ସତିୟା ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା? ପୁବ୍ବେନିୱାସାନୁସ୍ସତି ସତିୟା ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା।
‘‘କତମେ ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମା କାୟେନ ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା? ଇଦ୍ଧିୱିଧା ନିରୋଧା କାୟେନ ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା।
‘‘କତମେ ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମା ପଞ୍ଞାୟ ୱେଦିତବ୍ବା, ପଞ୍ଞାୟ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବା? ଆସୱାନଂ ଖୟେ ଞାଣଂ ପଞ୍ଞାୟ ୱେଦିତବ୍ବଂ, ପଞ୍ଞାୟ ଚ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବ’’ନ୍ତି।
ଇଦଂ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୧୦୪ . ତତ୍ଥ କତମଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘ୟସ୍ସ ସେଲୂପମଂ ଚିତ୍ତଂ, ଠିତଂ ନାନୁପକମ୍ପତି।
ୱିରତ୍ତଂ ରଜନୀୟେସୁ, କୋପନେୟ୍ୟେ ନ କୁପ୍ପତି।
ୟସ୍ସେୱଂ ଭାୱିତଂ ଚିତ୍ତଂ, କୁତୋ ନଂ [ତଂ (ଉଦା॰ ୩୪)] ଦୁକ୍ଖମେସ୍ସତୀ’’ତି॥
ଆୟସ୍ମତୋ ଚ ସାରିପୁତ୍ତସ୍ସ ଚାରିକାଦସମଂ ୱେୟ୍ୟାକରଣଂ କାତବ୍ବନ୍ତି।
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟୋ ବ୍ରାହ୍ମଣୋ ବାହିତପାପଧମ୍ମୋ, ନିହୁଂହୁଙ୍କୋ [ନିହୁହୁଙ୍କୋ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୪] ନିକ୍କସାୱୋ ୟତତ୍ତୋ।
ୱେଦନ୍ତଗୂ ୱୂସିତବ୍ରହ୍ମଚରିୟୋ, ଧମ୍ମେନ ସୋ ବ୍ରହ୍ମୱାଦଂ ୱଦେୟ୍ୟ।
ୟସ୍ସୁସ୍ସଦା ନତ୍ଥି କୁହିଞ୍ଚି ଲୋକେ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ବାହିତ୍ୱା ପାପକେ ଧମ୍ମେ, ୟେ ଚରନ୍ତି ସଦା ସତା।
ଖୀଣସଂୟୋଜନା ବୁଦ୍ଧା, ତେ ୱେ ଲୋକସ୍ମି [ଲୋକସ୍ମିଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୫] ବ୍ରାହ୍ମଣା’’ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟତ୍ଥ ଆପୋ ଚ ପଥୱୀ, ତେଜୋ ୱାୟୋ ନ ଗାଧତି।
ନ ତତ୍ଥ ସୁକ୍କା ଜୋତନ୍ତି, ଆଦିଚ୍ଚୋ ନପ୍ପକାସତି।
ନ ତତ୍ଥ ଚନ୍ଦିମା ଭାତି, ତମୋ ତତ୍ଥ ନ ୱିଜ୍ଜତି॥
‘‘ୟଦା ଚ ଅତ୍ତନାୱେଦି [ୱେଦୀ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୧୦] , ମୁନି ମୋନେନ ବ୍ରାହ୍ମଣୋ।
ଅଥ ରୂପା ଅରୂପା ଚ, ସୁଖଦୁକ୍ଖା ପମୁଚ୍ଚତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟଦା ସକେସୁ [ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୭] ଧମ୍ମେସୁ, ପାରଗୂ ହୋତି ବ୍ରାହ୍ମଣୋ।
ଅଥ ଏତଂ ପିସାଚଞ୍ଚ, ପକ୍କୁଲଞ୍ଚାତିୱତ୍ତତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ନାଭିନନ୍ଦତି ଆୟନ୍ତିଂ [ଆୟନ୍ତିଂ ନାଭିନନ୍ଦତି (ଉଦା॰ ୮)] , ପକ୍କମନ୍ତିଂ ନ ସୋଚତି।
ସଙ୍ଗା ସଙ୍ଗାମଜିଂ ମୁତ୍ତଂ, ତମହଂ ବ୍ରୂମି ବ୍ରାହ୍ମଣ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ନ ଉଦକେନ ସୁଚୀ [ସୁଚି (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୯] ହୋତି, ବହ୍ୱେତ୍ଥ ନ୍ହାୟତୀ [ନହାୟତି (ସୀ॰)] ଜନୋ।
ୟମ୍ହି ସଚ୍ଚଞ୍ଚ ଧମ୍ମୋ ଚ, ସୋ ସୁଚୀ ସୋ ଚ ବ୍ରାହ୍ମଣୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ୟଦା ହୱେ ପାତୁଭୱନ୍ତି ଧମ୍ମା, ଆତାପିନୋ ଝାୟତୋ ବ୍ରାହ୍ମଣସ୍ସ।
ୱିଧୂପୟଂ ତିଟ୍ଠତି ମାରସେନଂ, ସୂରିୟୋୱ ଓଭାସୟମନ୍ତଲିକ୍ଖ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସନ୍ତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ପସ୍ସଥ ଇରିୟମାନଂ, ତେୱିଜ୍ଜପତ୍ତଂ ଅପହାନଧମ୍ମଂ।
ସବ୍ବାନି ୟୋଗାନି ଉପାତିୱତ୍ତୋ, ଅକିଞ୍ଚନୋ ଇରିୟତି ପଂସୁକୂଲିକୋ॥
‘‘ତଂ ଦେୱତା ସମ୍ବହୁଲା ଉଳାରା, ବ୍ରହ୍ମୱିମାନଂ ଉପସଙ୍କମିତ୍ୱା।
ଆଜାନିୟଂ ଜାତିବଲଂ ନିସେଧଂ, ନିଧ ନମସ୍ସନ୍ତି ପସନ୍ନଚିତ୍ତା॥
‘‘ନମୋ ତେ ପୁରିସାଜଞ୍ଞ, ନମୋ ତେ ପୁରିସୁତ୍ତମ।
ୟସ୍ସ ତେ ନାଭିଜାନାମ, କିଂ ତ୍ୱଂ ନିସ୍ସାୟ ଝାୟସୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ସହାୟା ୱତିମେ ଭିକ୍ଖୂ, ଚିରରତ୍ତଂ ସମେତିକା।
ସମେତି ନେସଂ ସଦ୍ଧମ୍ମୋ, ଧମ୍ମେ ବୁଦ୍ଧପ୍ପୱେଦିତେ’’॥
‘‘ସୁୱିନୀତା କପ୍ପିନେନ, ଧମ୍ମେ ଅରିୟପ୍ପୱେଦିତେ।
ଧାରେନ୍ତି ଅନ୍ତିମଂ ଦେହଂ, ଜେତ୍ୱା ମାରଂ ସୱାହିନି’’ନ୍ତି [ସୱାହନ’’ନ୍ତି (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୨୪୬] ॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ନୟିଦଂ ସିଥିଲମାରବ୍ଭ, ନୟିଦଂ ଅପ୍ପେନ ଥାମସା।
ନିବ୍ବାନଂ ଅଧିଗନ୍ତବ୍ବଂ, ସବ୍ବଦୁକ୍ଖପ୍ପମୋଚନଂ [ସବ୍ବଗନ୍ତପମୋଚନଂ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୨୩୮] ॥
‘‘ଅୟଞ୍ଚ ଦହରୋ ଭିକ୍ଖୁ, ଅୟମୁତ୍ତମପୁରିସୋ।
ଧାରେତି ଅନ୍ତିମଂ ଦେହଂ, ଜେତ୍ୱା ମାରଂ ସୱାହିନି’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଦୁବ୍ବଣ୍ଣକୋ ଲୂଖଚୀୱରୋ, ମୋଘରାଜା ସଦା ସତୋ।
ଖୀଣାସୱୋ ୱିସଂୟୁତ୍ତୋ, କତକିଚ୍ଚୋ ଅନାସୱୋ॥
‘‘ତେୱିଜ୍ଜୋ ଇଦ୍ଧିପ୍ପତ୍ତୋ ଚ, ଚେତୋପରିୟକୋୱିଦୋ [ଚେତୋପରିୟାୟକୋୱିଦୋ (ସୀ॰)] ।
ଧାରେତି ଅନ୍ତିମଂ ଦେହଂ, ଜେତ୍ୱା ମାରଂ ସୱାହିନି’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୧୦୫ . ‘‘ତଥାଗତୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ରୂପସ୍ସ ନିବ୍ବିଦା ୱିରାଗା ନିରୋଧା ଅନୁପାଦା ୱିମୁତ୍ତୋ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋତି ୱୁଚ୍ଚତି। ଭିକ୍ଖୁପି, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତୋ ରୂପସ୍ସ ନିବ୍ବିଦା ୱିରାଗା ନିରୋଧା ଅନୁପାଦା ୱିମୁତ୍ତୋ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତୋତି ୱୁଚ୍ଚତି।
‘‘ତଥାଗତୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ୱେଦନାୟ…ପେ॰… ସଞ୍ଞାୟ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରାନଂ…ପେ॰… ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ନିବ୍ବିଦା ୱିରାଗା ନିରୋଧା ଅନୁପାଦା ୱିମୁତ୍ତୋ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋତି ୱୁଚ୍ଚତି। ଭିକ୍ଖୁପି, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତୋ ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ନିବ୍ବିଦା ୱିରାଗା ନିରୋଧା ଅନୁପାଦା ୱିମୁତ୍ତୋ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତୋତି ୱୁଚ୍ଚତି।
‘‘ତତ୍ର ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, କୋ ୱିସେସୋ କୋ ଅଧିପ୍ପୟାସୋ [ଅଧିପ୍ପାୟୋ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୩.୫୮] କିଂ ନାନାକରଣଂ ତଥାଗତସ୍ସ ଅରହତୋ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧସ୍ସ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତେନ ଭିକ୍ଖୁନାତି? ଭଗୱଂମୂଲକା ନୋ, ଭନ୍ତେ, ଧମ୍ମା…ପେ॰…
‘‘ତଥାଗତୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ ଅନୁପ୍ପନ୍ନସ୍ସ ମଗ୍ଗସ୍ସ ଉପ୍ପାଦେତା, ଅସଞ୍ଜାତସ୍ସ ମଗ୍ଗସ୍ସ ସଞ୍ଜନେତା, ଅନକ୍ଖାତସ୍ସ ମଗ୍ଗସ୍ସ ଅକ୍ଖାତା , ମଗ୍ଗଞ୍ଞୂ ମଗ୍ଗୱିଦୂ ମଗ୍ଗକୋୱିଦୋ, ମଗ୍ଗାନୁଗା ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଏତରହି ସାୱକା ୱିହରନ୍ତି ପଚ୍ଛାସମନ୍ନାଗତା। ଅୟଂ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱିସେସୋ, ଅୟଂ ଅଧିପ୍ପୟାସୋ, ଇଦଂ ନାନାକରଣଂ ତଥାଗତସ୍ସ ଅରହତୋ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧସ୍ସ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତେନ ଭିକ୍ଖୁନା’’ତି।
ଇଦଂ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
୧୦୬ . ତତ୍ଥ କତମଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘ଛନ୍ନମତିୱସ୍ସତି [ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୪୫] , ୱିୱଟଂ ନାତିୱସ୍ସତି।
ତସ୍ମା ଛନ୍ନଂ ୱିୱରେଥ, ଏୱଂ ତଂ ନାତିୱସ୍ସତୀ’’ତି॥
‘‘ଛନ୍ନମତିୱସ୍ସତୀ’’ତି ସଂକିଲେସୋ, ‘‘ୱିୱଟଂ ନାତିୱସ୍ସତୀ’’ତି ୱାସନା, ‘‘ତସ୍ମା ଛନ୍ନଂ ୱିୱରେଥ, ଏୱଂ ତଂ ନାତିୱସ୍ସତୀ’’ତି ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ ଚ ୱାସନା ଚ। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଚତ୍ତାରୋମେ, ମହାରାଜ [ଭିକ୍ଖୱେ (ଅ॰ ନି॰ ୪.୮୫)] , ପୁଗ୍ଗଲା ସନ୍ତୋ ସଂୱିଜ୍ଜମାନା ଲୋକସ୍ମିଂ। କତମେ ଚତ୍ତାରୋ? ତମୋ ତମପରାୟଣୋ ତମୋ ଜୋତିପରାୟଣୋ ଜୋତି ତମପରାୟଣୋ ଜୋତି ଜୋତିପରାୟଣୋ’’ତି। ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଜୋତି ତମପରାୟଣୋ ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ ତମୋ ତମପରାୟଣୋ, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା ସଂକିଲେସଭାଗିୟା, ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ ତମୋ ଜୋତିପରାୟଣୋ ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଜୋତି ଜୋତିପରାୟଣୋ, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା ୱାସନାଭାଗିୟା। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘ନ ତଂ ଦଳ୍ହଂ ବନ୍ଧନମାହୁ ଧୀରା, ୟଦାୟସଂ ଦାରୁଜପବ୍ବଜଞ୍ଚ [ଦାରୁଜଂ ପବ୍ବଜଞ୍ଚ (ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୨୧)] ।
ସାରତ୍ତରତ୍ତା ମଣିକୁଣ୍ଡଲେସୁ, ପୁତ୍ତେସୁ ଦାରେସୁ ଚ ୟା ଅପେକ୍ଖା’’ତି।
ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ॥
‘‘ଏତଂ ଦଳ୍ହଂ ବନ୍ଧନମାହୁ ଧୀରା, ଓହାରିନଂ ସିଥିଲଂ ଦୁପ୍ପମୁଞ୍ଚଂ।
ଏତମ୍ପି ଛେତ୍ୱାନ ପରିବ୍ବଜନ୍ତି, ଅନପେକ୍ଖିନୋ କାମସୁଖଂ ପହାୟା’’ତି॥
ଅୟଂ ନିବ୍ବେଧୋ । ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
୧୦୭ . ‘‘ୟଞ୍ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଚେତେତି, ୟଞ୍ଚ ପକପ୍ପେତି, ୟଞ୍ଚ ଅନୁସେତି। ଆରମ୍ମଣମେତଂ ହୋତି ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ଠିତିୟା, ଆରମ୍ମଣେ ସତି ପତିଟ୍ଠା ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ହୋତି, ତସ୍ମିଂ ପତିଟ୍ଠିତେ ୱିଞ୍ଞାଣେ ୱିରୂଳ୍ହେ ଆୟତିଂ [ଆୟତି (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୩୮] ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି ହୋତି, ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତିୟା ସତି ଆୟତିଂ [ଆୟତି (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୩୮] ଜାତିଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ସମ୍ଭୱନ୍ତି, ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ସମୁଦୟୋ ହୋତି।
‘‘ନୋ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଚେତେତି, ନୋ ଚେ ପକପ୍ପେତି, ଅଥ ଚେ ଅନୁସେତି। ଆରମ୍ମଣମେତଂ ହୋତି ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ଠିତିୟା, ଆରମ୍ମଣେ ସତି ପତିଟ୍ଠା ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ [ତସ୍ସ ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୩୮] ହୋତି, ତସ୍ମିଂ ପତିଟ୍ଠିତେ ୱିଞ୍ଞାଣେ ୱିରୂଳ୍ହେ ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି ହୋତି, ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତିୟା ସତି ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ସମ୍ଭୱନ୍ତି, ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ସମୁଦୟୋ ହୋତୀ’’ତି। ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ।
‘‘ୟତୋ ଚ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ନୋ ଚେୱ [ଚ (ସୀ॰ କ॰)] ଚେତେତି, ନୋ ଚ ପକପ୍ପେତି, ନୋ ଚ ଅନୁସେତି। ଆରମ୍ମଣମେତଂ ନ ହୋତି ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ଠିତିୟା, ଆରମ୍ମଣେ ଅସତି ପତିଟ୍ଠା ୱିଞ୍ଞାଣସ୍ସ ନ ହୋତି, ତସ୍ମିଂ ଅପ୍ପତିଟ୍ଠିତେ ୱିଞ୍ଞାଣେ ଅୱିରୂଳ୍ହେ ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତି ନ ହୋତି, ଆୟତିଂ ପୁନବ୍ଭୱାଭିନିବ୍ବତ୍ତିୟା ଅସତି ଆୟତିଂ ଜାତିଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ନିରୋଧୋ ହୋତୀ’’ତି, ଅୟଂ ନିବ୍ବେଧୋ। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
୧୦୮ . ତତ୍ଥ କତମଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘‘ସମୁଦ୍ଦୋ ସମୁଦ୍ଦୋ’ତି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅସ୍ସୁତୱା ପୁଥୁଜ୍ଜନୋ ଭାସତି, ନେସୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅରିୟସ୍ସ ୱିନୟେ ସମୁଦ୍ଦୋ, ମହା ଏସୋ ଭିକ୍ଖୱେ, ଉଦକରାସି ମହାଉଦକଣ୍ଣୱୋ। ଚକ୍ଖୁ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପୁରିସସ୍ସ ସମୁଦ୍ଦୋ, ତସ୍ସ ରୂପମୟୋ ୱେଗୋ। ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ।
‘‘ୟୋ ତଂ ରୂପମୟଂ ୱେଗଂ ସହତି ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅତରି [ଅତାରି (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୪.୨୨୮] ଚକ୍ଖୁସମୁଦ୍ଦଂ ସଊମିଂ ସାୱଟ୍ଟଂ ସଗହଂ [ସଗାହଂ (ସଂ॰ ନି॰ ୪.୨୨୮)] ସରକ୍ଖସଂ ତିଣ୍ଣୋ ପାରଙ୍ଗତୋ ଥଲେ ତିଟ୍ଠତି ବ୍ରାହ୍ମଣୋ’’ତି। ଅୟଂ ଅସେକ୍ଖୋ।
‘‘‘ସୋତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ…ପେ॰… ଘାନଂ…ପେ॰… ଜିୱ୍ହା…ପେ॰… କାୟୋ…ପେ॰… ମନୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପୁରିସସ୍ସ ସମୁଦ୍ଦୋ ତସ୍ସ ଧମ୍ମମୟୋ ୱେଗୋତି। ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ।
‘‘ୟୋ ତଂ ଧମ୍ମମୟଂ ୱେଗଂ ସହତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅତରି ମନୋସମୁଦ୍ଦଂ ସଊମିଂ ସାୱଟ୍ଟଂ ସଗହଂ ସରକ୍ଖସଂ ତିଣ୍ଣୋ ପାରଙ୍ଗତୋ ଥଲେ ତିଟ୍ଠତି ବ୍ରାହ୍ମଣୋ’’ତି। ଅୟଂ ଅସେକ୍ଖୋ। ଇଦମୱୋଚ ଭଗୱା, ଇଦଂ ୱତ୍ୱାନ ସୁଗତୋ, ଅଥାପରଂ ଏତଦୱୋଚ ସତ୍ଥା –
‘‘ୟୋ ଇମଂ ସମୁଦ୍ଦଂ ସଗହଂ ସରକ୍ଖସଂ,
ସଊମିଂ ସାୱଟ୍ଟଂ ସଭୟଂ ଦୁତ୍ତରଂ ଅଚ୍ଚତରି।
ସ ୱେଦନ୍ତଗୂ ୱୁସିତବ୍ରହ୍ମଚରିୟୋ, ଲୋକନ୍ତଗୂ ପାରଗତୋତି ୱୁଚ୍ଚତୀ’’ତି॥
ଅୟଂ ଅସେକ୍ଖୋ। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଛୟିମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ବଳିସା ଲୋକସ୍ମିଂ ଅନୟାୟ ସତ୍ତାନଂ ବ୍ୟାବାଧାୟ [ୱଧାୟ (ସଂ॰ ନି॰ ୪.୨୩୦)] ପାଣୀନଂ। କତମେ ଛ? ସନ୍ତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ରୂପା ଇଟ୍ଠା କନ୍ତା ମନାପା ପିୟରୂପା କାମୂପସଂହିତା ରଜନୀୟା, ତଞ୍ଚେ ଭିକ୍ଖୁ ଅଭିନନ୍ଦତି ଅଭିୱଦତି ଅଜ୍ଝୋସାୟ ତିଟ୍ଠତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ଗିଲିତବଳିସୋ [ଗିଲବଳିସୋ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୪.୨୩୦] ମାରସ୍ସ ଅନୟଂ ଆପନ୍ନୋ, ବ୍ୟସନଂ ଆପନ୍ନୋ, ୟଥାକାମଂ କରଣୀୟୋ ପାପିମତୋ।
‘‘ସନ୍ତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୋତୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ସଦ୍ଦା…ପେ॰… ଘାନୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ଗନ୍ଧା…ପେ॰… ଜିୱ୍ହାୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ରସା…ପେ॰… କାୟୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ଫୋଟ୍ଠବ୍ବା…ପେ॰… ମନୋୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ଧମ୍ମା ଇଟ୍ଠା କନ୍ତା ମନାପା ପିୟରୂପା କାମୂପସଂହିତା ରଜନୀୟା, ତଞ୍ଚେ ଭିକ୍ଖୁ ଅଭିନନ୍ଦତି ଅଭିୱଦତି ଅଜ୍ଝୋସାୟ ତିଟ୍ଠତି। ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ଗିଲିତବଳିସୋ ମାରସ୍ସ ଅନୟଂ ଆପନ୍ନୋ, ବ୍ୟସନଂ ଆପନ୍ନୋ, ୟଥାକାମଂ କରଣୀୟୋ [ୟଥାକାମକରଣୀୟୋ (ସୀ॰) ସଂ॰ ନି॰ ୪.୨୩୦] ପାପିମତୋ’’ତି। ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ।
‘‘ସନ୍ତି ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଚକ୍ଖୁୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ରୂପା ଇଟ୍ଠା କନ୍ତା ମନାପା ପିୟରୂପା କାମୂପସଂହିତା ରଜନୀୟା, ତଞ୍ଚେ ଭିକ୍ଖୁ ନାଭିନନ୍ଦତି ନାଭିୱଦତି ନାଜ୍ଝୋସାୟ ତିଟ୍ଠତି, ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ନ ଗିଲିତବଳିସୋ ମାରସ୍ସ, ଅଭେଦି ବଳିସଂ, ପରିଭେଦି ବଳିସଂ, ନ ଅନୟଂ ଆପନ୍ନୋ, ନ ବ୍ୟସନଂ ଆପନ୍ନୋ, ନ ୟଥାକାମଂ କରଣୀୟୋ ପାପିମତୋ।
‘‘ସନ୍ତି ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୋତୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ସଦ୍ଦା…ପେ॰… ମନୋୱିଞ୍ଞେୟ୍ୟା ଧମ୍ମା ଇଟ୍ଠା କନ୍ତା ମନାପା ପିୟରୂପା କାମୂପସଂହିତା ରଜନୀୟା, ତଞ୍ଚେ ଭିକ୍ଖୁ ନାଭିନନ୍ଦତି ନାଭିୱଦତି, ନାଜ୍ଝୋସାୟ ତିଟ୍ଠତି। ଅୟଂ ୱୁଚ୍ଚତି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ନ ଗିଲିତବଳିସୋ ମାରସ୍ସ, ଅଭେଦି ବଳିସଂ, ପରିଭେଦି ବଳିସଂ, ନ ଅନୟଂ ଆପନ୍ନୋ, ନ ବ୍ୟସନଂ ଆପନ୍ନୋ, ନ ୟଥାକାମଂ କରଣୀୟୋ ପାପିମତୋ’’ତି। ଅୟଂ ଅସେକ୍ଖୋ। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
୧୦୯ . ତତ୍ଥ କତମଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘ଅୟଂ ଲୋକୋ ସନ୍ତାପଜାତୋ, ଫସ୍ସପରେତୋ ରୋଗଂ ୱଦତି ଅତ୍ତତୋ [ଅତ୍ତନୋ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୩୦] ।
ୟେନ ୟେନ ହି ମଞ୍ଞତି [ମଞ୍ଞନ୍ତି (ସୀ॰ କ॰)] , ତତୋ ତଂ ହୋତି ଅଞ୍ଞଥା॥
‘‘ଅଞ୍ଞଥାଭାୱୀ ଭୱସତ୍ତୋ ଲୋକୋ, ଭୱପରେତୋ ଭୱମେୱାଭିନନ୍ଦତି।
ୟଦଭିନନ୍ଦତି ତଂ ଭୟଂ।
ୟସ୍ସ ଭାୟତି ତଂ ଦୁକ୍ଖ’’ନ୍ତି। ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ॥
‘‘ଭୱୱିପ୍ପହାନାୟ ଖୋ ପନିଦଂ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ୱୁସ୍ସତୀ’’ତି। ଅୟଂ ନିବ୍ବେଧୋ।
‘‘ୟେ ହି କେଚି ସମଣା ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣା ୱା ଭୱେନ ଭୱସ୍ସ ୱିପ୍ପମୋକ୍ଖମାହଂସୁ, ସବ୍ବେ ତେ ‘ଅୱିପ୍ପମୁତ୍ତା ଭୱସ୍ମା’ତି ୱଦାମି। ୟେ ୱା ପନ କେଚି ସମଣା ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣା ୱା ୱିଭୱେନ ଭୱସ୍ସ ନିସ୍ସରଣମାହଂସୁ, ସବ୍ବେ ତେ ‘ଅନିସ୍ସଟା ଭୱସ୍ମା’ତି ୱଦାମି। ଉପଧିଂ [ଉପଧି (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୩୦] ହି ପଟିଚ୍ଚ ଦୁକ୍ଖମିଦଂ ସମ୍ଭୋତୀ’’ତି। ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ।
‘‘ସବ୍ବୁପାଦାନକ୍ଖୟା ନତ୍ଥି ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ସମ୍ଭୱୋ’’ତି। ଅୟଂ ନିବ୍ବେଧୋ।
‘‘ଲୋକମିମଂ ପସ୍ସ, ପୁଥୂ ଅୱିଜ୍ଜାୟ ପରେତା ଭୂତା ଭୂତରତା, ଭୱା ଅପରିମୁତ୍ତା, ୟେ ହି କେଚି ଭୱା ସବ୍ବଧି ସବ୍ବତ୍ଥତାୟ, ସବ୍ବେ ତେ ଭୱା ଅନିଚ୍ଚା ଦୁକ୍ଖା ୱିପରିଣାମଧମ୍ମା’’ତି। ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ।
‘‘ଏୱମେତଂ ୟଥାଭୂତଂ, ସମ୍ମପ୍ପଞ୍ଞାୟ ପସ୍ସତୋ।
ଭୱତଣ୍ହା ପହୀୟତି, ୱିଭୱଂ ନାଭିନନ୍ଦତି।
ସବ୍ବସୋ ତଣ୍ହାନଂ ଖୟା, ଅସେସୱିରାଗନିରୋଧୋ ନିବ୍ବାନ’’ନ୍ତି।
ଅୟଂ ନିବ୍ବେଧୋ॥
‘‘ତସ୍ସ ନିବ୍ବୁତସ୍ସ ଭିକ୍ଖୁନୋ, ଅନୁପାଦା ପୁନବ୍ଭୱୋ ନ ହୋତି।
ଅଭିଭୂତୋ ମାରୋ ୱିଜିତସଙ୍ଗାମୋ, ଉପଚ୍ଚଗା ସବ୍ବଭୱାନି ତାଦୀ’’ତି॥
ଅୟଂ ଅସେକ୍ଖୋ। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଚତ୍ତାରୋମେ, ଭିକ୍ଖୱେ [ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୫] , ପୁଗ୍ଗଲା। କତମେ ଚତ୍ତାରୋ? ଅନୁସୋତଗାମୀ ପଟିସୋତଗାମୀ ଠିତତ୍ତୋ ତିଣ୍ଣୋ ପାରଙ୍ଗତୋ ଥଲେ ତିଟ୍ଠତି ବ୍ରାହ୍ମଣୋ’’ତି। ତତ୍ଥ ୟୋୟଂ ପୁଗ୍ଗଲୋ ଅନୁସୋତଗାମୀ, ଅୟଂ ପୁଗ୍ଗଲୋ ସଂକିଲେସଭାଗିୟୋ। ତତ୍ଥ ୟୋୟଂ ପୁଗ୍ଗଲୋ ପଟିସୋତଗାମୀ ୟୋ ଚ ଠିତତ୍ତୋ, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟା। ତତ୍ଥ ୟୋୟଂ ପୁଗ୍ଗଲୋ ତିଣ୍ଣୋ ପାରଙ୍ଗତୋ ଥଲେ ତିଟ୍ଠତି ବ୍ରାହ୍ମଣୋ, ଅୟଂ ଅସେକ୍ଖୋ। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
୧୧୦ . ତତ୍ଥ କତମଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ?
ଛଳାଭିଜାତିକୋ ଅତ୍ଥି ପୁଗ୍ଗଲୋ କଣ୍ହୋ କଣ୍ହାଭିଜାତିକୋ କଣ୍ହଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ଅତ୍ଥି ପୁଗ୍ଗଲୋ କଣ୍ହୋ କଣ୍ହାଭିଜାତିକୋ ସୁକ୍କଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ଅତ୍ଥି ପୁଗ୍ଗଲୋ କଣ୍ହୋ କଣ୍ହାଭିଜାତିକୋ ଅକଣ୍ହଂ ଅସୁକ୍କଂ ଅକଣ୍ହଅସୁକ୍କୱିପାକଂ ଅଚ୍ଚନ୍ତଦିଟ୍ଠଂ [ଅନ୍ତଂ ନିଟ୍ଠଂ (ସୀ॰)] ନିବ୍ବାନଂ ଆରାଧେତି, ଅତ୍ଥି ପୁଗ୍ଗଲୋ ସୁକ୍କୋ ସୁକ୍କାଭିଜାତିକୋ କଣ୍ହଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ଅତ୍ଥି ପୁଗ୍ଗଲୋ ସୁକ୍କୋ ସୁକ୍କାଭିଜାତିକୋ ସୁକ୍କଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ଅତ୍ଥି ପୁଗ୍ଗଲୋ ସୁକ୍କୋ ସୁକ୍କାଭିଜାତିକୋ ଅକଣ୍ହଂ ଅସୁକ୍କଂ ଅକଣ୍ହଅସୁକ୍କୱିପାକଂ ଅଚ୍ଚନ୍ତଦିଟ୍ଠଂ ନିବ୍ବାନଂ ଆରାଧେତି।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ କଣ୍ହୋ କଣ୍ହାଭିଜାତିକୋ କଣ୍ହଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ ସୁକ୍କୋ ସୁକ୍କାଭିଜାତିକୋ କଣ୍ହଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା ସଂକିଲେସଭାଗିୟା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ କଣ୍ହୋ କଣ୍ହାଭିଜାତିକୋ ସୁକ୍କଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ ସୁକ୍କୋ ସୁକ୍କାଭିଜାତିକୋ ସୁକ୍କଂ ଧମ୍ମଂ ଅଭିଜାୟତି, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା ୱାସନାଭାଗିୟା।
ତତ୍ଥ ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ କଣ୍ହୋ କଣ୍ହାଭିଜାତିକୋ ଅକଣ୍ହଂ ଅସୁକ୍କଂ ଅକଣ୍ହଅସୁକ୍କୱିପାକଂ ଅଚ୍ଚନ୍ତଦିଟ୍ଠଂ ନିବ୍ବାନଂ ଆରାଧେତି, ୟୋ ଚ ପୁଗ୍ଗଲୋ ସୁକ୍କୋ ସୁକ୍କାଭିଜାତିକୋ ଅକଣ୍ହଂ ଅସୁକ୍କଂ ଅକଣ୍ହଅସୁକ୍କୱିପାକଂ ଅଚ୍ଚନ୍ତଦିଟ୍ଠଂ ନିବ୍ବାନଂ ଆରାଧେତି, ଇମେ ଦ୍ୱେ ପୁଗ୍ଗଲା ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟା, ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଚତ୍ତାରିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ [ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୨୩୨-୨୩୩] , କମ୍ମାନି। କତମାନି ଚତ୍ତାରି? ଅତ୍ଥି କମ୍ମଂ କଣ୍ହଂ କଣ୍ହୱିପାକଂ, ଅତ୍ଥି କମ୍ମଂ ସୁକ୍କଂ ସୁକ୍କୱିପାକଂ, ଅତ୍ଥି କମ୍ମଂ କଣ୍ହସୁକ୍କଂ କଣ୍ହସୁକ୍କୱିପାକଂ, ଅତ୍ଥି କମ୍ମଂ ଅକଣ୍ହଂ ଅସୁକ୍କଂ ଅକଣ୍ହଅସୁକ୍କୱିପାକଂ କମ୍ମୁତ୍ତମଂ କମ୍ମସେଟ୍ଠଂ କମ୍ମକ୍ଖୟାୟ ସଂୱତ୍ତତି’’।
ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ କମ୍ମଂ କଣ୍ହଂ କଣ୍ହୱିପାକଂ, ୟଞ୍ଚ କମ୍ମଂ କଣ୍ହସୁକ୍କଂ କଣ୍ହସୁକ୍କୱିପାକଂ, ଅୟଂ ସଂକିଲେସୋ। ୟଞ୍ଚ କମ୍ମଂ ସୁକ୍କଂ ସୁକ୍କୱିପାକଂ, ଅୟଂ ୱାସନା। ୟଞ୍ଚ କମ୍ମଂ ଅକଣ୍ହଂ ଅସୁକ୍କଂ ଅକଣ୍ହଅସୁକ୍କୱିପାକଂ କମ୍ମୁତ୍ତମଂ କମ୍ମସେଟ୍ଠଂ କମ୍ମକ୍ଖୟାୟ ସଂୱତ୍ତତି, ଅୟଂ ନିବ୍ବେଧୋ। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଞ୍ଚ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
୧୧୧ . ତତ୍ଥ କତମଂ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ, ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ?
‘‘ଲଦ୍ଧାନ ମାନୁସତ୍ତଂ ଦ୍ୱେ, କିଚ୍ଚଂ ଅକିଚ୍ଚମେୱ ଚ।
ସୁକିଚ୍ଚଂ ଚେୱ ପୁଞ୍ଞାନି, ସଂୟୋଜନୱିପ୍ପହାନଂ ୱା’’ତି॥
‘‘ସୁକିଚ୍ଚଂ ଚେୱ ପୁଞ୍ଞାନୀ’’ତି ୱାସନା। ‘‘ସଂୟୋଜନୱିପ୍ପହାନଂ ୱା’’ତି ନିବ୍ବେଧୋ।
‘‘ପୁଞ୍ଞାନି କରିତ୍ୱାନ, ସଗ୍ଗା ସଗ୍ଗଂ ୱଜନ୍ତି କତପୁଞ୍ଞା।
ସଂୟୋଜନପ୍ପହାନା, ଜରାମରଣା ୱିପ୍ପମୁଚ୍ଚନ୍ତୀ’’ତି॥
‘‘ପୁଞ୍ଞାନି କରିତ୍ୱାନ, ସଗ୍ଗା ସଗ୍ଗଂ ୱଜନ୍ତି କତପୁଞ୍ଞା’’ତି ୱାସନା। ‘‘ସଂୟୋଜନପ୍ପହାନା ଜରାମରଣା ୱିପ୍ପମୁଚ୍ଚନ୍ତୀ’’ତି ନିବ୍ବେଧୋ। ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
‘‘ଦ୍ୱେମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଧାନାନି [ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୨.୨] । କତମାନି ଦ୍ୱେ? ୟୋ ଚ ଅଗାରସ୍ମା ଅନଗାରିୟଂ ପବ୍ବଜିତେସୁ ଚୀୱରପିଣ୍ଡପାତସେନାସନଗିଲାନପଚ୍ଚୟଭେସଜ୍ଜପରିକ୍ଖାରଂ ପରିଚ୍ଚଜତି, ୟୋ ଚ ଅଗାରସ୍ମା ଅନଗାରିୟଂ ପବ୍ବଜିତେସୁ ସବ୍ବୂପଧିପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗୋ ତଣ୍ହକ୍ଖୟୋ ୱିରାଗୋ ନିରୋଧୋ ନିବ୍ବାନ’’ନ୍ତି। ତତ୍ଥ ୟୋ ଅଗାରସ୍ମା ଅନଗାରିୟଂ ପବ୍ବଜିତେସୁ ଚୀୱରପିଣ୍ଡପାତସେନାସନଗିଲାନପଚ୍ଚୟଭେସଜ୍ଜପରିକ୍ଖାରଂ ପରିଚ୍ଚଜତି, ଅୟଂ ୱାସନା।
ୟୋ ଅଗାରସ୍ମା ଅନଗାରିୟଂ ପବ୍ବଜିତେସୁ ସବ୍ବୂପଧିପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗୋ ତଣ୍ହକ୍ଖୟୋ ୱିରାଗୋ ନିରୋଧୋ ନିବ୍ବାନଂ, ଅୟଂ ନିବ୍ବେଧୋ। ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଞ୍ଚ ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଞ୍ଚ ସୁତ୍ତଂ।
ତତ୍ଥ ତଣ୍ହାସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ତଣ୍ହାପକ୍ଖେନେୱ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ତୀହି ତଣ୍ହାହି – କାମତଣ୍ହାୟ ଭୱତଣ୍ହାୟ ୱିଭୱତଣ୍ହାୟ। ୟେନ ୟେନ ୱା ପନ ୱତ୍ଥୁନା ଅଜ୍ଝୋସିତା, ତେନ ତେନେୱ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ତସ୍ସା ୱିତ୍ଥାରୋ ଛତ୍ତିଂସତଣ୍ହାଜାଲିନିୟାୱିଚରିତାନି।
ତତ୍ଥ ଦିଟ୍ଠିସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଦିଟ୍ଠିପକ୍ଖେନେୱ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ଉଚ୍ଛେଦସସ୍ସତେନ, ୟେନ ୟେନ ୱା ପନ ୱତ୍ଥୁନା ଦିଟ୍ଠିୱସେନ ଅଭିନିୱିସତି ‘‘ଇଦମେୱ ସଚ୍ଚଂ ମୋଘମଞ୍ଞ’’ନ୍ତି, ତେନ ତେନେୱ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ତସ୍ସା ୱିତ୍ଥାରୋ ଦ୍ୱାସଟ୍ଠିଦିଟ୍ଠିଗତାନି।
ତତ୍ଥ ଦୁଚ୍ଚରିତସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଚେତନାୟ ଚେତସିକକମ୍ମେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ତୀହି ଦୁଚ୍ଚରିତେହି – କାୟଦୁଚ୍ଚରିତେନ ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତେନ ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତେନ, ତସ୍ସ ୱିତ୍ଥାରୋ ଦସଅକୁସଲକମ୍ମପଥା।
ତତ୍ଥ ତଣ୍ହାୱୋଦାନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ସମଥେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ଦିଟ୍ଠିୱୋଦାନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ୱିପସ୍ସନା ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ଦୁଚ୍ଚରିତୱୋଦାନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ସୁଚରିତେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ତୀଣି ଅକୁସଲମୂଲାନି। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ସଂସାରସ୍ସ ନିବ୍ବତ୍ତିୟା। ତଥା ନିବ୍ବତ୍ତେ ସଂସାରେ କାୟଦୁଚ୍ଚରିତଂ କାୟସୁଚରିତଂ ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତଂ ୱଚୀସୁଚରିତଂ ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତଂ ମନୋସୁଚରିତଂ ଇମିନା ଅସୁଭେନ କମ୍ମୱିପାକେନ ଇଦଂ ବାଲଲକ୍ଖଣଂ ନିବ୍ବତ୍ତତୀତି। ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
ଇମିନା ସୁଭେନ କମ୍ମୱିପାକେନ ଇଦଂ ମହାପୁରିସଲକ୍ଖଣଂ ନିବ୍ବତ୍ତତୀତି। ଇଦଂ ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
ତତ୍ଥ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଚତୂହି କିଲେସଭୂମୀହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ – ଅନୁସୟଭୂମିୟା ପରିୟୁଟ୍ଠାନଭୂମିୟା ସଂୟୋଜନଭୂମିୟା ଉପାଦାନଭୂମିୟା। ସାନୁସୟସ୍ସ ପରିୟୁଟ୍ଠାନଂ ଜାୟତି, ପରିୟୁଟ୍ଠିତୋ ସଂୟୁଜ୍ଜତି, ସଂୟୁଜ୍ଜନ୍ତୋ ଉପାଦିୟତି, ଉପାଦାନପଚ୍ଚୟା ଭୱୋ, ଭୱପଚ୍ଚୟା ଜାତି, ଜାତିପଚ୍ଚୟା ଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ସମ୍ଭୱନ୍ତି, ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ସମୁଦୟୋ ହୋତି। ଇମାହି ଚତୂହି କିଲେସଭୂମୀହି ସବ୍ବେ କିଲେସା ସଙ୍ଗହଂ ସମୋସରଣଂ ଗଚ୍ଛନ୍ତି, ଇଦଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ।
ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ତୀହି ସୁଚରିତେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ନିବ୍ବେଧଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଚତୂହି ସଚ୍ଚେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ତୀହି ଧମ୍ମେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ – ବୁଦ୍ଧଧମ୍ମେହି ପଚ୍ଚେକବୁଦ୍ଧଧମ୍ମେହି ସାୱକଭୂମିୟା। ଝାୟିୱିସୟେ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବନ୍ତି।
୧୧୨ . ତତ୍ଥ କତମେ ଅଟ୍ଠାରସ ମୂଲପଦା? ଲୋକିୟଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ ଲୋକିୟଞ୍ଚ ଲୋକୁତ୍ତରଞ୍ଚ, ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ, ଞାଣଂ ଞେୟ୍ୟଂ ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ, ଦସ୍ସନଂ ଭାୱନା ଦସ୍ସନଞ୍ଚ ଭାୱନା ଚ, ସକୱଚନଂ ପରୱଚନଂ ସକୱଚନଞ୍ଚ ପରୱଚନଞ୍ଚ, ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ, କମ୍ମଂ ୱିପାକୋ କମ୍ମଞ୍ଚ ୱିପାକୋ ଚ, କୁସଲଂ ଅକୁସଲଂ କୁସଲଞ୍ଚ ଅକୁସଲଞ୍ଚ, ଅନୁଞ୍ଞାତଂ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଞ୍ଚ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଞ୍ଚ, ଥୱୋ ଚାତି।
‘‘ନ ହି ପାପଂ କତଂ କମ୍ମଂ, ସଜ୍ଜୁଖୀରଂୱ ମୁଚ୍ଚତି।
ଡହନ୍ତଂ [ଦହନ୍ତଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୭୧] ବାଲମନ୍ୱେତି, ଭସ୍ମଚ୍ଛନ୍ନୋୱ [ଭସ୍ମାଛନ୍ନୋୱ (କ॰)] ପାୱକୋତି॥
‘‘ଚତ୍ତାରିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଗତିଗମନାନି ସବ୍ବଂ…ପେ॰… ନିହୀୟତେ ତସ୍ସ ୟସୋ କାଳପକ୍ଖେୱ ଚନ୍ଦିମା’’ତି। ଇଦଂ ଲୋକିୟଂ।
‘‘ଅଟ୍ଠିମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଲୋକଧମ୍ମା [ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୮.୬] । କତମେ ଅଟ୍ଠ? ଲାଭୋ ଅଲାଭୋ, ୟସୋ ଅୟସୋ, ନିନ୍ଦା ପସଂସା, ସୁଖଂ ଦୁକ୍ଖଂ। ଇମେ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଟ୍ଠ ଲୋକଧମ୍ମା’’ତି। ଇଦଂ ଲୋକିୟଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ?
‘‘ୟସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ସମଥଙ୍ଗତାନି [ସମଥଂ ଗତାନି (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୯୪] । ଅସ୍ସା ୟଥା ସାରଥିନା ସୁଦନ୍ତା।
ପହୀନମାନସ୍ସ ଅନାସୱସ୍ସ, ଦେୱାପି ତସ୍ସ ପିହୟନ୍ତି ତାଦିନୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ।
‘‘ପଞ୍ଚିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଲୋକୁତ୍ତରାନି। କତମାନି ପଞ୍ଚ? ସଦ୍ଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ୱୀରିୟିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ସମାଧିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଞ୍ଚିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଲୋକୁତ୍ତରାନୀ’’ତି। ଇଦଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ଲୋକିୟଞ୍ଚ ଲୋକୁତ୍ତରଞ୍ଚ?
‘‘ଲଦ୍ଧାନ ମାନୁସତ୍ତଂ ଦ୍ୱେ, କିଚ୍ଚଂ ଅକିଚ୍ଚମେୱ ଚା’’ତି ଦ୍ୱେ ଗାଥା। ୟଂ ଇହ ‘‘ସୁକିଚ୍ଚଂ ଚେୱ ପୁଞ୍ଞାନୀ’’ତି ଚ ‘‘ପୁଞ୍ଞାନି କରିତ୍ୱାନ, ସଗ୍ଗା ସଗ୍ଗଂ ୱଜନ୍ତି କତପୁଞ୍ଞା’’ତି ଚ। ଇଦଂ ଲୋକିୟଂ।
ୟଂ ଇହ ‘‘ସଂୟୋଜନୱିପ୍ପହାନଂ ୱା’’ତି ଚ ‘‘ସଂୟୋଜନପ୍ପହାନା, ଜରାମରଣା ୱିପ୍ପମୁଚ୍ଚନ୍ତୀ’’ତି ଚ, ଇଦଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ। ଇଦଂ ଲୋକିୟଞ୍ଚ ଲୋକୁତ୍ତରଞ୍ଚ।
‘‘ୱିଞ୍ଞାଣେ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଆହାରେ ସତି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି ହୋତି, ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତିୟା ସତି ପୁନବ୍ଭୱୋ ହୋତି, ପୁନବ୍ଭୱେ ସତି ଜାତି ହୋତି, ଜାତିୟା ସତି ଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ସମ୍ଭୱନ୍ତି। ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ସମୁଦୟୋ ହୋତି। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୱେ [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୨.୫୫] , ମହାରୁକ୍ଖୋ, ତସ୍ସ ୟାନି ଚେୱ ମୂଲାନି ଅଧୋଗମାନି ୟାନି ଚ ତିରିୟଂ ଗମାନି, ସବ୍ବାନି ତାନି ଉଦ୍ଧଂ ଓଜଂ ଅଭିହରନ୍ତି। ଏୱଂ ହି ସୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ମହାରୁକ୍ଖୋ ତଦାହାରୋ ତଦୁପାଦାନୋ ଚିରଂ ଦୀଘମଦ୍ଧାନଂ ତିଟ୍ଠେୟ୍ୟ। ଏୱମେୱ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱିଞ୍ଞାଣେ ଆହାରେ ସତି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି ହୋତି ସବ୍ବଂ…ପେ॰… ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ସମୁଦୟୋ ହୋତୀ’’ତି। ଇଦଂ ଲୋକିୟଂ।
‘‘ୱିଞ୍ଞାଣେ ଚେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଆହାରେ ଅସତି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି ନ ହୋତି, ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତିୟା ଅସତି ପୁନବ୍ଭୱୋ ନ ହୋତି, ପୁନବ୍ଭୱେ ଅସତି ଜାତି ନ ହୋତି, ଜାତିୟା ଅସତି ଜରାମରଣଂ ସୋକପରିଦେୱଦୁକ୍ଖଦୋମନସ୍ସୁପାୟାସା ନିରୁଜ୍ଝନ୍ତି। ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ନିରୋଧୋ ହୋତି। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୱେ, ମହାରୁକ୍ଖୋ ଅଥ ପୁରିସୋ ଆଗଚ୍ଛେୟ୍ୟ କୁଦ୍ଦାଲପିଟକଂ [କୁଦାଲପିଟକଂ (କ॰)] ଆଦାୟ, ସୋ ତଂ ରୁକ୍ଖଂ ମୂଲେ ଛିନ୍ଦେୟ୍ୟ, ମୂଲେ [ମୂଲଂ (ସଂ॰ ନି॰ ୨.୫୫)] ଛେତ୍ୱା ପଲିଖଣେୟ୍ୟ, ପଲିଖଣିତ୍ୱା ମୂଲାନି ଉଦ୍ଧରେୟ୍ୟ ଅନ୍ତମସୋ ଉସୀରନାଳିମତ୍ତାନିପି। ସୋ ତଂ ରୁକ୍ଖଂ ଖଣ୍ଡାଖଣ୍ଡିକଂ ଛିନ୍ଦେୟ୍ୟ, ଖଣ୍ଡାଖଣ୍ଡିକଂ ଛିନ୍ଦିତ୍ୱା [ଛିତ୍ୱା (ସୀ॰ କ॰)] ଫାଲେୟ୍ୟ, ଫାଲେତ୍ୱା ସକଲିକଂ ସକଲିକଂ କରେୟ୍ୟ, ସକଲିକଂ ସକଲିକଂ କରିତ୍ୱା ୱାତାତପେ ୱିସୋସେୟ୍ୟ, ୱାତାତପେ ୱିସୋସେତ୍ୱା ଅଗ୍ଗିନା ଡହେୟ୍ୟ, ଅଗ୍ଗିନା ଡହେତ୍ୱା ମସିଂ କରେୟ୍ୟ, ମସିଂ କରିତ୍ୱା ମହାୱାତେ ୱା ଓଫୁନେୟ୍ୟ, ନଦିୟା ୱା ସୀଘସୋତାୟ ପୱାହେୟ୍ୟ, ଏୱଂ ହି ସୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ମହାରୁକ୍ଖୋ ଉଚ୍ଛିନ୍ନମୂଲୋ ଅସ୍ସ ତାଲାୱତ୍ଥୁକତୋ ଅନଭାୱଂକତୋ [ଅନଭାୱଂଗତୋ (ସୀ॰)] ଆୟତିଂ ଅନୁପ୍ପାଦଧମ୍ମୋ। ଏୱମେୱ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱିଞ୍ଞାଣେ ଆହାରେ ଅସତି ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତି ନ ହୋତି, ନାମରୂପସ୍ସ ଅୱକ୍କନ୍ତିୟା ଅସତି ସବ୍ବଂ…ପେ॰… ଏୱମେତସ୍ସ କେୱଲସ୍ସ ଦୁକ୍ଖକ୍ଖନ୍ଧସ୍ସ ନିରୋଧୋ ହୋତୀ’’ତି। ଇଦଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ। ଇଦଂ ଲୋକିୟଞ୍ଚ ଲୋକୁତ୍ତରଞ୍ଚ।
୧୧୩ . ତତ୍ଥ କତମଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ?
‘‘ସବ୍ବା ଦିସା ଅନୁପରିଗମ୍ମ ଚେତସା, ନେୱଜ୍ଝଗା ପିୟତରମତ୍ତନା କ୍ୱଚି।
ଏୱଂ ପିୟୋ ପୁଥୁ ଅତ୍ତା ପରେସଂ, ତସ୍ମା ନ ହିଂସେ ପରମତ୍ତକାମୋ’’ତି [ପରଂ ଅତ୍ତକାମୋତି (ସୀ॰) ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୧୯; ଉଦା॰ ୪୧ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ॥
ଇଦଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ।
‘‘ୟେ କେଚି ଭୂତା ଭୱିସ୍ସନ୍ତି ୟେ ୱାପି [ଚ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୪୨] , ସବ୍ବେ ଗମିସ୍ସନ୍ତି ପହାୟ ଦେହଂ।
ତଂ ସବ୍ବଜାନିଂ କୁସଲୋ ୱିଦିତ୍ୱା, ଆତାପିୟୋ [ଆତାପୀ ସୋ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୪୨] ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ଚରେୟ୍ୟା’’ତି॥
ଇଦଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ।
‘‘ସତ୍ତହି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଙ୍ଗେହି ସମନ୍ନାଗତଂ କଲ୍ୟାଣମିତ୍ତଂ ଅପି ୱିୱେଚିୟମାନେନ ପଣାମିୟମାନେନ ଗଲେ ପିସନମଜ୍ଜମାନେନ [ଗଲେପି ପମଜ୍ଜମାନେନ (ସୀ॰)] ୟାୱଜୀୱଂ ନ ୱିଜହିତବ୍ବଂ। କତମେହି ସତ୍ତହି? ପିୟୋ ଚ ହୋତି ମନାପୋ ଚ ଗରୁ ଚ ଭାୱନୀୟୋ ଚ ୱତ୍ତା ଚ ୱଚନକ୍ଖମୋ ଚ ଗମ୍ଭୀରଞ୍ଚ କଥଂ କତ୍ତା ହୋତି, ନୋ ଚ ଅଟ୍ଠାନେ [ନ ଚ ଅଟ୍ଠାନେ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୭.୩୭] ନିୟୋଜେତି। ଇମେହି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସତ୍ତହି…ପେ॰… ନ ୱିଜହିତବ୍ବଂ। ଇଦମୱୋଚ ଭଗୱା, ଇଦଂ ୱତ୍ୱାନ ସୁଗତୋ। ଅଥାପରଂ ଏତଦୱୋଚ ସତ୍ଥା –
‘‘ପିୟୋ ଗରୁ ଭାୱନୀୟୋ, ୱତ୍ତା ଚ ୱଚନକ୍ଖମୋ।
ଗମ୍ଭୀରଞ୍ଚ କଥଂ କତ୍ତା, ନ ଚଟ୍ଠାନେ ନିୟୋଜକୋ।
ତଂ ମିତ୍ତଂ ମିତ୍ତକାମେନ, ୟାୱଜୀୱମ୍ପି ସେୱିୟ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ।
‘‘ୟଞ୍ଚ କାମସୁଖଂ ଲୋକେ, ୟଞ୍ଚିଦଂ ଦିୱିୟଂ ସୁଖଂ।
ତଣ୍ହକ୍ଖୟସୁଖସ୍ସେତେ [ତଣ୍ହକ୍ଖୟା ସୁଖସ୍ସେତେ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଉଦା॰ ୧୨] , କଲଂ ନାଗ୍ଘନ୍ତି ସୋଳସି’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଂ।
‘‘ସୁସୁଖଂ [ପସ୍ସ ଥେରଗା॰ ୨୨୭] ୱତ ନିବ୍ବାନଂ, ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧଦେସିତଂ।
ଅସୋକଂ ୱିରଜଂ ଖେମଂ, ୟତ୍ଥ ଦୁକ୍ଖଂ ନିରୁଜ୍ଝତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ
‘‘ମାତରଂ ପିତରଂ ହନ୍ତ୍ୱା, ରାଜାନୋ ଦ୍ୱେ ଚ ଖତ୍ତିୟେ।
ରଟ୍ଠଂ ସାନୁଚରଂ ହନ୍ତ୍ୱା’’ତି ଇଦଂ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଂ॥
‘‘ଅନୀଘୋ ୟାତି ବ୍ରାହ୍ମଣୋ’’ତି। ଇଦଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ।
ଇଦଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ॥
‘‘ଚତ୍ତାରୋମେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଇଦ୍ଧିପାଦା [ପସ୍ସ ଇଦ୍ଧିପାଦସଂୟୁତ୍ତେ] । କତମେ ଚତ୍ତାରୋ? ଛନ୍ଦସମାଧିପଧାନସଙ୍ଖାରସମନ୍ନାଗତୋ ଇଦ୍ଧିପାଦୋ, ୱୀରିୟ…ପେ॰… ଚିତ୍ତ। ୱୀମଂସାସମାଧିପଧାନସଙ୍ଖାରସମନ୍ନାଗତୋ ଇଦ୍ଧିପାଦୋ’’ତି। ଇଦଂ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଂ।
ସୋ କାୟେପି ଚିତ୍ତଂ ସମୋଦହତି, ଚିତ୍ତେପି କାୟଂ ସମୋଦହତି, କାୟେ ସୁଖସଞ୍ଞଞ୍ଚ ଲହୁସଞ୍ଞଞ୍ଚ ଓକ୍କମିତ୍ୱା ଉପସମ୍ପଜ୍ଜ ୱିହରତି। ଇଦଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ, ଇଦଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ।
‘‘ୟଂ ତଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ ଞାଣଂ, ସବ୍ବଞ୍ଞୂ ୟେନ ୱୁଚ୍ଚତି।
ନ ତସ୍ସ ପରିହାନତ୍ଥି, ସବ୍ବକାଲେ ପୱତ୍ତତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଞାଣଂ।
‘‘ପଞ୍ଞା ହି ସେଟ୍ଠା ଲୋକସ୍ମିଂ, ୟାୟଂ ନିବ୍ବାନଗାମିନୀ [ନିବ୍ବେଧଗାମିନୀ (ଇତିୱୁ॰ ୪୧)] ।
ୟାୟ ସମ୍ମା ପଜାନାତି, ଜାତିମରଣସଙ୍ଖୟ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଞାଣଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ଞେୟ୍ୟଂ?
‘‘କିତ୍ତୟିସ୍ସାମି ତେ [ୱୋ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୧୦୭୨] ସନ୍ତିଂ, [ଧୋତକାତି ଭଗୱା,]
ଦିଟ୍ଠେ ଧମ୍ମେ ଅନୀତିହଂ।
ୟଂ ୱିଦିତ୍ୱା ସତୋ ଚରଂ, ତରେ ଲୋକେ ୱିସତ୍ତିକଂ॥
‘‘ତଞ୍ଚାହଂ ଅଭିନନ୍ଦାମି, ମହେସି ସନ୍ତିମୁତ୍ତମଂ।
ୟଂ ୱିଦିତ୍ୱା ସତୋ ଚରଂ, ତରେ ଲୋକେ ୱିସତ୍ତିକଂ॥
‘‘ୟଂ କିଞ୍ଚି ସମ୍ପଜାନାସି, [ଧୋତକାତି ଭଗୱା]
ଉଦ୍ଧଂ ଅଧୋ ତିରିୟଞ୍ଚାପି ମଜ୍ଝେ।
ଏତଂ ୱିଦିତ୍ୱା ସଙ୍ଗୋତି ଲୋକେ,
ଭୱାଭୱାୟ ମାକାସି ତଣ୍ହ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଞେୟ୍ୟଂ।
‘‘ଚତୁନ୍ନଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅରିୟସଚ୍ଚାନଂ ଅନନୁବୋଧା ଅପ୍ପଟିୱେଧା ଏୱମିଦଂ ଦୀଘମଦ୍ଧାନଂ ସନ୍ଧାୱିତଂ ସଂସରିତଂ ମମଞ୍ଚେୱ ତୁମ୍ହାକଞ୍ଚ…ପେ॰… ତୟିଦଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଦୁକ୍ଖଂ ଅରିୟସଚ୍ଚଂ ଅନୁବୁଦ୍ଧଂ ପଟିୱିଦ୍ଧଂ, ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟଂ [ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଦୀ॰ ନି॰ ୨.୧୫୫] ଅରିୟସଚ୍ଚଂ ଅନୁବୁଦ୍ଧଂ ପଟିୱିଦ୍ଧଂ, ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଂ [ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ (ସୀ॰ କ॰)] ଅରିୟସଚ୍ଚଂ ଅନୁବୁଦ୍ଧଂ ପଟିୱିଦ୍ଧଂ, ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା ଅରିୟସଚ୍ଚଂ ଅନୁବୁଦ୍ଧଂ ପଟିୱିଦ୍ଧଂ। ଉଚ୍ଛିନ୍ନା ଭୱତଣ୍ହା, ଖୀଣା ଭୱନେତ୍ତି, ନତ୍ଥି ଦାନି ପୁନବ୍ଭୱୋ’’ତି। ଇଦମୱୋଚ ଭଗୱା, ଇଦଂ ୱତ୍ୱାନ ସୁଗତୋ, ଅଥାପରଂ ଏତଦୱୋଚ ସତ୍ଥା –
‘‘ଚତୁନ୍ନଂ ଅରିୟସଚ୍ଚାନଂ, ୟଥାଭୂତଂ ଅଦସ୍ସନା।
ସଂସିତଂ [ସଂସରିତଂ (ସୀ॰)] ଦୀଘମଦ୍ଧାନଂ, ତାସୁ ତାସ୍ୱେୱ ଜାତିସୁ॥
‘‘ତାନି ଏତାନି ଦିଟ୍ଠାନି, ଭୱନେତ୍ତି ସମୂହତା।
ଉଚ୍ଛିନ୍ନଂ ମୂଲଂ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ, ନତ୍ଥି ଦାନି ପୁନବ୍ଭୱୋ’’ତି॥
ତତ୍ଥ କତମଂ ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ? ରୂପଂ ଅନିଚ୍ଚଂ, ୱେଦନା ଅନିଚ୍ଚା, ସଞ୍ଞା ଅନିଚ୍ଚା, ସଙ୍ଖାରା ଅନିଚ୍ଚା, ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅନିଚ୍ଚନ୍ତି। ଇଦଂ ଞେୟ୍ୟଂ।
ଏୱଂ ଜାନଂ ଏୱଂ ପସ୍ସଂ ଅରିୟସାୱକୋ ‘‘ରୂପଂ ଅନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ପସ୍ସତି, ‘‘ୱେଦନା ଅନିଚ୍ଚା’’ତି ପସ୍ସତି, ‘‘ସଞ୍ଞଂ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରେ…ପେ॰… ୱିଞ୍ଞାଣଂ ଅନିଚ୍ଚ’’ନ୍ତି ପସ୍ସତୀତି। ଇଦଂ ଞାଣଂ।
ସୋ ପରିମୁଚ୍ଚତି ରୂପେନ, ପରିମୁଚ୍ଚତି ୱେଦନାୟ, ପରିମୁଚ୍ଚତି ସଞ୍ଞାୟ, ପରିମୁଚ୍ଚତି ସଙ୍ଖାରେହି, ପରିମୁଚ୍ଚତି ୱିଞ୍ଞାଣମ୍ହା, ପରିମୁଚ୍ଚତି ଦୁକ୍ଖସ୍ମାତି ୱଦାମୀତି। ଇଦଂ ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ।
‘‘ସବ୍ବେ ସଙ୍ଖାରା ଅନିଚ୍ଚା’’ତି ଇଦଂ ଞେୟ୍ୟଂ। ‘‘ୟଦା ପଞ୍ଞାୟ ପସ୍ସତୀ’’ତି ଇଦଂ ଞାଣଂ। ‘‘ଅଥ ନିବ୍ବିନ୍ଦତି ଦୁକ୍ଖେ ଏସ ମଗ୍ଗୋ ୱିସୁଦ୍ଧିୟା’’ତି ଇଦଂ ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ।
‘‘ସବ୍ବେ ସଙ୍ଖାରା ଦୁକ୍ଖା’’ତି ଇଦଂ ଞେୟ୍ୟଂ। ‘‘ୟଦା ପଞ୍ଞାୟ ପସ୍ସତୀ’’ତି ଇଦଂ ଞାଣଂ। ‘‘ଅଥ ନିବ୍ବିନ୍ଦତି ଦୁକ୍ଖେ ଏସ ମଗ୍ଗୋ ୱିସୁଦ୍ଧିୟା’’ତି ଇଦଂ ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ।
‘‘ସବ୍ବେ ଧମ୍ମା ଅନତ୍ତା’’ତି ଇଦଂ ଞେୟ୍ୟଂ। ‘‘ୟଦା ପଞ୍ଞାୟ ପସ୍ସତୀ’’ତି ଇଦଂ ଞାଣଂ। ‘‘ଅଥ ନିବ୍ବିନ୍ଦତି ଦୁକ୍ଖେ ଏସ ମଗ୍ଗୋ ୱିସୁଦ୍ଧିୟା’’ତି ଇଦଂ ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ।
‘‘ୟେ ହି କେଚି, ସୋଣ [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୩.୪୯] , ସମଣା ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣା ୱା ଅନିଚ୍ଚେନ ରୂପେନ ଦୁକ୍ଖେନ ୱିପରିଣାମଧମ୍ମେନ ‘ସେୟ୍ୟୋହମସ୍ମୀ’ତି ୱା ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ସଦିସୋହମସ୍ମୀ’ତି ୱା ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ହୀନୋହମସ୍ମୀ’ତି ୱା ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି। କିମଞ୍ଞତ୍ର ୟଥାଭୂତସ୍ସ ଅଦସ୍ସନା। ଅନିଚ୍ଚାୟ ୱେଦନାୟ…ପେ॰… ଅନିଚ୍ଚାୟ ସଞ୍ଞାୟ…ପେ॰… ଅନିଚ୍ଚେହି ସଙ୍ଖାରେହି…ପେ॰… ଅନିଚ୍ଚେନ ୱିଞ୍ଞାଣେନ ଦୁକ୍ଖେନ ୱିପରିଣାମଧମ୍ମେନ ‘ସେୟ୍ୟୋହମସ୍ମୀ’ତି ୱା ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ସଦିସୋହମସ୍ମୀ’ତି ୱା ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ହୀନୋହମସ୍ମୀ’ତି ୱା ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, କିମଞ୍ଞତ୍ର ୟଥାଭୂତସ୍ସ ଅଦସ୍ସନା’’ତି। ଇଦଂ ଞେୟ୍ୟଂ।
‘‘ୟେ ଚ ଖୋ କେଚି, ସୋଣ, ସମଣା ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣା ୱା ଅନିଚ୍ଚେନ ରୂପେନ ଦୁକ୍ଖେନ ୱିପରିଣାମଧମ୍ମେନ ‘ସେୟ୍ୟୋହମସ୍ମୀ’ତିପି ନ ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ସଦିସୋହମସ୍ମୀ’ତିପି ନ ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ହୀନୋହମସ୍ମୀ’ତିପି ନ ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, କିମଞ୍ଞତ୍ର ୟଥାଭୂତସ୍ସ ଦସ୍ସନା। ଅନିଚ୍ଚାୟ ୱେଦନାୟ…ପେ॰… ଅନିଚ୍ଚାୟ ସଞ୍ଞାୟ…ପେ॰… ଅନିଚ୍ଚେହି ସଙ୍ଖାରେହି…ପେ॰… ଅନିଚ୍ଚେନ ୱିଞ୍ଞାଣେନ ଦୁକ୍ଖେନ ୱିପରିଣାମଧମ୍ମେନ ‘ସେୟ୍ୟୋହମସ୍ମୀ’ତିପି ନ ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ସଦିସୋହମସ୍ମୀ’ତିପି ନ ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, ‘ହୀନୋହମସ୍ମୀ’ତିପି ନ ସମନୁପସ୍ସନ୍ତି, କିମଞ୍ଞତ୍ର ୟଥାଭୂତସ୍ସ ଦସ୍ସନାତି। ଇଦଂ ଞାଣଂ।
ଇଦଂ ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ଦସ୍ସନଂ?
‘‘ୟେ ଅରିୟସଚ୍ଚାନି ୱିଭାୱୟନ୍ତି, ଗମ୍ଭୀରପଞ୍ଞେନ ସୁଦେସିତାନି।
କିଞ୍ଚାପି ତେ ହୋନ୍ତି ଭୁସଂ ପମତ୍ତା [ଭୁସପ୍ପମତ୍ତା (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଖୁ॰ ପା॰ ୬୦୯] , ନ ତେ ଭୱଂ ଅଟ୍ଠମମାଦିୟନ୍ତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଦସ୍ସନଂ।
‘‘ୟଥିନ୍ଦଖୀଲୋ ପଥୱିସ୍ସିତୋ ସିୟା, ଚତୁବ୍ଭି ୱାତେହି ଅସମ୍ପକମ୍ପିୟୋ।
ତଥୂପମଂ ସପ୍ପୁରିସଂ ୱଦାମି, ୟୋ ଅରିୟସଚ୍ଚାନି ଅୱେଚ୍ଚ ପସ୍ସତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଦସ୍ସନଂ।
‘‘ଚତୂହି, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୋତାପତ୍ତିୟଙ୍ଗେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ଅରିୟସାୱକୋ ଆକଙ୍ଖମାନୋ ଅତ୍ତନାୱ ଅତ୍ତାନଂ ବ୍ୟାକରେୟ୍ୟ ‘ଖୀଣନିରୟୋମ୍ହି, ଖୀଣତିରଚ୍ଛାନୟୋନି, ଖୀଣପେତ୍ତିୱିସୟୋ, ଖୀଣାପାୟଦୁଗ୍ଗତିୱିନିପାତୋ, ସୋତାପନ୍ନୋହମସ୍ମି ଅୱିନିପାତଧମ୍ମୋ ନିୟତୋ ସମ୍ବୋଧିପରାୟଣୋ, ସତ୍ତକ୍ଖତ୍ତୁପରମଂ [ସତ୍ତକ୍ଖତ୍ତୁପରମୋ (ସୀ॰)] ଦେୱେ ଚ ମନୁସ୍ସେ ଚ ସନ୍ଧାୱିତ୍ୱା ସଂସରିତ୍ୱା ଦୁକ୍ଖସ୍ସନ୍ତଂ କରିସ୍ସାମୀ’ତି। କତମେହି ଚତୂହି? ଇଧ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅରିୟସାୱକସ୍ସ ତଥାଗତେ ସଦ୍ଧା ନିୱିଟ୍ଠା ପତିଟ୍ଠିତା ୱିରୂଳ୍ହା ମୂଲଜାତା ଅସଂହାରିୟା ସମଣେନ ୱା ବ୍ରାହ୍ମଣେନ ୱା ଦେୱେନ ୱା ମାରେନ ୱା ବ୍ରହ୍ମୁନା ୱା କେନଚି ୱା ଲୋକସ୍ମିଂ ସହ ଧମ୍ମେନ, ଧମ୍ମେ ଖୋ ପନ ନିଟ୍ଠଂ ଗତୋ ହୋତି, ସ୍ୱାକ୍ଖାତୋ ଭଗୱତା ଧମ୍ମୋ ସନ୍ଦିଟ୍ଠିକୋ ଅକାଲିକୋ ଏହିପସ୍ସିକୋ ଓପନେୟ୍ୟିକୋ ପଚ୍ଚତ୍ତଂ ୱେଦିତବ୍ବୋ ୱିଞ୍ଞୂହି, ୟଦିଦଂ ମଦନିମ୍ମଦନୋ…ପେ॰… ନିରୋଧୋ ନିବ୍ବାନଂ, ସହ ଧମ୍ମିୟା ଖୋ ପନସ୍ସ ହୋନ୍ତି ଇଟ୍ଠା କନ୍ତା ପିୟା ମନାପା ଗିହୀ ଚେୱ ପବ୍ବଜିତା ଚ। ଅରିୟକନ୍ତେହି ଖୋ ପନ ସୀଲେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ହୋତି ଅଖଣ୍ଡେହି ଅଚ୍ଛିଦ୍ଦେହି ଅସବଲେହି ଅକମ୍ମାସେହି ଭୁଜିସ୍ସେହି ୱିଞ୍ଞୁପ୍ପସଟ୍ଠେହି ଅପରାମଟ୍ଠେହି ସମାଧିସଂୱତ୍ତନିକେହି। ଇମେହି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଚତୂହି ସୋତାପତ୍ତିୟଙ୍ଗେହି ସମନ୍ନାଗତୋ ଅରିୟସାୱକୋ ଆକଙ୍ଖମାନୋ ଅତ୍ତନାୱ ଅତ୍ତାନଂ ବ୍ୟାକରେୟ୍ୟ ‘ଖୀଣନିରୟୋମ୍ହି, ଖୀଣତିରଚ୍ଛାନୟୋନି, ଖୀଣପେତ୍ତିୱିସୟୋ, ଖୀଣାପାୟଦୁଗ୍ଗତିୱିନିପାତୋ, ସୋତାପନ୍ନୋହମସ୍ମି ଅୱିନିପାତଧମ୍ମୋ ନିୟତୋ ସମ୍ବୋଧିପରାୟଣୋ, ସତ୍ତକ୍ଖତ୍ତୁପରମଂ ଦେୱେ ଚ ମନୁସ୍ସେ ଚ ସନ୍ଧାୱିତ୍ୱା ସଂସରିତ୍ୱା ଦୁକ୍ଖସ୍ସନ୍ତଂ କରିସ୍ସାମୀ’’’ତି।
‘‘ୟସ୍ସିନ୍ଦ୍ରିୟାନି ଭାୱିତାନି [ସୁଭାୱିତାନି (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସୁ॰ ନି॰ ୫୧୨] , ଅଜ୍ଝତ୍ତଂ ବହିଦ୍ଧା ଚ ସବ୍ବଲୋକେ।
ନିବ୍ବିଜ୍ଝ ଇମଂ ପରଞ୍ଚ ଲୋକଂ, କାଲଂ କଙ୍ଖତି ଭାୱିତୋ ସଦନ୍ତୋ’’ତି॥
ଅୟଂ ଭାୱନା।
‘‘ଚତ୍ତାରିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମପଦାନି [ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୪.୨୯] । କତମାନି ଚତ୍ତାରି? ଅନଭିଜ୍ଝା ଧମ୍ମପଦଂ, ଅବ୍ୟାପାଦୋ ଧମ୍ମପଦଂ, ସମ୍ମାସତି ଧମ୍ମପଦଂ, ସମ୍ମାସମାଧି ଧମ୍ମପଦଂ, ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଚତ୍ତାରି ଧମ୍ମପଦାନୀ’’ତି। ଅୟଂ ଭାୱନା।
ତତ୍ଥ କତମଂ ଦସ୍ସନଞ୍ଚ ଭାୱନା ଚ? ‘‘ପଞ୍ଚ ଛିନ୍ଦେ ପଞ୍ଚ ଜହେ’’ତି ଇଦଂ ଦସ୍ସନଂ। ‘‘ପଞ୍ଚ ଚୁତ୍ତରି ଭାୱୟେ। ପଞ୍ଚ ସଙ୍ଗାତିଗୋ ଭିକ୍ଖୁ, ଓଘତିଣ୍ଣୋତି ୱୁଚ୍ଚତୀ’’ତି ଅୟଂ ଭାୱନା। ଇଦଂ ଦସ୍ସନଞ୍ଚ ଭାୱନା ଚ।
‘‘ତୀଣିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଇନ୍ଦ୍ରିୟାନି [ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୫.୪୯୩] । କତମାନି ତୀଣି, ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ ଅଞ୍ଞାତାୱିନ୍ଦ୍ରିୟଂ। କତମଞ୍ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟଂ? ଇଧ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ଅନଭିସମେତସ୍ସ ଦୁକ୍ଖସ୍ସ ଅରିୟସଚ୍ଚସ୍ସ ଅଭିସମୟାୟ ଛନ୍ଦଂ ଜନେତି ୱାୟମତି ୱୀରିୟଂ ଆରଭତି ଚିତ୍ତଂ ପଗ୍ଗଣ୍ହାତି ପଦହତି, ଅନଭିସମେତସ୍ସ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟସ୍ସ ଅରିୟସଚ୍ଚସ୍ସ…ପେ॰… ଦୁକ୍ଖନିରୋଧସ୍ସ…ପେ॰… ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନିୟା ପଟିପଦାୟ ଅରିୟସଚ୍ଚସ୍ସ ଅଭିସମୟାୟ ଛନ୍ଦଂ ଜନେତି ୱାୟମତି ୱୀରିୟଂ ଆରଭତି ଚିତ୍ତଂ ପଗ୍ଗଣ୍ହାତି ପଦହତି। ଇଦଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟ’’ନ୍ତି। ଇଦଂ ଦସ୍ସନଂ।
‘‘କତମଞ୍ଚ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ? ଇଧ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ‘ଇଦଂ ଦୁକ୍ଖ’ନ୍ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି, ‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖସମୁଦୟୋ’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି, ‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧୋ’ତି…ପେ॰… ‘ଅୟଂ ଦୁକ୍ଖନିରୋଧଗାମିନୀ ପଟିପଦା’ତି ୟଥାଭୂତଂ ପଜାନାତି। ଇଦଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟଂ।
‘‘କତମଞ୍ଚ , ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଞ୍ଞାତାୱିନ୍ଦ୍ରିୟଂ? ଇଧ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ଆସୱାନଂ ଖୟା ଅନାସୱଂ ଚେତୋୱିମୁତ୍ତିଂ ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତିଂ ଦିଟ୍ଠେୱ ଧମ୍ମେ ସୟଂ ଅଭିଞ୍ଞା ସଚ୍ଛିକତ୍ୱା ଉପସମ୍ପଜ୍ଜ ୱିହରତି, ଖୀଣା ଜାତି, ୱୁସିତଂ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ, କତଂ କରଣୀୟଂ ନାପରଂ ଇତ୍ଥତ୍ତାୟାତି ପଜାନାତି। ଇଦଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଞ୍ଞାତାୱିନ୍ଦ୍ରିୟ’’ନ୍ତି। ଅୟଂ ଭାୱନା।
ଇଦଂ ଦସ୍ସନଞ୍ଚ ଭାୱନା ଚ।
‘‘ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣଂ, କୁସଲସ୍ସ ଉପସମ୍ପଦା।
ସଚିତ୍ତପରିୟୋଦାପନଂ, ଏତଂ ବୁଦ୍ଧାନ ସାସନ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସକୱଚନଂ।
‘‘ତୀଣିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ବାଲସ୍ସ ବାଲଲକ୍ଖଣାନି ବାଲନିମିତ୍ତାନି ବାଲାପଦାନାନି, ୟେହି ବାଲଂ ବାଲୋତି ପରେ ସଞ୍ଜାନନ୍ତି। କତମାନି ତୀଣି? ବାଲୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଦୁଚ୍ଚିନ୍ତିତଚିନ୍ତୀ ଚ ହୋତି, ଦୁବ୍ଭାସିତଭାସୀ ଚ ହୋତି, ଦୁକ୍କଟକମ୍ମକାରୀ [ଦୁକ୍କତକମ୍ମକାରୀ (ସୀ॰) ମ॰ ନି॰ ୩.୨୪୬; ଅ॰ ନି॰ ୩.୩ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ଚ ହୋତି। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି ବାଲସ୍ସ ବାଲଲକ୍ଖଣାନି ବାଲନିମିତ୍ତାନି ବାଲାପଦାନାନି।
‘‘ତୀଣିମାନି , ଭିକ୍ଖୱେ, ପଣ୍ଡିତସ୍ସ ପଣ୍ଡିତଲକ୍ଖଣାନି ପଣ୍ଡିତନିମିତ୍ତାନି ପଣ୍ଡିତାପଦାନାନି, ୟେହି ପଣ୍ଡିତଂ ପଣ୍ଡିତୋତି ପରେ ସଞ୍ଜାନନ୍ତି। କତମାନି ତୀଣି? ପଣ୍ଡିତୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୁଚିନ୍ତିତଚିନ୍ତୀ ଚ ହୋତି, ସୁଭାସିତଭାସୀ ଚ ହୋତି, ସୁକତକମ୍ମକାରୀ ଚ ହୋତି। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି ପଣ୍ଡିତସ୍ସ ପଣ୍ଡିତଲକ୍ଖଣାନି ପଣ୍ଡିତନିମିତ୍ତାନି ପଣ୍ଡିତାପଦାନାନୀ’’ତି।
ଇଦଂ ସକୱଚନଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ପରୱଚନଂ?
‘‘ପଥୱୀସମୋ ନତ୍ଥି ୱିତ୍ଥତୋ, ନିନ୍ନୋ ପାତାଲସମୋ ନ ୱିଜ୍ଜତି।
ମେରୁସମୋ ନତ୍ଥି ଉନ୍ନତୋ, ଚକ୍କୱତ୍ତିସଦିସୋ ନତ୍ଥି ପୋରିସୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ପରୱଚନଂ।
‘‘‘ହୋତୁ , ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ସୁଭାସିତେନ ଜୟୋତି। ହୋତୁ, ୱେପଚିତ୍ତି ସୁଭାସିତେନ ଜୟୋତି। ଭଣ, ୱେପଚିତ୍ତି, ଗାଥ’ନ୍ତି। ଅଥ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱେପଚିତ୍ତି ଅସୁରିନ୍ଦୋ ଇମଂ ଗାଥଂ ଅଭାସି –
‘‘ଭିୟ୍ୟୋ ବାଲା ପଭିଜ୍ଜେୟ୍ୟୁଂ [ପକୁଜ୍ଝେୟ୍ୟୁଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୨୫୧] , ନୋ ଚସ୍ସ ପଟିସେଧକୋ।
ତସ୍ମା ଭୁସେନ ଦଣ୍ଡେନ, ଧୀରୋ ବାଲଂ ନିସେଧୟେ’’ତି॥
‘‘ଭାସିତାୟ ଖୋ ପନ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱେପଚିତ୍ତିନା ଅସୁରିନ୍ଦେନ ଗାଥାୟ ଅସୁରା ଅନୁମୋଦିଂସୁ, ଦେୱା ତୁଣ୍ହୀ ଅହେସୁଂ। ଅଥ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱେପଚିତ୍ତି ଅସୁରିନ୍ଦୋ ସକ୍କଂ ଦେୱାନମିନ୍ଦଂ ଏତଦୱୋଚ ‘ଭଣ, ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଗାଥ’ନ୍ତି। ଏୱଂ ୱୁତ୍ତେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସକ୍କୋ ଦେୱାନମିନ୍ଦୋ ଇମଂ ଗାଥଂ ଅଭାସି –
‘‘ଏତଦେୱ ଅହଂ ମଞ୍ଞେ, ବାଲସ୍ସ ପଟିସେଧନଂ।
ପରଂ ସଙ୍କୁପିତଂ ଞତ୍ୱା, ୟୋ ସତୋ ଉପସମ୍ମତୀ’’ତି॥
‘‘ଭାସିତାୟ ଖୋ ପନ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସକ୍କେନ ଦେୱାନମିନ୍ଦେନ ଗାଥାୟ ଦେୱା ଅନୁମୋଦିଂସୁ, ଅସୁରା ତୁଣ୍ହୀ ଅହେସୁଂ। ଅଥ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସକ୍କୋ ଦେୱାନମିନ୍ଦୋ ୱେପଚିତ୍ତିଂ ଅସୁରିନ୍ଦଂ ଏତଦୱୋଚ ‘ଭଣ, ୱେପଚିତ୍ତି, ଗାଥ’ନ୍ତି। ଏୱଂ ୱୁତ୍ତେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱେପଚିତ୍ତି ଅସୁରିନ୍ଦୋ ଇମଂ ଗାଥଂ ଅଭାସି –
‘‘ଏତଦେୱ ତିତିକ୍ଖାୟ, ୱଜ୍ଜଂ ପସ୍ସାମି ୱାସୱ।
ୟଦା ନଂ ମଞ୍ଞତି [ମଞ୍ଞତୀ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୨୫୧] ବାଲୋ, ଭୟା ମ୍ୟାୟଂ ତିତିକ୍ଖତି।
ଅଜ୍ଝାରୁହତି ଦୁମ୍ମେଧୋ, ଗୋୱ ଭିୟ୍ୟୋ ପଲାୟିନ’’ନ୍ତି॥
‘‘ଭାସିତାୟ ଖୋ ପନ, ଭିକ୍ଖୱେ, ୱେପଚିତ୍ତିନା ଅସୁରିନ୍ଦେନ ଗାଥାୟ ଅସୁରା ଅନୁମୋଦିଂସୁ, ଦେୱା ତୁଣ୍ହୀ ଅହେସୁଂ। ଅଥ ଖୋ ୱେପଚିତ୍ତି ଅସୁରିନ୍ଦୋ ସକ୍କଂ ଦେୱାନମିନ୍ଦଂ ଏତଦୱୋଚ ‘ଭଣ, ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଗାଥ’ନ୍ତି। ଏୱଂ ୱୁତ୍ତେ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସକ୍କୋ ଦେୱାନମିନ୍ଦୋ ଇମା ଗାଥାୟୋ ଅଭାସି –
‘‘କାମଂ ମଞ୍ଞତୁ ୱା ମା ୱା, ଭୟା ମ୍ୟାୟଂ ତିତିକ୍ଖତି।
ସଦତ୍ଥପରମା ଅତ୍ଥା, ଖନ୍ତା ଭିୟ୍ୟୋ ନ ୱିଜ୍ଜତି॥
‘‘ୟୋ ହୱେ ବଲୱା ସନ୍ତୋ, ଦୁବ୍ବଲସ୍ସ ତିତିକ୍ଖତି।
ତମାହୁ ପରମଂ ଖନ୍ତିଂ, ନିଚ୍ଚଂ ଖମତି ଦୁବ୍ବଲୋ॥
‘‘ଅବଲଂ ତଂ ବଲଂ ଆହୁ, ୟସ୍ସ ବାଲବଲଂ ବଲଂ।
ବଲସ୍ସ ଧମ୍ମଗୁତ୍ତସ୍ସ, ପଟିୱତ୍ତା ନ ୱିଜ୍ଜତି॥
‘‘ତସ୍ସେୱ ତେନ ପାପିୟୋ, ୟୋ କୁଦ୍ଧଂ ପଟିକୁଜ୍ଝତି।
କୁଦ୍ଧଂ ଅପ୍ପଟିକୁଜ୍ଝନ୍ତୋ, ସଙ୍ଗାମଂ ଜେତି ଦୁଜ୍ଜୟଂ॥
‘‘ଉଭିନ୍ନମତ୍ଥଂ ଚରତି, ଅତ୍ତନୋ ଚ ପରସ୍ସ ଚ।
ପରଂ ସଙ୍କୁପିତଂ ଞତ୍ୱା, ୟୋ ସତୋ ଉପସମ୍ମତି॥
‘‘ଉଭିନ୍ନଂ ତିକିଚ୍ଛନ୍ତାନଂ, ଅତ୍ତନୋ ଚ ପରସ୍ସ ଚ।
ଜନା ମଞ୍ଞନ୍ତି ବାଲୋତି, ୟେ ଧମ୍ମସ୍ସ ଅକୋୱିଦା’’ତି॥
‘‘ଭାସିତାସୁ ଖୋ ପନ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସକ୍କେନ ଦେୱାନମିନ୍ଦେନ ଗାଥାସୁ ଦେୱା ଅନୁମୋଦିଂସୁ, ଅସୁରା ତୁଣ୍ହୀ ଅହେସୁ’’ନ୍ତି। ଇଦଂ ପରୱଚନଂ।
୧୧୭ . ତତ୍ଥ କତମଂ ସକୱଚନଞ୍ଚ ପରୱଚନଞ୍ଚ?
ୟଞ୍ଚ ପତ୍ତଂ ୟଞ୍ଚ ପତ୍ତବ୍ବଂ ଉଭୟମେତଂ ରଜାନୁକିଣ୍ଣଂ ଆତୁରସ୍ସାନୁସିକ୍ଖତୋ। ୟେ ଚ ସିକ୍ଖାସାରା ସୀଲଂ ୱତଂ ଜୀୱିତଂ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟଂ ଉପଟ୍ଠାନସାରା, ଅୟମେକୋ ଅନ୍ତୋ। ୟେ ଚ ଏୱଂୱାଦିନୋ ଏୱଂଦିଟ୍ଠିନୋ ‘‘ନତ୍ଥି କାମେସୁ ଦୋସୋ’’ତି, ଅୟଂ ଦୁତିୟୋ ଅନ୍ତୋ। ଇଚ୍ଚେତେ ଉଭୋ ଅନ୍ତା କଟସିୱଡ୍ଢନା କଟସିୟୋ ଦିଟ୍ଠିଂ ୱଡ୍ଢେନ୍ତି। ଏତେ ଉଭୋ ଅନ୍ତେ ଅନଭିଞ୍ଞାୟ ଓଲୀୟନ୍ତି ଏକେ ଅତିଧାୱନ୍ତି ଏକେତି। ଇଦଂ ପରୱଚନଂ।
ୟେ ଚ ଖୋ ତେ ଉଭୋ ଅନ୍ତେ ଅଭିଞ୍ଞାୟ ତତ୍ର ଚ ନ ଅହେସୁଂ, ତେନ ଚ ଅମଞ୍ଞିଂସୁ, ୱଟ୍ଟଂ ତେସଂ ନତ୍ଥି ପଞ୍ଞାପନାୟାତି। ଇଦଂ ସକୱଚନଂ। ଅୟଂ ଉଦାନୋ ସକୱଚନଞ୍ଚ ପରୱଚନଞ୍ଚ।
ରାଜା ପସେନଦି [ପସ୍ସେନଦି (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୧୩] କୋସଲୋ ଭଗୱନ୍ତଂ ଏତଦୱୋଚ – ଇଧ ମୟ୍ହଂ, ଭନ୍ତେ, ରହୋଗତସ୍ସ ପଟିସଲ୍ଲୀନସ୍ସ ଏୱଂ ଚେତସୋ ପରିୱିତକ୍କୋ ଉଦପାଦି ‘‘କେସଂ ନୁ ଖୋ ପିୟୋ ଅତ୍ତା, କେସଂ ଅପ୍ପିୟୋ ଅତ୍ତା’’ତି। ତସ୍ସ ମୟ୍ହଂ, ଭନ୍ତେ, ଏତଦହୋସି ‘‘ୟେ ଚ ଖୋ କେଚି କାୟେନ ଦୁଚ୍ଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ୱାଚାୟ ଦୁଚ୍ଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ମନସା ଦୁଚ୍ଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ତେସଂ ଅପ୍ପିୟୋ ଅତ୍ତା। କିଞ୍ଚାପି ତେ ଏୱଂ ୱଦେୟ୍ୟୁଂ ‘ପିୟୋ ନୋ ଅତ୍ତା’ତି, ଅଥ ଖୋ ତେସଂ ଅପ୍ପିୟୋ ଅତ୍ତା। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ୟଂ ହି ଅପ୍ପିୟୋ ଅପ୍ପିୟସ୍ସ କରେୟ୍ୟ, ତଂ ତେ ଅତ୍ତନାୱ ଅତ୍ତନୋ କରୋନ୍ତି, ତସ୍ମା ତେସଂ ଅପ୍ପିୟୋ ଅତ୍ତା। ୟେ ଚ ଖୋ କେଚି କାୟେନ ସୁଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ୱାଚାୟ ସୁଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ମନସା ସୁଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ତେସଂ ପିୟୋ ଅତ୍ତା। କିଞ୍ଚାପି ତେ ଏୱଂ ୱଦେୟ୍ୟୁଂ ‘ଅପ୍ପିୟୋ ନୋ ଅତ୍ତା’ତି, ଅଥ ଖୋ ତେସଂ ପିୟୋ ଅତ୍ତା। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ୟଂ ହି ପିୟୋ ପିୟସ୍ସ କରେୟ୍ୟ । ତଂ ତେ ଅତ୍ତନାୱ ଅତ୍ତନୋ କରୋନ୍ତି। ତସ୍ମା ତେସଂ ପିୟୋ ଅତ୍ତା’’ତି।
‘‘ଏୱମେତଂ, ମହାରାଜ, ଏୱମେତଂ, ମହାରାଜ, ୟେ ହି କେଚି, ମହାରାଜ, କାୟେନ ଦୁଚ୍ଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ୱାଚାୟ ଦୁଚ୍ଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ମନସା ଦୁଚ୍ଚରିତଂ ଚରନ୍ତି ତସ୍ମା ତେସଂ ଅପ୍ପିୟୋ ଅତ୍ତା। କିଞ୍ଚାପି ତେ ଏୱଂ ୱଦେୟ୍ୟୁଂ ‘ପିୟୋ ନୋ ଅତ୍ତା’ତି, ଅଥ ଖୋ ତେସଂ ଅପ୍ପିୟୋ ଅତ୍ତା। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ୟଂ ହି, ମହାରାଜ, ଅପ୍ପିୟୋ ଅପ୍ପିୟସ୍ସ କରେୟ୍ୟ, ତଂ ତେ ଅତ୍ତନାୱ ଅତ୍ତନୋ କରୋନ୍ତି, ତସ୍ମା ତେସଂ ଅପ୍ପିୟୋ ଅତ୍ତା। ୟେ ଚ ଖୋ କେଚି ମହାରାଜ କାୟେନ ସୁଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ୱାଚାୟ ସୁଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ମନସା ସୁଚରିତଂ ଚରନ୍ତି, ତେସଂ ପିୟୋ ଅତ୍ତା। କିଞ୍ଚାପି ତେ ଏୱଂ ୱଦେୟ୍ୟୁଂ ‘ଅପ୍ପିୟୋ ନୋ ଅତ୍ତା’ତି, ଅଥ ଖୋ ତେସଂ ପିୟୋ ଅତ୍ତା। ତଂ କିସ୍ସ ହେତୁ? ୟଂ ହି, ମହାରାଜ, ପିୟୋ ପିୟସ୍ସ କରେୟ୍ୟ, ତଂ ତେ ଅତ୍ତନାୱ ଅତ୍ତନୋ କରୋନ୍ତି, ତସ୍ମା ତେସଂ ପିୟୋ ଅତ୍ତାତି। ଇଦମୱୋଚ ଭଗୱା…ପେ॰… ସତ୍ଥା –
‘‘ଅତ୍ତାନଞ୍ଚେ ପିୟଂ ଜଞ୍ଞା, ନ ନଂ ପାପେନ ସଂୟୁଜେ।
ନ ହି ତଂ ସୁଲଭଂ ହୋତି, ସୁଖଂ ଦୁକ୍କଟକାରିନା॥
‘‘ଅନ୍ତକେନାଧିପନ୍ନସ୍ସ [ମରଣେନାଭିଭୂତସ୍ସ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୧୫] , ଜହତୋ ମାନୁସଂ ଭୱଂ।
କିଂ ହି ତସ୍ସ ସକଂ ହୋତି, କିଞ୍ଚ ଆଦାୟ ଗଚ୍ଛତି।
କିଞ୍ଚସ୍ସ ଅନୁଗଂ ହୋତି, ଛାୟାୱ ଅନପାୟିନୀ॥
‘‘ଉଭୋ ପୁଞ୍ଞଞ୍ଚ ପାପଞ୍ଚ, ୟଂ ମଚ୍ଚୋ କୁରୁତେ ଇଧ।
ତଞ୍ହି ତସ୍ସ ସକଂ ହୋତି, ତଂୱ ଆଦାୟ ଗଚ୍ଛତି।
ତଂୱସ୍ସ ଅନୁଗଂ ହୋତି, ଛାୟାୱ ଅନପାୟିନୀ॥
‘‘ତସ୍ମା କରେୟ୍ୟ କଲ୍ୟାଣଂ, ନିଚୟଂ ସମ୍ପରାୟିକଂ।
ପୁଞ୍ଞାନି ପରଲୋକସ୍ମିଂ, ପତିଟ୍ଠା ହୋନ୍ତି ପାଣିନ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ସୁତ୍ତଂ ପରୱଚନଂ। ଅନୁଗୀତି ସକୱଚନଂ। ଇଦଂ ସକୱଚନଞ୍ଚ ପରୱଚନଞ୍ଚ।
ପଞ୍ହେ ପୁଚ୍ଛିତେ ଇଦଂ ଅଭିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ, ଇଦଂ ପରିଞ୍ଞେୟ୍ୟଂ, ଇଦଂ ପହାତବ୍ବଂ, ଇଦଂ ଭାୱେତବ୍ବଂ, ଇଦଂ ସଚ୍ଛିକାତବ୍ବଂ, ଇମେ ଧମ୍ମା ଏୱଂଗହିତା ଇଦଂ ଫଲଂ ନିବ୍ବତ୍ତୟନ୍ତି। ତେସଂ ଏୱଂଗହିତାନଂ ଅୟମତ୍ଥୋ ଇତି ଇଦଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ‘‘ଉଳାରୋ ବୁଦ୍ଧୋ ଭଗୱା’’ତି ବୁଦ୍ଧଉଳାରତଂ ଧମ୍ମସ୍ୱାକ୍ଖାତତଂ ସଙ୍ଘସୁପ୍ପଟିପତ୍ତିଞ୍ଚ ଏକଂସେନେୱ ନିଦ୍ଦିସେ। ‘‘ସବ୍ବେ ସଙ୍ଖାରା ଅନିଚ୍ଚା’’ତି ‘‘ସବ୍ବେ ସଙ୍ଖାରା ଦୁକ୍ଖା’’ତି ‘‘ସବ୍ବେ ଧମ୍ମା ଅନତ୍ତା’’ତି ଏକଂସେନେୱ ନିଦ୍ଦିସେ। ୟଂ ୱା ପନଞ୍ଞମ୍ପି ଏୱଂ ଜାତିୟଂ। ଇଦଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ।
‘‘ଆକଙ୍ଖତୋ ତେ ନରଦମ୍ମସାରଥି [ନରଦମ୍ମସାରଥୀ (ସୀ॰)] , ଦେୱା ମନୁସ୍ସା ମନସା ୱିଚିନ୍ତିତଂ।
ସବ୍ବେ ନ ଜଞ୍ଞା କସିଣାପି ପାଣିନୋ, ସନ୍ତଂ ସମାଧିଂ ଅରଣଂ ନିସେୱତୋ।
କିନ୍ତଂ ଭଗୱା ଆକଙ୍ଖତୀ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ।
ଏତ୍ତକୋ ଭଗୱା ସୀଲକ୍ଖନ୍ଧେ ସମାଧିକ୍ଖନ୍ଧେ ପଞ୍ଞାକ୍ଖନ୍ଧେ ୱିମୁତ୍ତିକ୍ଖନ୍ଧେ ୱିମୁତ୍ତିଞାଣଦସ୍ସନକ୍ଖନ୍ଧେ ଇରିୟାୟଂ ପଭାୱେ ହିତେସିତାୟଂ କରୁଣାୟଂ ଇଦ୍ଧିୟନ୍ତି। ଇଦଂ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ।
‘‘ତଥାଗତସ୍ସ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅରହତୋ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧସ୍ସ ଲୋକେ ଉପ୍ପାଦା ତିଣ୍ଣଂ ରତନାନଂ ଉପ୍ପାଦୋ ବୁଦ୍ଧରତନସ୍ସ ଧମ୍ମରତନସ୍ସ ସଙ୍ଘରତନସ୍ସ’’। କିଂ ପମାଣାନି ତୀଣି ରତନାନୀତି? ଇଦଂ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ।
ବୁଦ୍ଧୱିସୟୋ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟୋ। ପୁଗ୍ଗଲପରୋପରଞ୍ଞୁତା ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟା। ‘‘ପୁବ୍ବା, ଭିକ୍ଖୱେ, କୋଟି ନ ପଞ୍ଞାୟତି ଅୱିଜ୍ଜାନୀୱରଣାନଂ ସତ୍ତାନଂ ତଣ୍ହାସଂୟୋଜନାନଂ ସକିଂ ନିରୟଂ ସକିଂ ତିରଚ୍ଛାନୟୋନିଂ ସକିଂ ପେତ୍ତିୱିସୟଂ ସକିଂ ଅସୁରୟୋନିଂ ସକିଂ ଦେୱେ ସକିଂ ମନୁସ୍ସେ ସନ୍ଧାୱିତଂ ସଂସରିତଂ’’। କତମା ପୁବ୍ବା କୋଟୀତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ନ ପଞ୍ଞାୟତୀତି ସାୱକାନଂ ଞାଣୱେକଲ୍ଲେନ। ଦୁୱିଧା ବୁଦ୍ଧାନଂ ଭଗୱନ୍ତାନଂ ଦେସନା ଅତ୍ତୂପନାୟିକା ଚ ପରୂପନାୟିକା ଚ। ନ ପଞ୍ଞାୟତୀତି ପରୂପନାୟିକା। ନତ୍ଥି ବୁଦ୍ଧାନଂ ଭଗୱନ୍ତାନଂ ଅୱିଜାନନାତି [ଅପ୍ପଜାନନାତି (ସୀ॰)] ଅତ୍ତୂପନାୟିକା। ୟଥା ଭଗୱା କୋକାଲିକଂ ଭିକ୍ଖୁଂ ଆରବ୍ଭ ଅଞ୍ଞତରଂ ଭିକ୍ଖୁଂ ଏୱମାହ –
‘‘ସେୟ୍ୟଥାପି , ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତିଖାରିକୋ କୋସଲକୋ ତିଲୱାହୋ…ପେ॰… ନ ତ୍ୱେୱ ଏକୋ ଅବ୍ବୁଦୋ ନିରୟୋ। ସେୟ୍ୟଥାପି ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ଅବ୍ବୁଦା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ନିରବ୍ବୁଦୋ ନିରୟୋ [ନିରବ୍ବୁଦନିରୟୋ (ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୮୧)] । ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ନିରବ୍ବୁଦା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ଅବବୋ ନିରୟୋ। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ଅବବା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ଅଟଟୋ ନିରୟୋ। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ଅଟଟା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ଅହହୋ ନିରୟୋ। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ଅହହା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ କୁମୁଦୋ ନିରୟୋ। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି କୁମୁଦା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ସୋଗନ୍ଧିକୋ ନିରୟୋ। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ସୋଗନ୍ଧିକା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ଉପ୍ପଲକୋ ନିରୟୋ [ଉପ୍ପଲନିରୟୋ (ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୮୧)] । ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ଉପ୍ପଲକା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ପୁଣ୍ଡରୀକୋ ନିରୟୋ। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୁ, ୱୀସତି ପୁଣ୍ଡରୀକା ନିରୟା, ଏୱମେକୋ ପଦୁମୋ ନିରୟୋ। ପଦୁମେ ପନ, ଭିକ୍ଖୁ, ନିରୟେ କୋକାଲିକୋ ଭିକ୍ଖୁ ଉପପନ୍ନୋ ସାରିପୁତ୍ତମୋଗ୍ଗଲ୍ଲାନେସୁ ଚିତ୍ତଂ ଆଘାତେତ୍ୱା’’ତି। ୟଂ ୱା ପନ କିଞ୍ଚି ଭଗୱା ଆହ ‘‘ଅୟଂ ଅପ୍ପମେୟ୍ୟୋ ଅସଙ୍ଖ୍ୟେୟୋ’’ତି। ସବ୍ବଂ ତଂ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଇଦଂ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ।
୧୧୯ . ତତ୍ଥ କତମଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ, ୟଦା ସୋ ଉପକୋ ଆଜୀୱକୋ ଭଗୱନ୍ତଂ ଆହ ‘‘କୁହିଂ, ଆୱୁସୋ ଗୋତମ, ଗମିସ୍ସସୀ’’ତି। ଭଗୱା ଆହ –
‘‘ବାରାଣସିଂ ଗମିସ୍ସାମି, ଅହଂ ତଂ ଅମତଦୁନ୍ଦୁଭିଂ।
ଧମ୍ମଚକ୍କଂ ପୱତ୍ତେତୁଂ, ଲୋକେ ଅପ୍ପଟିୱତ୍ତିୟ’’ନ୍ତି॥
ଉପକୋ ଆଜୀୱକୋ ଆହ ‘‘‘ଜିନୋ’ତି ଖୋ ଆୱୁସୋ, ଭୋ ଗୋତମ, ପଟିଜାନାସୀ’’ତି। ଭଗୱା ଆହ –
‘‘ମାଦିସା ୱେ ଜିନା [ଜିନା ୱେ ମାଦିସା (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ମ॰ ନି॰ ୨.୩୪୧] ହୋନ୍ତି, ୟେ ପତ୍ତା ଆସୱକ୍ଖୟଂ।
ଜିତା ମେ ପାପକା ଧମ୍ମା, ତସ୍ମାହଂ ଉପକା ଜିନୋ’’ତି॥
କଥଂ ଜିନୋ କେନ ଜିନୋତି ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। କତମୋ ଜିନୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। କତମୋ ଆସୱକ୍ଖୟୋ, ରାଗକ୍ଖୟୋ ଦୋସକ୍ଖୟୋ ମୋହକ୍ଖୟୋତି ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। କିତ୍ତକୋ ଆସୱକ୍ଖୟୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଇଦଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ।
ଅତ୍ଥି ତଥାଗତୋତି ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଅତ୍ଥି ରୂପନ୍ତି ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ରୂପଂ ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ରୂପୱା ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ରୂପେ ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ତଥାଗତେ ରୂପନ୍ତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଏୱଂ ଅତ୍ଥି ୱେଦନା…ପେ॰… ସଞ୍ଞା…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରା…ପେ॰… ଅତ୍ଥି ୱିଞ୍ଞାଣନ୍ତି ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ୱିଞ୍ଞାଣଂ ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ୱିଞ୍ଞାଣୱା ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ୱିଞ୍ଞାଣେ ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ତଥାଗତେ ୱିଞ୍ଞାଣନ୍ତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଅଞ୍ଞତ୍ର ରୂପେନ ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଅଞ୍ଞତ୍ର ୱେଦନାୟ…ପେ॰… ସଞ୍ଞାୟ…ପେ॰… ସଙ୍ଖାରେହି…ପେ॰… ୱିଞ୍ଞାଣେନ ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଅୟଂ ସୋ ତଥାଗତୋ ଅରୂପକୋ…ପେ॰… ଅୱେଦନକୋ…ପେ॰… ଅସଞ୍ଞକୋ…ପେ॰… ଅସଙ୍ଖାରକୋ…ପେ॰… ଅୱିଞ୍ଞାଣକୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଇଦଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ।
ପସ୍ସତି ଭଗୱା ଦିବ୍ବେନ ଚକ୍ଖୁନା ୱିସୁଦ୍ଧେନ ଅତିକ୍କନ୍ତମାନୁସକେନ ସତ୍ତେ ଚୱମାନେ ଉପପଜ୍ଜମାନେ ଏୱଂ ସବ୍ବଂ…ପେ॰… ୟଥାକମ୍ମୂପଗେ ସତ୍ତେ ପଜାନାତୀତି ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। କତମେ ସତ୍ତା, କତମୋ ତଥାଗତୋତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଇଦଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ।
ଅତ୍ଥି ତଥାଗତୋତି ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଅତ୍ଥି ତଥାଗତୋ ପରଂ ମରଣାତି ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ। ଇଦଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଞ୍ଚ।
‘‘ଅନ୍ତକେନାଧିପନ୍ନସ୍ସ , ଜହତୋ ମାନୁସଂ ଭୱଂ।
କିଂ ହି ତସ୍ସ ସକଂ ହୋତି, କିଞ୍ଚ ଆଦାୟ ଗଚ୍ଛତି।
କିଞ୍ଚସ୍ସ ଅନୁଗଂ ହୋତି, ଛାୟାୱ ଅନପାୟିନୀ॥
‘‘ଉଭୋ ପୁଞ୍ଞଞ୍ଚ ପାପଞ୍ଚ, ୟଂ ମଚ୍ଚୋ କୁରୁତେ ଇଧ।
ତଞ୍ହି ତସ୍ସ ସକଂ ହୋତି, ତଂୱ [ତଞ୍ଚ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୧୫] ଆଦାୟ ଗଚ୍ଛତି।
ତଂୱସ୍ସ ଅନୁଗଂ ହୋତି, ଛାୟାୱ ଅନପାୟିନୀ’’ତି॥
ଇଦଂ କମ୍ମଂ।
‘‘ପୁନ ଚପରଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ବାଲଂ ପୀଠସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ମଞ୍ଚସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ଛମାୟଂ [ଛମାୟ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ମ॰ ନି॰ ୩.୨୪୮] ୱା ସେମାନଂ ୟାନିସ୍ସ ପୁବ୍ବେ ପାପକାନି କମ୍ମାନି କତାନି କାୟେନ ଦୁଚ୍ଚରିତାନି ୱାଚାୟ ଦୁଚ୍ଚରିତାନି ମନସା ଦୁଚ୍ଚରିତାନି, ତାନିସ୍ସ ତମ୍ହି ସମୟେ ଓଲମ୍ବନ୍ତି ଅଜ୍ଝୋଲମ୍ବନ୍ତି ଅଭିପ୍ପଲମ୍ବନ୍ତି। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୱେ, ମହତଂ ପବ୍ବତକୂଟାନଂ ଛାୟା ସାୟନ୍ହସମୟଂ ପଥୱିୟଂ ଓଲମ୍ବନ୍ତି ଅଜ୍ଝୋଲମ୍ବନ୍ତି ଅଭିପ୍ପଲମ୍ବନ୍ତି। ଏୱମେୱ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ବାଲଂ ପୀଠସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ମଞ୍ଚସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ଛମାୟଂ ୱା ସେମାନଂ ୟାନିସ୍ସ ପୁବ୍ବେ ପାପକାନି କମ୍ମାନି କତାନି କାୟେନ ଦୁଚ୍ଚରିତାନି ୱାଚାୟ ଦୁଚ୍ଚରିତାନି ମନସା ଦୁଚ୍ଚରିତାନି, ତାନିସ୍ସ ତମ୍ହି ସମୟେ ଓଲମ୍ବନ୍ତି ଅଜ୍ଝୋଲମ୍ବନ୍ତି ଅଭିପ୍ପଲମ୍ବନ୍ତି। ତତ୍ର, ଭିକ୍ଖୱେ, ବାଲସ୍ସ ଏୱଂ ହୋତି ‘ଅକତଂ ୱତ ମେ କଲ୍ୟାଣଂ, ଅକତଂ କୁସଲଂ, ଅକତଂ ଭୀରୁତ୍ତାଣଂ। କତଂ ପାପଂ, କତଂ ଲୁଦ୍ଦଂ, କତଂ କିବ୍ବିସଂ, ୟାୱତା ଭୋ ଅକତକଲ୍ୟାଣାନଂ ଅକତକୁସଲାନଂ ଅକତଭୀରୁତ୍ତାଣାନଂ କତପାପାନଂ କତଲୁଦ୍ଦାନଂ କତକିବ୍ବିସାନଂ ଗତି, ତଂ ଗତିଂ ପେଚ୍ଚ ଗଚ୍ଛାମୀ’ତି, ସୋ ସୋଚତି କିଲମତି ପରିଦେୱତି ଉରତ୍ତାଳିଂ କନ୍ଦତି ସମ୍ମୋହଂ ଆପଜ୍ଜତୀ’’ତି।
‘‘ପୁନ ଚପରଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଣ୍ଡିତଂ ପୀଠସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ମଞ୍ଚସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ଛମାୟଂ ୱା ସେମାନଂ ୟାନିସ୍ସ ପୁବ୍ବେ କଲ୍ୟାଣାନି କମ୍ମାନି କତାନି କାୟେନ ସୁଚରିତାନି ୱାଚାୟ ସୁଚରିତାନି ମନସା ସୁଚରିତାନି, ତାନିସ୍ସ ତମ୍ହି ସମୟେ ଓଲମ୍ବନ୍ତି ଅଜ୍ଝୋଲମ୍ବନ୍ତି ଅଭିପ୍ପଲମ୍ବନ୍ତି। ସେୟ୍ୟଥାପି, ଭିକ୍ଖୱେ, ମହତଂ ପବ୍ବତକୂଟାନଂ ଛାୟା ସାୟନ୍ହସମୟଂ ପଥୱିୟଂ ଓଲମ୍ବନ୍ତି ଅଜ୍ଝୋଲମ୍ବନ୍ତି ଅଭିପ୍ପଲମ୍ବନ୍ତି। ଏୱମେୱ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଣ୍ଡିତଂ ପୀଠସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ମଞ୍ଚସମାରୂଳ୍ହଂ ୱା ଛମାୟଂ ୱା ସେମାନଂ ୟାନିସ୍ସ ପୁବ୍ବେ କଲ୍ୟାଣାନି କମ୍ମାନି କତାନି କାୟେନ ସୁଚରିତାନି ୱାଚାୟ ସୁଚରିତାନି ମନସା ସୁଚରିତାନି, ତାନିସ୍ସ ତମ୍ହି ସମୟେ ଓଲମ୍ବନ୍ତି ଅଜ୍ଝୋଲମ୍ବନ୍ତି ଅଭିପ୍ପଲମ୍ବନ୍ତି। ତତ୍ର, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଣ୍ଡିତସ୍ସ ‘ଏୱଂ ହୋତି ଅକତଂ ୱତ ମେ ପାପଂ , ଅକତଂ ଲୁଦ୍ଦଂ, ଅକତଂ କିବ୍ବିସଂ। କତଂ କଲ୍ୟାଣଂ, କତଂ କୁସଲଂ, କତଂ ଭୀରୁତ୍ତାଣଂ, ୟାୱତା ଭୋ ଅକତପାପାନଂ ଅକତଲୁଦ୍ଦାନଂ ଅକତକିବ୍ବିସାନଂ କତକଲ୍ୟାଣାନଂ କତକୁସଲାନଂ କତଭୀରୁତ୍ତାଣାନଂ ଗତି, ତଂ ଗତିଂ ପେଚ୍ଚ ଗଚ୍ଛାମୀ’ତି, ସୋ ନ ସୋଚତି ନ କିଲମତି ନ ପରିଦେୱତି ନ ଉରତ୍ତାଳିଂ କନ୍ଦତି ନ ସମ୍ମୋହଂ ଆପଜ୍ଜତି, ‘କତଂ ମେ ପୁଞ୍ଞଂ, ଅକତଂ ପାପଂ, ୟା ଭୱିସ୍ସତି ଗତି ଅକତପାପସ୍ସ ଅକତଲୁଦ୍ଦସ୍ସ ଅକତକିବ୍ବିସସ୍ସ କତପୁଞ୍ଞସ୍ସ କତକୁସଲସ୍ସ କତଭୀରୁତ୍ତାଣସ୍ସ, ତଂ ପେଚ୍ଚ ଭୱେ ଗତିଂ ପଚ୍ଚନୁଭୱିସ୍ସାମୀ’ତି ୱିପ୍ପଟିସାରୋ ନ ଜାୟତି। ଅୱିପ୍ପଟିସାରିନୋ ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଇତ୍ଥିୟା ୱା ପୁରିସସ୍ସ ୱା ଗିହିନୋ ୱା ପବ୍ବଜିତସ୍ସ ୱା ଭଦ୍ଦକଂ ମରଣଂ ଭଦ୍ଦିକା କାଲଙ୍କିରିୟାତି ୱଦାମୀ’’ତି। ଇଦଂ କମ୍ମଂ।
‘‘ତୀଣିମାନି , ଭିକ୍ଖୱେ, ଦୁଚ୍ଚରିତାନି। କତମାନି ତୀଣି, କାୟଦୁଚ୍ଚରିତଂ ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତଂ ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତଂ। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି ଦୁଚ୍ଚରିତାନି। ତୀଣିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୁଚରିତାନି। କତମାନି ତୀଣି? କାୟସୁଚରିତଂ ୱଚୀସୁଚରିତଂ ମନୋସୁଚରିତଂ। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି ସୁଚରିତାନି। ଇଦଂ କମ୍ମଂ।
ତତ୍ଥ କତମୋ ୱିପାକୋ?
‘‘ଲାଭା ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୁଲଦ୍ଧଂ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଖଣୋ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଟିଲଦ୍ଧୋ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟୱାସାୟ। ଦିଟ୍ଠା ମୟା, ଭିକ୍ଖୱେ, ଛ ଫସ୍ସାୟତନିକା ନାମ ନିରୟା। ତତ୍ଥ ୟଂ କିଞ୍ଚି ଚକ୍ଖୁନା ରୂପଂ ପସ୍ସତି ଅନିଟ୍ଠରୂପଂୟେୱ ପସ୍ସତି, ନୋ ଇଟ୍ଠରୂପଂ। ଅକନ୍ତରୂପଂୟେୱ ପସ୍ସତି, ନୋ କନ୍ତରୂପଂ। ଅମନାପରୂପଂୟେୱ ପସ୍ସତି, ନୋ ମନାପରୂପଂ।
ୟଂ କିଞ୍ଚି ସୋତେନ ସଦ୍ଦଂ ସୁଣାତି…ପେ॰… ଘାନେନ…ପେ॰… ଜିୱ୍ହାୟ…ପେ॰… କାୟେନ…ପେ॰… ୟଂ କିଞ୍ଚି ମନସା ଧମ୍ମଂ ୱିଜାନାତି ଅନିଟ୍ଠଧମ୍ମଂୟେୱ ୱିଜାନାତି, ନୋ ଇଟ୍ଠଧମ୍ମଂ। ଅକନ୍ତଧମ୍ମଂୟେୱ ୱିଜାନାତି, ନୋ କନ୍ତଧମ୍ମଂ। ଅମନାପଧମ୍ମଂୟେୱ ୱିଜାନାତି, ନୋ ମନାପଧମ୍ମଂ। ଲାଭା ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୁଲଦ୍ଧଂ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଖଣୋ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଟିଲଦ୍ଧୋ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟୱାସାୟ।
‘‘ଦିଟ୍ଠା ମୟା, ଭିକ୍ଖୱେ, ଛ ଫସ୍ସାୟତନିକା ନାମ ସଗ୍ଗା। ତତ୍ଥ ୟଂ କିଞ୍ଚି ଚକ୍ଖୁନା ରୂପଂ ପସ୍ସତି ଇଟ୍ଠରୂପଂୟେୱ ପସ୍ସତି, ନୋ ଅନିଟ୍ଠରୂପଂ। କନ୍ତରୂପଂୟେୱ ପସ୍ସତି, ନୋ ଅକନ୍ତରୂପଂ। ମନାପରୂପଂୟେୱ ପସ୍ସତି, ନୋ ଅମନାପରୂପଂ। ୟଂ କିଞ୍ଚି ସୋତେନ ସଦ୍ଦଂ ସୁଣାତି…ପେ॰… ଘାନେନ …ପେ॰… ଜିୱ୍ହାୟ…ପେ॰… କାୟେନ…ପେ॰… ମନସା ଧମ୍ମଂ ୱିଜାନାତି ଇଟ୍ଠଧମ୍ମଂୟେୱ ୱିଜାନାତି, ନୋ ଅନିଟ୍ଠଧମ୍ମଂ। କନ୍ତଧମ୍ମଂୟେୱ ୱିଜାନାତି, ନୋ ଅକନ୍ତଧମ୍ମଂ। ମନାପଧମ୍ମଂୟେୱ ୱିଜାନାତି, ନୋ ଅମନାପଧମ୍ମଂ। ଲାଭା ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସୁଲଦ୍ଧଂ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଖଣୋ ୱୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ପଟିଲଦ୍ଧୋ ବ୍ରହ୍ମଚରିୟୱାସାୟା’’ତି। ଅୟଂ ୱିପାକୋ।
‘‘ସଟ୍ଠିୱସ୍ସସହସ୍ସାନି, ପରିପୁଣ୍ଣାନି ସବ୍ବସୋ।
ନିରୟେ ପଚ୍ଚମାନାନଂ [ପଚ୍ଚମାନସ୍ସ (କ॰) ପସ୍ସ ପେ॰ ୱ॰ ୮୦୨] , କଦା ଅନ୍ତୋ ଭୱିସ୍ସତି॥
‘‘ନତ୍ଥି ଅନ୍ତୋ କୁତୋ ଅନ୍ତୋ, ନ ଅନ୍ତୋ ପଟିଦିସ୍ସତି [ପତିଦିସ୍ସତି (ସୀ॰) ଜା॰ ୧.୪.୫୫] ।
ତଦା ହି ପକତଂ ପାପଂ, ତୁୟ୍ହଂ ମୟ୍ହଞ୍ଚ ମାରିସା’’ତି॥
ଅୟଂ ୱିପାକୋ।
୧୨୧ . ତତ୍ଥ କତମଂ କମ୍ମଞ୍ଚ ୱିପାକୋ ଚ?
‘‘ଅଧମ୍ମଚାରୀ ହି ନରୋ ପମତ୍ତୋ, ୟହିଂ ୟହିଂ ଗଚ୍ଛତି ଦୁଗ୍ଗତିଂ ୟୋ।
ସୋ ନଂ ଅଧମ୍ମୋ ଚରିତୋ ହନାତି, ସୟଂ ଗହୀତୋ ୟଥା କଣ୍ହସପ୍ପୋ॥
‘‘ନ ହି [ପସ୍ସ ଥେରଗା॰ ୩୦୪] ଧମ୍ମୋ ଅଧମ୍ମୋ ଚ, ଉଭୋ ସମୱିପାକିନୋ।
ଅଧମ୍ମୋ ନିରୟଂ ନେତି, ଧମ୍ମୋ ପାପେତି ସୁଗ୍ଗତି’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ କମ୍ମଞ୍ଚ ୱିପାକୋ ଚ।
‘‘ମା, ଭିକ୍ଖୱେ, ପୁଞ୍ଞାନଂ ଭାୟିତ୍ଥ, ସୁଖସ୍ସେତଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଧିୱଚନଂ ଇଟ୍ଠସ୍ସ କନ୍ତସ୍ସ ପିୟସ୍ସ ମନାପସ୍ସ ୟଦିଦଂ ପୁଞ୍ଞାନି। ଅଭିଜାନାମି ଖୋ ପନାହଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଦୀଘରତ୍ତଂ କତାନଂ ପୁଞ୍ଞାନଂ ଇଟ୍ଠଂ [ଦୀଘରତ୍ତଂ ଇଟ୍ଠଂ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଇତିୱୁ॰ ୨୨] କନ୍ତଂ ପିୟଂ ମନାପଂ ୱିପାକଂ ପଚ୍ଚନୁଭୂତଂ, ସତ୍ତ ୱସ୍ସାନି ମେତ୍ତଚିତ୍ତଂ ଭାୱେତ୍ୱା ସତ୍ତ ସଂୱଟ୍ଟୱିୱଟ୍ଟକପ୍ପେ ନ ଇମଂ [ନ ୟିମଂ (ଇତିୱୁ॰ ୨୨)] ଲୋକଂ ପୁନରାଗମାସିଂ। ସଂୱଟ୍ଟମାନେ ସୁଦାହଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, କପ୍ପେ ଆଭସ୍ସରୂପଗୋ ହୋମି। ୱିୱଟ୍ଟମାନେ କପ୍ପେ ସୁଞ୍ଞଂ ବ୍ରହ୍ମୱିମାନଂ ଉପପଜ୍ଜାମି। ତତ୍ର ସୁଦାହଂ [ସୁଦଂ (ଇତିୱୁ॰ ୨୨)] , ଭିକ୍ଖୱେ, ବ୍ରହ୍ମା ହୋମି ମହାବ୍ରହ୍ମା ଅଭିଭୂ ଅନଭିଭୂତୋ ଅଞ୍ଞଦତ୍ଥୁଦସୋ ୱସୱତ୍ତୀ। ଛତ୍ତିଂସକ୍ଖତ୍ତୁଂ ଖୋ ପନାହଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ସକ୍କୋ ଅହୋସିଂ ଦେୱାନମିନ୍ଦୋ, ଅନେକସତକ୍ଖତ୍ତୁଂ ରାଜା ଅହୋସିଂ ଚକ୍କୱତ୍ତୀ [ଚକ୍କୱତ୍ତି (କ॰)] ଧମ୍ମିକୋ ଧମ୍ମରାଜା ଚାତୁରନ୍ତୋ ୱିଜିତାୱୀ ଜନପଦତ୍ଥାୱରିୟପ୍ପତ୍ତୋ ସତ୍ତରତନସମନ୍ନାଗତୋ, କୋ ପନ ୱାଦୋ ପଦେସରଜ୍ଜସ୍ସ? ତସ୍ସ ମୟ୍ହଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଏତଦହୋସି ‘କିସ୍ସ ନୁ ଖୋ ମେ ଇଦଂ କମ୍ମସ୍ସ ଫଲଂ, କିସ୍ସ କମ୍ମସ୍ସ ୱିପାକୋ, ୟେନାହଂ ଏତରହି ଏୱଂମହିଦ୍ଧିକୋ ଏୱଂମହାନୁଭାୱୋ’ତି। ତସ୍ସ ମୟ୍ହଂ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଏତଦହୋସି ‘ତିଣ୍ଣଂ ଖୋ ମେ ଇଦଂ କମ୍ମାନଂ ଫଲଂ, ତିଣ୍ଣଂ କମ୍ମାନଂ ୱିପାକୋ। ୟେନାହଂ ଏତରହି ଏୱଂମହିଦ୍ଧିକୋ ଏୱଂମହାନୁଭାୱୋ’ତି। ସେୟ୍ୟଥିଦଂ, ଦାନସ୍ସ ଦମସ୍ସ ସଂୟମସ୍ସା’’ତି। ତତ୍ଥ ୟଞ୍ଚ ଦାନଂ ୟୋ ଚ ଦମୋ ୟୋ ଚ ସଂୟମୋ, ଇଦଂ କମ୍ମଂ। ୟୋ ତପ୍ପଚ୍ଚୟା ୱିପାକୋ ପଚ୍ଚନୁଭୂତୋ, ଅୟଂ ୱିପାକୋ। ତଥା ଚୂଳକମ୍ମୱିଭଙ୍ଗୋ ୱତ୍ତବ୍ବୋ।
ୟଂ ସୁଭସ୍ସ ମାଣୱସ୍ସ ତୋଦେୟ୍ୟପୁତ୍ତସ୍ସ ଦେସିତଂ। ତତ୍ଥ ୟେ ଧମ୍ମା ଅପ୍ପାୟୁକଦୀଘାୟୁକତାୟ ସଂୱତ୍ତନ୍ତି ବହ୍ୱାବାଧଅପ୍ପାବାଧତାୟ ଅପ୍ପେସକ୍ଖମହେସକ୍ଖତାୟ ଦୁବ୍ବଣ୍ଣସୁୱଣ୍ଣତାୟ ନୀଚକୁଲିକଉଚ୍ଚକୁଲିକତାୟ ଅପ୍ପଭୋଗମହାଭୋଗତାୟ ଦୁପ୍ପଞ୍ଞପଞ୍ଞୱନ୍ତତାୟ ଚ ସଂୱତ୍ତନ୍ତି, ଇଦଂ କମ୍ମଂ। ୟା ତତ୍ଥ ଅପ୍ପାୟୁକଦୀଘାୟୁକତା…ପେ॰… ଦୁପ୍ପଞ୍ଞପଞ୍ଞୱନ୍ତତା, ଅୟଂ ୱିପାକୋ। ଇଦଂ କମ୍ମଞ୍ଚ ୱିପାକୋ ଚ।
‘‘ୱାଚାନୁରକ୍ଖୀ ମନସା ସୁସଂୱୁତୋ, କାୟେନ ଚ ନାକୁସଲଂ କୟିରା [ଅକୁସଲଂ ନ କୟିରା (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୮୧] ।
ଏତେ ତୟୋ କମ୍ମପଥେ ୱିସୋଧୟେ, ଆରାଧୟେ ମଗ୍ଗମିସିପ୍ପୱେଦିତ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ କୁସଲଂ।
‘‘ୟସ୍ସ କାୟେନ ୱାଚାୟ, ମନସା ନତ୍ଥି ଦୁକ୍କଟଂ।
ସଂୱୁତଂ ତୀହି ଠାନେହି, ତମହଂ ବ୍ରୂମି ବ୍ରାହ୍ମଣ’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ କୁସଲଂ।
‘‘ତୀଣିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, କୁସଲମୂଲାନି। କତମାନି ତୀଣି? ଅଲୋଭୋ କୁସଲମୂଲଂ, ଅଦୋସୋ କୁସଲମୂଲଂ, ଅମୋହୋ କୁସଲମୂଲଂ। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି କୁସଲମୂଲାନି। ଇଦଂ କୁସଲଂ। ‘‘ୱିଜ୍ଜା, ଭିକ୍ଖୱେ [ୱିଜ୍ଜା ଚ ଖୋ ଭିକ୍ଖୱେ (ସଂୟୁତ୍ତନିକାୟେ)] , ପୁବ୍ବଙ୍ଗମା କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ସମାପତ୍ତିୟା ଅନୁଦେୱ [ଅନ୍ୱଦେୱ (ସୀ॰ କ॰), ସ୍ୟାଦିକଣ୍ଡେ (ମୋଗ୍ଗଲ୍ଲାନେ) ୧୧ ସୁତ୍ତଂ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ହିରୀ ଓତ୍ତପ୍ପଞ୍ଚା’’ତି। ଇଦଂ କୁସଲଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ଅକୁସଲଂ?
‘‘ୟସ୍ସ ଅଚ୍ଚନ୍ତ ଦୁସ୍ସୀଲ୍ୟଂ, ମାଲୁୱା ସାଲମିୱୋତ୍ଥତଂ।
କରୋତି ସୋ ତଥତ୍ତାନଂ, ୟଥା ନଂ ଇଚ୍ଛତୀ ଦିସୋ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅକୁସଲଂ।
‘‘ଅତ୍ତନା ହି କତଂ ପାପଂ, ଅତ୍ତଜଂ ଅତ୍ତସମ୍ଭୱଂ।
ଅଭିମତ୍ଥତି [ଅଭିମନ୍ଥତି (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୧୬୧] ଦୁମ୍ମେଧଂ, ୱଜିରଂୱସ୍ମମୟଂ ମଣି’’ନ୍ତି॥
ଇଦଂ ଅକୁସଲଂ।
‘‘ଦସ କମ୍ମପଥେ ନିସେୱିୟ, ଅକୁସଲାକୁସଲେହି ୱିୱଜ୍ଜିତା।
ଗରହା ଚ ଭୱନ୍ତି ଦେୱତେ, ବାଲମତୀ ନିରୟେସୁ ପଚ୍ଚରେ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅକୁସଲଂ।
‘‘ତୀଣିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅକୁସଲମୂଲାନି [ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୩.୭୦] , କତମାନି ତୀଣି? ଲୋଭୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ, ଦୋସୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ, ମୋହୋ ଅକୁସଲମୂଲଂ। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି ଅକୁସଲମୂଲାନି’’। ଇଦଂ ଅକୁସଲଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ କୁସଲଞ୍ଚ ଅକୁସଲଞ୍ଚ?
‘‘ୟାଦିସଂ [ସଂ॰ ନି॰ ୧.୨୫୬] ୱପତେ ବୀଜଂ, ତାଦିସଂ ହରତେ ଫଲଂ।
କଲ୍ୟାଣକାରୀ କଲ୍ୟାଣଂ, ପାପକାରୀ ଚ ପାପକ’’ନ୍ତି॥
ତତ୍ଥ ୟଂ ଆହ ‘‘କଲ୍ୟାଣକାରୀ କଲ୍ୟାଣ’’ନ୍ତି, ଇଦଂ କୁସଲଂ। ୟଂ ଆହ ‘‘ପାପକାରୀ ଚ ପାପକ’’ନ୍ତି, ଇଦଂ ଅକୁସଲଂ। ଇଦଂ କୁସଲଞ୍ଚ ଅକୁସଲଞ୍ଚ।
‘‘ସୁଭେନ କମ୍ମେନ ୱଜନ୍ତି ସୁଗ୍ଗତିଂ, ଅପାୟଭୂମିଂ ଅସୁଭେନ କମ୍ମୁନା।
ଖୟା ଚ କମ୍ମସ୍ସ ୱିମୁତ୍ତଚେତସୋ, ନିବ୍ବନ୍ତି ତେ ଜୋତିରିୱିନ୍ଧନକ୍ଖୟା’’॥
ତତ୍ଥ ୟଂ ଆହ ‘‘ସୁଭେନ କମ୍ମେନ ୱଜନ୍ତି ସୁଗ୍ଗତି’’ନ୍ତି, ଇଦଂ କୁସଲଂ। ୟଂ ଆହ ‘‘ଅପାୟଭୂମିଂ ଅସୁଭେନ କମ୍ମୁନା’’ତି, ଇଦଂ ଅକୁସଲଂ। ଇଦଂ କୁସଲଞ୍ଚ ଅକୁସଲଞ୍ଚ।
‘‘ୟଥାପି ଭମରୋ ପୁପ୍ଫଂ, ୱଣ୍ଣଗନ୍ଧମହେଠୟଂ [ୱଣ୍ଣଗନ୍ଧଂ ଅହେଠୟଂ (ସୀ॰) ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୪୯] ।
ପଲେତି [ପଳେତି (କ॰)] ରସମାଦାୟ, ଏୱଂ ଗାମେ ମୁନୀ ଚରେ’’ତି॥
ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ।
‘‘ତୀଣିମାନି , ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୂନଂ କରଣୀୟାନି। କତମାନି ତୀଣି, ଇଧ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୁ ପାତିମୋକ୍ଖସଂୱରସଂୱୁତୋ ୱିହରତି ଆଚାରଗୋଚରସମ୍ପନ୍ନୋ ଅଣୁମତ୍ତେସୁ ୱଜ୍ଜେସୁ ଭୟଦସ୍ସାୱୀ, ସମାଦାୟ ସିକ୍ଖତି ସିକ୍ଖାପଦେସୁ, କାୟକମ୍ମୱଚୀକମ୍ମେନ ସମନ୍ନାଗତୋ କୁସଲେନ ପରିସୁଦ୍ଧାଜୀୱୋ। ଆରଦ୍ଧୱୀରିୟୋ ଖୋ ପନ ହୋତି ଥାମୱା ଦଳ୍ହପରକ୍କମୋ ଅନିକ୍ଖିତ୍ତଧୁରୋ ଅକୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ପହାନାୟ କୁସଲାନଂ ଧମ୍ମାନଂ ଭାୱନାୟ ସଚ୍ଛିକିରିୟାୟ। ପଞ୍ଞୱା ଖୋ ପନ ହୋତି ଉଦୟତ୍ଥଗାମିନିୟା ପଞ୍ଞାୟ ସମନ୍ନାଗତୋ ଅରିୟାୟ ନିବ୍ବେଧିକାୟ ସମ୍ମା ଦୁକ୍ଖକ୍ଖୟଗାମିନିୟା। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ଭିକ୍ଖୂନଂ ତୀଣି କରଣୀୟାନୀ’’ତି। ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ।
‘‘ଦସୟିମେ [ଦସ ଇମେ (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ଅ॰ ନି॰ ୧୦.୪୮] , ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମା ପବ୍ବଜିତେନ ଅଭିଣ୍ହଂ ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖିତବ୍ବା। କତମେ ଦସ? ‘ୱେୱଣ୍ଣିୟମ୍ହି ଅଜ୍ଝୁପଗତୋ’ତି ପବ୍ବଜିତେନ ଅଭିଣ୍ହଂ ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖିତବ୍ବଂ…ପେ॰… ଇମେ ଖୋ ଭିକ୍ଖୱେ ଦସ ଧମ୍ମା ପବ୍ବଜିତେନ ଅଭିଣ୍ହଂ ପଚ୍ଚୱେକ୍ଖିତବ୍ବା’’ତି। ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ।
‘‘ତୀଣିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, କରଣୀୟାନି। କତମାନି ତୀଣି? କାୟସୁଚରିତଂ ୱଚୀସୁଚରିତଂ ମନୋସୁଚରିତନ୍ତି। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି କରଣୀୟାନୀ’’ତି। ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ।
ତତ୍ଥ କତମଂ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ?
‘‘ନତ୍ଥି ପୁତ୍ତସମଂ ପେମଂ, ନତ୍ଥି ଗୋସମିତଂ [ଗୋଣସମଂ (କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୧.୧୩] ଧନଂ।
ନତ୍ଥି ସୂରିୟସମା [ସୁରିୟସମା (ସୀ॰)] ଆଭା, ସମୁଦ୍ଦପରମା ସରା’’ତି॥
ଭଗୱା ଆହ –
‘‘ନତ୍ଥି ଅତ୍ତସମଂ ପେମଂ, ନତ୍ଥି ଧଞ୍ଞସମଂ ଧନଂ।
ନତ୍ଥି ପଞ୍ଞାସମା ଆଭା, ୱୁଟ୍ଠିୱେପରମା ସରା’’ତି॥
ଏତ୍ଥ ୟଂ ପୁରିମକଂ, ଇଦଂ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ।
‘‘ତୀଣିମାନି , ଭିକ୍ଖୱେଋ ଅକରଣୀୟାନି। କତମାନି ତୀଣି? କାୟଦୁଚ୍ଚରିତଂ ୱଚୀଦୁଚ୍ଚରିତଂ ମନୋଦୁଚ୍ଚରିତନ୍ତି। ଇମାନି ଖୋ, ଭିକ୍ଖୱେ, ତୀଣି ଅକରଣୀୟାନୀ’’ତି। ଇଦଂ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ।
୧୨୪ . ତତ୍ଥ କତମଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଞ୍ଚ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଞ୍ଚ?
‘‘କିଂସୂଧ ଭୀତା ଜନତା ଅନେକା, ମଗ୍ଗୋ ଚନେକାୟତନୋ ପୱୁତ୍ତୋ [ଚନେକାୟତନପ୍ପୱୁତ୍ତା (ସଂ॰ ନି॰ ୧.୭୫)] ।
ପୁଚ୍ଛାମି ତଂ ଗୋତମ ଭୂରିପଞ୍ଞ, କିସ୍ମିଂ ଠିତୋ ପରଲୋକଂ ନ ଭାୟେତି॥
‘‘ୱାଚଂ ମନଞ୍ଚ ପଣିଧାୟ ସମ୍ମା, କାୟେନ ପାପାନି ଅକୁବ୍ବମାନୋ।
ବହ୍ୱନ୍ନପାନଂ ଘରମାୱସନ୍ତୋ, ସଦ୍ଧୋ ମୁଦୂ ସଂୱିଭାଗୀ ୱଦଞ୍ଞୂ।
ଏତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଠିତୋ ଚତୂସୁ, ଧମ୍ମେ ଠିତୋ ପରଲୋକଂ ନ ଭାୟେ’’ତି॥
ତତ୍ଥ ୟଂ ଆହ ‘‘ୱାଚଂ ମନଞ୍ଚ ପଣିଧାୟ ସମ୍ମା’’ତି, ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ। ‘‘କାୟେନ ପାପାନି ଅକୁବ୍ବମାନୋ’’ତି, ଇଦଂ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ। ‘‘ବହ୍ୱନ୍ନପାନଂ ଘରମାୱସନ୍ତୋ, ସଦ୍ଧୋ ମୁଦୂ ସଂୱିଭାଗୀ ୱଦଞ୍ଞୂ। ଏତେସୁ ଧମ୍ମେସୁ ଠିତୋ ଚତୂସୁ, ଧମ୍ମେ ଠିତୋ ପରଲୋକଂ ନ ଭାୟେ’’ତି, ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ। ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଞ୍ଚ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଞ୍ଚ।
‘‘ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣଂ, କୁସଲସ୍ସ ଉପସମ୍ପଦା।
ସଚିତ୍ତପରିୟୋଦାପନଂ, ଏତଂ ବୁଦ୍ଧାନସାସନଂ’’॥
ତତ୍ଥ ୟଂ ଆହ ‘‘ସବ୍ବପାପସ୍ସ ଅକରଣ’’ନ୍ତି, ଇଦଂ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ, ୟଂ ଆହ ‘‘କୁସଲସ୍ସ ଉପସମ୍ପଦା’’ତି, ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ। ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଞ୍ଚ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଞ୍ଚ।
‘‘କାୟସମାଚାରମ୍ପାହଂ, ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି ସେୱିତବ୍ବମ୍ପି ଅସେୱିତବ୍ବମ୍ପି। ୱଚୀସମାଚାରମ୍ପାହଂ , ଦେୱାନମିନ୍ଦ , ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି ସେୱିତବ୍ବମ୍ପି ଅସେୱିତବ୍ବମ୍ପି। ମନୋସମାଚାରମ୍ପାହଂ ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି…ପେ॰… ପରିୟେସନମ୍ପାହଂ, ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି ସେୱିତବ୍ବମ୍ପି ଅସେୱିତବ୍ବମ୍ପି’’।
‘‘କାୟସମାଚାରମ୍ପାହଂ, ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି ସେୱିତବ୍ବମ୍ପି ଅସେୱିତବ୍ବମ୍ପୀ’’ତି ଇତି ଖୋ ପନେତଂ ୱୁତ୍ତଂ, କିଞ୍ଚେତଂ ପଟିଚ୍ଚ ୱୁତ୍ତଂ। ୟଥାରୂପଞ୍ଚ ଖୋ କାୟସମାଚାରଂ ସେୱତୋ ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା ଅଭିୱଡ୍ଢନ୍ତି, କୁସଲା ଧମ୍ମା ପରିହାୟନ୍ତି, ଏୱରୂପୋ କାୟସମାଚାରୋ ନ ସେୱିତବ୍ବୋ। ତତ୍ଥ ୟଂ ଜଞ୍ଞା କାୟସମାଚାରଂ ‘‘ଇମଂ [ଇଦଂ (କ॰) ପସ୍ସ ଦୀ॰ ନି॰ ୨.୩୬୪] ଖୋ ମେ କାୟସମାଚାରଂ ସେୱତୋ ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା ପରିହାୟନ୍ତି, କୁସଲା ଧମ୍ମା ଅଭିୱଡ୍ଢନ୍ତୀ’’ତି, ଏୱରୂପୋ କାୟସମାଚାରୋ ସେୱିତବ୍ବୋ। ‘‘କାୟସମାଚାରମ୍ପାହଂ ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି ସେୱିତବ୍ବମ୍ପି ଅସେୱିତବ୍ବମ୍ପୀ’’ତି ଇତି ୟଂ ତଂ ୱୁତ୍ତଂ, ଇଦମେତଂ ପଟିଚ୍ଚ ୱୁତ୍ତଂ। ‘‘ୱଚୀସମାଚାରଂ…ପେ॰… ‘‘ପରିୟେସନମ୍ପାହଂ, ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି ସେୱିତବ୍ବମ୍ପି ଅସେୱିତବ୍ବମ୍ପୀ’’ତି ଇତି ଖୋ ପନେତଂ ୱୁତ୍ତଂ, କିଞ୍ଚେତଂ ପଟିଚ୍ଚ ୱୁତ୍ତଂ। ୟଥାରୂପଞ୍ଚ ଖୋ ପରିୟେସନଂ ସେୱତୋ ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା ଅଭିୱଡ୍ଢନ୍ତି, କୁସଲା ଧମ୍ମା ପରିହାୟନ୍ତି, ଏୱରୂପା ପରିୟେସନା ନ ସେୱିତବ୍ବା। ତତ୍ଥ ୟଂ ଜଞ୍ଞା ପରିୟେସନଂ ‘‘ଇମଂ ଖୋ ମେ ପରିୟେସନଂ ସେୱତୋ ଅକୁସଲା ଧମ୍ମା ପରିହାୟନ୍ତି, କୁସଲା ଧମ୍ମା ଅଭିୱଡ୍ଢନ୍ତୀ’’ତି, ଏୱରୂପା ପରିୟେସନା ସେୱିତବ୍ବା। ‘‘ପରିୟେସନମ୍ପାହଂ, ଦେୱାନମିନ୍ଦ, ଦୁୱିଧେନ ୱଦାମି ସେୱିତବ୍ବମ୍ପି ଅସେୱିତବ୍ବମ୍ପୀ’’ତି ଇତି ୟଂ ତଂ ୱୁତ୍ତଂ, ଇଦମେତଂ ପଟିଚ୍ଚ ୱୁତ୍ତଂ।
ତତ୍ଥ ୟଂ ଆହ ‘‘ସେୱିତବ୍ବମ୍ପୀ’’ତି, ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଂ। ୟଂ ଆହ ‘‘ନ ସେୱିତବ୍ବମ୍ପୀ’’ତି, ଇଦଂ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ। ଇଦଂ ଅନୁଞ୍ଞାତଞ୍ଚ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଞ୍ଚ।
‘‘ମଗ୍ଗାନଟ୍ଠଙ୍ଗିକୋ [ପସ୍ସ ଧ॰ ପ॰ ୨୭୩] ସେଟ୍ଠୋ, ସଚ୍ଚାନଂ ଚତୁରୋ ପଦା।
ୱିରାଗୋ ସେଟ୍ଠୋ ଧମ୍ମାନଂ, ଦ୍ୱିପଦାନଞ୍ଚ ଚକ୍ଖୁମା’’ତି॥
ଅୟଂ ଥୱୋ।
‘‘ତୀଣିମାନି, ଭିକ୍ଖୱେ, ଅଗ୍ଗାନି। କତମାନି ତୀଣି? ୟାୱତା, ଭିକ୍ଖୱେ, ସତ୍ତା ଅପଦା ୱା ଦ୍ୱିପଦା ୱା ଚତୁପ୍ପଦା ୱା ବହୁପ୍ପଦା ୱା ରୂପିନୋ ୱା ଅରୂପିନୋ ୱା ସଞ୍ଞିନୋ ୱା ଅସଞ୍ଞିନୋ ୱା ନେୱସଞ୍ଞୀନାସଞ୍ଞିନୋ ୱା, ତଥାଗତୋ ତେସଂ ଅଗ୍ଗମକ୍ଖାୟତି ସେଟ୍ଠମକ୍ଖାୟତି ପୱରମକ୍ଖାୟତି , ୟଦିଦଂ ଅରହଂ ସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧୋ। ୟାୱତା, ଭିକ୍ଖୱେ, ଧମ୍ମାନଂ [ଅ॰ ନି॰ ୪.୩୪; ଇତିୱୁ॰ ୮୧ ପସ୍ସିତବ୍ବଂ] ପଣ୍ଣତ୍ତିସଙ୍ଖତାନଂ ୱା ଅସଙ୍ଖତାନଂ ୱା, ୱିରାଗୋ ତେସଂ ଧମ୍ମାନଂ ଅଗ୍ଗମକ୍ଖାୟତି ସେଟ୍ଠମକ୍ଖାୟତି ପୱରମକ୍ଖାୟତି, ୟଦିଦଂ ମଦନିମ୍ମଦନୋ…ପେ॰… ନିରୋଧୋ ନିବ୍ବାନଂ। ୟାୱତା, ଭିକ୍ଖୱେ, ସଙ୍ଘାନଂ ପଣ୍ଣତ୍ତି ଗଣାନଂ ପଣ୍ଣତ୍ତି ମହାଜନସନ୍ନିପାତାନଂ ପଣ୍ଣତ୍ତି, ତଥାଗତସାୱକସଙ୍ଘୋ ତେସଂ ଅଗ୍ଗମକ୍ଖାୟତି ସେଟ୍ଠମକ୍ଖାୟତି ପୱରମକ୍ଖାୟତି, ୟଦିଦଂ ଚତ୍ତାରି ପୁରିସୟୁଗାନି ଅଟ୍ଠ ପୁରିସପୁଗ୍ଗଲା…ପେ॰… ପୁଞ୍ଞକ୍ଖେତ୍ତଂ ଲୋକସ୍ସାତି।
‘‘ସବ୍ବଲୋକୁତ୍ତରୋ ସତ୍ଥା, ଧମ୍ମୋ ଚ କୁସଲକ୍ଖତୋ [କୁସଲମକ୍ଖତୋ (କ॰)] ।
ଗଣୋ ଚ ନରସୀହସ୍ସ, ତାନି ତୀଣି ୱିସ୍ସିସ୍ସରେ॥
‘‘ସମଣପଦୁମସଞ୍ଚୟୋ ଗଣୋ, ଧମ୍ମୱରୋ ଚ ୱିଦୂନଂ ସକ୍କତୋ।
ନରୱରଦମକୋ ଚ ଚକ୍ଖୁମା, ତାନି ତୀଣି ଲୋକସ୍ସ ଉତ୍ତରି॥
‘‘ସତ୍ଥା ଚ ଅପ୍ପଟିସମୋ, ଧମ୍ମୋ ଚ ସବ୍ବୋ ନିରୁପଦାହୋ।
ଅରିୟୋ ଚ ଗଣୱରୋ, ତାନି ଖଲୁ ୱିସ୍ସିସ୍ସରେ ତୀଣି॥
‘‘ସଚ୍ଚନାମୋ ଜିନୋ ଖେମୋ ସବ୍ବାଭିଭୂ, ସଚ୍ଚଧମ୍ମୋ ନତ୍ଥଞ୍ଞୋ ତସ୍ସ ଉତ୍ତରି।
ଅରିୟସଙ୍ଘୋ ନିଚ୍ଚଂ ୱିଞ୍ଞୂନଂ ପୂଜିତୋ, ତାନି ତୀଣି ଲୋକସ୍ସ ଉତ୍ତରି॥
‘‘ଏକାୟନଂ ଜାତିଖୟନ୍ତଦସ୍ସୀ, ମଗ୍ଗଂ ପଜାନାତି ହିତାନୁକମ୍ପୀ।
ଏତେନ ମଗ୍ଗେନ ତରିଂସୁ ପୁବ୍ବେ, ତରିସ୍ସନ୍ତି ୟେ ଚ [ୟେ ଚାପି (ସୀ॰ କ॰) ପସ୍ସ ସଂ॰ ନି॰ ୫.୩୮୪] ତରନ୍ତି ଓଘଂ॥
‘‘ତଂ ତାଦିସଂ ଦେୱମନୁସ୍ସସେଟ୍ଠଂ।
ସତ୍ତା ନମସ୍ସନ୍ତି ୱିସୁଦ୍ଧିପେକ୍ଖା’’ତି॥
ଅୟଂ ଥୱୋତି।
ତତ୍ଥ ଲୋକିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଦ୍ୱୀହି ସୁତ୍ତେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟେନ ଚ ୱାସନାଭାଗିୟେନ ଚ। ଲୋକୁତ୍ତରଂପି ସୁତ୍ତଂ ତୀହି ସୁତ୍ତେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ଦସ୍ସନଭାଗିୟେନ ଚ ଭାୱନାଭାଗିୟେନ ଚ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟେନ ଚ। ଲୋକିୟଞ୍ଚ ଲୋକୁତ୍ତରଞ୍ଚ। ୟସ୍ମିଂ ସୁତ୍ତେ ୟଂ ୟଂ ପଦଂ ଦିସ୍ସତି ସଂକିଲେସଭାଗିୟଂ ୱା ୱାସନାଭାଗିୟଂ ୱା, ତେନ ତେନ ଲୋକିୟନ୍ତି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ଦସ୍ସନଭାଗିୟଂ ୱା ଭାୱନାଭାଗିୟଂ ୱା ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ୱା ୟଂ ୟଂ ପଦଂ ଦିସ୍ସତି ତେନ ତେନ ଲୋକୁତ୍ତରନ୍ତି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ।
ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟସ୍ସ ସୁତ୍ତସ୍ସ ନିଗ୍ଘାତାୟ, ଦସ୍ସନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ୱାସନାଭାଗିୟସ୍ସ ସୁତ୍ତସ୍ସ ନିଗ୍ଘାତାୟ, ଭାୱନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଦସ୍ସନଭାଗିୟସ୍ସ ସୁତ୍ତସ୍ସ ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗାୟ, ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଭାୱନାଭାଗିୟସ୍ସ ସୁତ୍ତସ୍ସ ପଟିନିସ୍ସଗ୍ଗାୟ, ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଦିଟ୍ଠଧମ୍ମସୁଖୱିହାରତ୍ଥଂ।
ଲୋକୁତ୍ତରଂ ସୁତ୍ତଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ ଛବ୍ବୀସତିୟା ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ତେ ତୀହି ସୁତ୍ତେହି ସମନ୍ୱେସିତବ୍ବା ଦସ୍ସନଭାଗିୟେନ ଭାୱନାଭାଗିୟେନ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟେନ ଚାତି।
ତତ୍ଥ ଦସ୍ସନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ପଞ୍ଚହି ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ଏକବୀଜିନା କୋଲଂକୋଲେନ ସତ୍ତକ୍ଖତ୍ତୁପରମେନ ସଦ୍ଧାନୁସାରିନା ଧମ୍ମାନୁସାରିନା ଚାତି, ଦସ୍ସନଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଇମେହି ପଞ୍ଚହି ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ଭାୱନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଦ୍ୱାଦସହି ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ସକଦାଗାମିଫଲସଚ୍ଛିକିରିୟାୟ ପଟିପନ୍ନେନ, ସକଦାଗାମିନା, ଅନାଗାମିଫଲସଚ୍ଛିକିରିୟାୟ ପଟିପନ୍ନେନ, ଅନାଗାମିନା , ଅନ୍ତରା ପରିନିବ୍ବାୟିନା, ଉପହଚ୍ଚ ପରିନିବ୍ବାୟିନା, ଅସଙ୍ଖାରପରିନିବ୍ବାୟିନା, ସସଙ୍ଖାରପରିନିବ୍ବାୟିନା, ଉଦ୍ଧଂସୋତେନ ଅକନିଟ୍ଠଗାମିନା, ସଦ୍ଧାୱିମୁତ୍ତେନ, ଦିଟ୍ଠିପ୍ପତ୍ତେନ, କାୟସକ୍ଖିନା ଚାତି, ଭାୱନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଇମେହି ଦ୍ୱାଦସହି ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ନୱହି ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ସଦ୍ଧାୱିମୁତ୍ତେନ, ପଞ୍ଞାୱିମୁତ୍ତେନ, ସୁଞ୍ଞତୱିମୁତ୍ତେନ, ଅନିମିତ୍ତୱିମୁତ୍ତେନ, ଅପ୍ପଣିହିତୱିମୁତ୍ତେନ, ଉଭତୋଭାଗୱିମୁତ୍ତେନ ସମସୀସିନା ପଚ୍ଚେକବୁଦ୍ଧସମ୍ମାସମ୍ବୁଦ୍ଧେହି ଚାତି, ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଇମେହି ନୱହି ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ଏୱଂ ଲୋକୁତ୍ତରଂ ସୁତ୍ତଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ ଇମେହି ଛବ୍ବୀସତିୟା ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ।
ଲୋକିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ ଏକୂନୱୀସତିୟା ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ତେ ଚରିତେହି ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠା ସମନ୍ୱେସିତବ୍ବା କେଚି ରାଗଚରିତା, କେଚି ଦୋସଚରିତା, କେଚି ମୋହଚରିତା, କେଚି ରାଗଚରିତା ଚ ଦୋସଚରିତା ଚ, କେଚି ରାଗଚରିତା ଚ ମୋହଚରିତା ଚ, କେଚି ଦୋସଚରିତା ଚ ମୋହଚରିତା ଚ, କେଚି ରାଗଚରିତା ଚ ଦୋସଚରିତା ଚ ମୋହଚରିତା ଚ, ରାଗମୁଖେ ଠିତୋ ରାଗଚରିତୋ, ରାଗମୁଖେ ଠିତୋ ଦୋସଚରିତୋ, ରାଗମୁଖେ ଠିତୋ ମୋହଚରିତୋ, ରାଗମୁଖେ ଠିତୋ ରାଗଚରିତୋ ଚ ଦୋସଚରିତୋ ଚ ମୋହଚରିତୋ ଚ, ଦୋସମୁଖେ ଠିତୋ ଦୋସଚରିତୋ, ଦୋସମୁଖେ ଠିତୋ ମୋହଚରିତୋ, ଦୋସମୁଖେ ଠିତୋ ରାଗଚରିତୋ, ଦୋସମୁଖେ ଠିତୋ ରାଗଚରିତୋ ଚ ଦୋସଚରିତୋ ଚ ମୋହଚରିତୋ ଚ, ମୋହମୁଖେ ଠିତୋ ମୋହଚରିତୋ, ମୋହମୁଖେ ଠିତୋ ରାଗଚରିତୋ ମୋହମୁଖେ ଠିତୋ ଦୋସଚରିତୋ, ମୋହମୁଖେ ଠିତୋ ରାଗଚରିତୋ ଚ ଦୋସଚରିତୋ ଚ ମୋହଚରିତୋ ଚାତି, ଲୋକିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଂ ଇମେହି ଏକୂନୱୀସତିୟା ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ।
ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ସୀଲୱନ୍ତେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ତେ ସୀଲୱନ୍ତୋ ପଞ୍ଚ ପୁଗ୍ଗଲା ପକତିସୀଲଂ ସମାଦାନସୀଲଂ ଚିତ୍ତପ୍ପସାଦୋ ସମଥୋ ୱିପସ୍ସନା ଚାତି, ୱାସନାଭାଗିୟଂ ସୁତ୍ତଂ ଇମେହି ପଞ୍ଚହି ପୁଗ୍ଗଲେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ।
ଲୋକୁତ୍ତରଂ ସୁତ୍ତଂ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଂ ତୀହି ସୁତ୍ତେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ଦସ୍ସନଭାଗିୟେନ ଭାୱନାଭାଗିୟେନ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟେନ ଚ।
ଲୋକିୟଞ୍ଚ ଲୋକୁତ୍ତରଞ୍ଚ ସତ୍ତାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଧମ୍ମାଧିଟ୍ଠାନଞ୍ଚ ଉଭୟେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ଞାଣଂ ପଞ୍ଞାୟ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ପଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ପଞ୍ଞାବଲେନ ଅଧିପଞ୍ଞାସିକ୍ଖାୟ ଧମ୍ମୱିଚୟସମ୍ବୋଜ୍ଝଙ୍ଗେନ ସମ୍ମାଦିଟ୍ଠିୟା ତୀରଣାୟ ସନ୍ତୀରଣାୟ ଧମ୍ମେ ଞାଣେନ ଅନ୍ୱୟେ ଞାଣେନ ଖୟେ ଞାଣେନ ଅନୁପ୍ପାଦେ ଞାଣେନ ଅନଞ୍ଞାତଞ୍ଞସ୍ସାମୀତିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ଅଞ୍ଞିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ଅଞ୍ଞାତାୱିନ୍ଦ୍ରିୟେନ ଚକ୍ଖୁନା ୱିଜ୍ଜାୟ ବୁଦ୍ଧିୟା ଭୂରିୟା ମେଧାୟ, ୟଂ ୟଂ ୱା ପନ ଲବ୍ଭତି, ତେନ ତେନ ପଞ୍ଞାଧିୱଚନେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ।
ଞେୟ୍ୟଂ ଅତୀତାନାଗତପଚ୍ଚୁପ୍ପନ୍ନେହି ଅଜ୍ଝତ୍ତିକବାହିରେହି ହୀନପ୍ପଣୀତେହି ଦୂରସନ୍ତିକେହି ସଙ୍ଖତାସଙ୍ଖତେହି କୁସଲାକୁସଲାବ୍ୟାକତେହି ସଙ୍ଖେପତୋ ୱା ଛହି ଆରମ୍ମଣେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ଞାଣଞ୍ଚ ଞେୟ୍ୟଞ୍ଚ ତଦୁଭୟେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ପଞ୍ଞାପି ଆରମ୍ମଣଭୂତା ଞେୟ୍ୟଂ, ୟଂ କିଞ୍ଚି ଆରମ୍ମଣଭୂତଂ ଅଜ୍ଝତ୍ତିକଂ ୱା ବାହିରଂ ୱା, ସବ୍ବଂ ତଂ ସଙ୍ଖତେନ ଅସଙ୍ଖତେନ ଚ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ।
ଦସ୍ସନଂ ଭାୱନା [ଦସ୍ସନା ଭାୱନା (ସୀ॰)] ସକୱଚନଂ ପରୱଚନଂ ୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ ଅୱିସଜ୍ଜନୀୟଂ କମ୍ମଂ ୱିପାକୋତି ସବ୍ବତ୍ଥ ତଦୁଭୟଂ ସୁତ୍ତେ ୟଥା ନିଦ୍ଦିଟ୍ଠଂ, ତଥା ଉପଧାରୟିତ୍ୱା ଲବ୍ଭମାନତୋ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ୟଂ ୱା ପନ କିଞ୍ଚି ଭଗୱା ଅଞ୍ଞତରୱଚନଂ ଭାସତି, ସବ୍ବଂ ତଂ ୟଥାନିଦ୍ଦିଟ୍ଠଂ ଧାରୟିତବ୍ବଂ।
ଦୁୱିଧୋ ହେତୁ ୟଞ୍ଚ କମ୍ମଂ ୟେ ଚ କିଲେସା, ସମୁଦୟୋ କିଲେସା। ତତ୍ଥ କିଲେସା ସଂକିଲେସଭାଗିୟେନ ସୁତ୍ତେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା। ସମୁଦୟୋ ସଂକିଲେସଭାଗିୟେନ ଚ ୱାସନାଭାଗିୟେନ ଚ ସୁତ୍ତେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ। ତତ୍ଥ କୁସଲଂ ଚତୂହି ସୁତ୍ତେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ ୱାସନାଭାଗିୟେନ ଦସ୍ସନଭାଗିୟେନ ଭାୱନାଭାଗିୟେନ ଅସେକ୍ଖଭାଗିୟେନ ଚ। ଅକୁସଲଂ ସଂକିଲେସଭାଗିୟେନ ସୁତ୍ତେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ । କୁସଲଞ୍ଚ ଅକୁସଲଞ୍ଚ ତଦୁଭୟେନ [ତଦୁଭୟେହି (ସୀ॰)] ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ଅନୁଞ୍ଞାତଂ ଭଗୱତୋ ଅନୁଞ୍ଞାତାୟ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ, ତଂ ପଞ୍ଚୱିଧଂ ସଂୱରୋ ପହାନଂ ଭାୱନା ସଚ୍ଛିକିରିୟା କପ୍ପିୟାନୁଲୋମୋତି, ୟଂ ଦିସ୍ସତି ତାସୁ ତାସୁ ଭୂମୀସୁ, ତଂ କପ୍ପିୟାନୁଲୋମେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଂ ଭଗୱତା ପଟିକ୍ଖିତ୍ତକାରଣେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ଅନୁଞ୍ଞାତଞ୍ଚ ପଟିକ୍ଖିତ୍ତଞ୍ଚ ତଦୁଭୟେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବଂ। ଥୱୋ ପସଂସାୟ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ। ସୋ ପଞ୍ଚୱିଧେନ ୱେଦିତବ୍ବୋ ଭଗୱତୋ ଧମ୍ମସ୍ସ ଅରିୟସଙ୍ଘସ୍ସ ଅରିୟଧମ୍ମାନଂ ସିକ୍ଖାୟ ଲୋକିୟଗୁଣସମ୍ପତ୍ତିୟାତି। ଏୱଂ ଥୱୋ ପଞ୍ଚୱିଧେନ ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବୋ।
ଇନ୍ଦ୍ରିୟଭୂମି ନୱହି ପଦେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, କିଲେସଭୂମି ନୱହି ପଦେହି ନିଦ୍ଦିସିତବ୍ବା, ଏୱମେତାନି ଅଟ୍ଠାରସ ପଦାନି ହୋନ୍ତି ନୱ ପଦାନି କୁସଲାନି ନୱ ପଦାନି ଅକୁସଲାନୀତି, ତଥାହି ୱୁତ୍ତଂ ‘‘ଅଟ୍ଠାରସ ମୂଲପଦା କୁହିଂ ଦଟ୍ଠବ୍ବା, ସାସନପ୍ପଟ୍ଠାନେ’’ତି। ତେନାହ ଆୟସ୍ମା ମହାକଚ୍ଚାୟନୋ –
‘‘ନୱହି ଚ ପଦେହି କୁସଲା, ନୱହି ଚ ୟୁଜ୍ଜନ୍ତି ଅକୁସଲପ୍ପକ୍ଖା।
ଏତେ ଖଲୁ ମୂଲପଦା, ଭୱନ୍ତି ଅଟ୍ଠାରସ ପଦାନୀ’’ତି॥
ନିୟୁତ୍ତଂ ସାସନପ୍ପଟ୍ଠାନଂ।
ଏତ୍ତାୱତା ସମତ୍ତା ନେତ୍ତି ୟା ଆୟସ୍ମତା ମହାକଚ୍ଚାୟନେନ ଭାସିତା ଭଗୱତା ଅନୁମୋଦିତା ମୂଲସଙ୍ଗୀତିୟଂ ସଙ୍ଗୀତାତି।
ନେତ୍ତିପ୍ପକରଣଂ ନିଟ୍ଠିତଂ।